पुरुष म्हणून मी कोणत्या स्थानावरून बोलतो? ही व्यवस्था ओळखूनही त्यातील माझी गुंतवणूक मी कशी तोडू शकेन?

एक पुरुष म्हणून माझ्या अनुभवाची आणि माझ्या विचार करण्याच्या चौकटीची मर्यादा ओळखणं गरजेचं आहे. मी कोणत्या स्थानावरून हे बोलतो? आणि माझी भूमिका केवळ बघ्याची आहे का? सांड्रा हार्डिंग यांच्या ‘Standpoint Epistemology’नुसार, प्रत्येक ज्ञाननिर्मिती ही एखाद्या विशिष्ट ठिकाणाहून एका ठराविक स्थानावरून केली जाते.

हे स्थान किंवा ठिकाण लक्षात ठेवून, मी या व्यवस्थेचा लाभार्थी आहे हे मानून, त्या व्यवस्थेवर टीका करायचा प्रयत्न करतो, तेव्हा एक दुहेरी प्रश्न निर्माण होतो- मी माझ्या स्थानावर किती स्पष्ट आहे? आणि मी ज्या अन्यायावर भाष्य करतो, त्यात माझ्या स्वतःच्या भूमिका किती आधारभूत आणि खोलवर गुंतलेल्या आहेत? बेल हुक्स म्हणतात की, ‘The first act of resistance is self- reflection’.

म्हणजेच, मी ज्या पायावर उभा आहे, त्याचं भान न ठेवता केलेलं भाष्य केवळ एक बौद्धिक कवायतीपेक्षा अधिक काहीही ठरणार नाही. म्हणूनच, माझ्या व्यक्तिगत अनुभवांचा तपास घेत, मी पितृसत्ताक व्यवस्थेच्या चौकटीत कसा घडत गेलो, हे समजून घेणं महत्त्वाचं ठरतं. डोना हॅरावे ‘Situated Knowledges’मध्ये म्हणतात की, ‘Knowledge is always partial and situated’. याचा अर्थ मी जे काही इथे लिहिणार आहे ते कधीच अंतिम नसेल; परंतु माझा प्रयत्न हा प्रामाणिकपणे तिथे पोहोचण्याचा असेल.

जर हा संवाद केवळ बौद्धिक व्यायाम म्हणूनच राहिला, तर तो स्वतःच्याच विशेषाधिकारांना बळकट करणारा ठरेल. त्यामुळे माझं हे लेखन स्वतःला तटस्थ ठेवून नव्हे, तर माझ्या स्वतःच्या गुंतवणुकीचं, विशेषाधिकाराचं आणि पितृसत्ताक व्यवस्थेतील भूमिकेचं भान ठेवत सुरू आहे. रीचा नगर यांच्या ‘Hungry Translations’मधील विचार लक्षात घेतल्यास, एक पुरुष म्हणून स्त्रीवादी प्रतिरोधाच्या चर्चेत मी नेमकं कुठे उभा राहतो, याचं भान ठेवणं महत्त्वाचं आहे. फक्त ‘स्त्रियांबद्दल’ बोलणं आणि ‘स्त्रियांसोबत’ बोलणं यात फरक आहे.

म्हणून या आत्मपरीक्षणातूनच पुढे जाण्याची गरज आहे. महिलांच्या श्रमाचा विचार केवळ ‘दुसऱ्या’च्या अनुभवातून करण्याऐवजी, स्वतःच्या स्थानाची उकल करत, ‘मी’ या व्यवस्थेचा कसा भाग आहे, आणि त्यातून बाहेर पडणं शक्य आहे का, हे तपासण्यासाठी मी हा लेख लिहिण्याचा प्रयत्न केला आहे.

.................................................................................................................................................................

तुम्ही ‘अक्षरनामा’ची वर्गणी भरलीय का? नसेल तर आजच भरा. कर्कश, गोंगाटी आणि द्वेषपूर्ण पत्रकारितेबद्दल बोलायला हवंच, पण जी पत्रकारिता प्रामाणिकपणे आणि गांभीर्यानं केली जाते, तिच्या पाठीशीही उभं राहायला हवं. सजग वाचक म्हणून ती आपली जबाबदारी आहे.

Pay Now

.................................................................................................................................................................

स्त्रीच्या कामाचा अदृश्य ठसा आणि पितृसत्ताक जाणिवेतील त्याचं रूपांतर

माझ्या अगदी अवतीभोवतीच्या स्त्रिया कोण आहेत? बायको, आई, बहीण, आजी, मावशी आत्या, मामी-काकू, मैत्रिणी आणि मग इतर. या साऱ्यांशी माझे नाते कसे जुळते, याचा विचार करताना ही नाती दोन प्रकारे बघू शकतो. एक- जन्माने माझी ज्यांच्याशी नाळ जुळली आहे. त्या स्त्रिया आणि दोन - जाणीवपूर्वक सामाजिक संबंध प्रस्थापित करून संपर्कात आलेल्या स्त्रिया, जसे की मैत्रिणी, कामाच्या ठिकाणच्या सहकारी, आणि रोजच्या दैनंदिन जीवनात भेटणाऱ्या स्त्रिया.

पहिल्या गटातल्या स्त्रियांशी माझा पहिला संबंध हा जैविक असतो. आईच्या पोटातून जन्म घेताना मी या जगात प्रवेश करतो, परंतु त्या जन्माची आणि आईच्या श्रमाची मला जाणीव होण्यासाठी कित्येक वर्षं लागतात. त्या काळात, माझ्या जाणिवेचा आणि संबंधाचा पाया हा त्या स्त्रियांनी दिलेल्या प्रेम, जिव्हाळा आणि कधी कधी कठोर नियंत्रणाच्या अनुभवांवर आधारित असतो. सुरुवातीच्या काळात माझ्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी मी या स्त्रियांवर अवलंबून असतो.

माझ्या बाल्यावस्थेतल्या व लहानपणातील स्त्रियांसोबतच्या अनुभवांवर आणि त्यांना घरातील इतर पुरुषांकडून किंवा समाजातील अवतीभोवतीच्या स्त्री-पुरुषांकडून मिळालेल्या वागणुकीतून माझा दुसऱ्या गटातील म्हणजेच घराबाहेरील स्त्रियांसोबतच्या वागणुकीत बराच प्रभाव पडलेला असतो. त्याप्रमाणेच माझा स्त्रीविषयक दृष्टीकोन आकार घेत जातो. ते बघण्यासाठी मला पुन्हा माझ्या भूतकाळात जाऊन पुनरावलोकन करावे लागते. स्वतःच्या स्थानाची उकल करावी लागते. मागोवा घेऊन आजच्या माझ्या स्त्रीविषयक भूमिका किती कालसापेक्ष, समतावादी आणि सर्वसमावेशक आहेत, याचे विश्लेषण करत स्वतःत बदल घडवावे लागतात.

संगोपन व काळजीवाहू श्रम आणि माझे पुरुष म्हणून सामाजिक नातेसंबंध

लहानपणी माझा जगाकडे बघण्याचा पहिला ‘लिंगविरहित’ दृष्टीकोन त्या स्त्रियांनी माझ्यासाठी केलेल्या श्रमांमधून निर्माण झालेला असतो. मला उठवणं, भरवणं, स्वच्छ ठेवणं, झोपवणं, या सगळ्या प्रक्रिया ज्या मी सहज गृहीत धरतो, त्या प्रत्यक्षात मोठ्या प्रमाणावर स्त्रीच्या पुनरुत्पादक श्रमांचा (socially reproductive work) भाग असतात. हे संगोपन व काळजीवाहू श्रम (care-work) केवळ स्नेहाचा भाग नसून श्रमाचा एक अविभाज्य प्रकार आहे आणि हे लिंगनिहाय (gendered) आहे, ज्याचा स्त्रियांवरील आर्थिक आणि सामाजिक परिमाणांत सहसा विचार केला जात नाही.

लहानपणी मी आई आणि आजूबाजूच्या स्त्रियांना स्वाभाविकरित्या या गोष्टी करताना पाहतो. जणू हेच त्यांचं मूळ काम आहे, आणि त्यात काही विशेष वेगळं नाही. माझ्या जाणिवेच्या विकासात या श्रमाचं महत्त्व हे इतकं अंतर्भूत होतं की, मला ते श्रम वाटतच नाहीत. जसं प्रख्यात बालमानसशास्त्रज्ञ जॉन पिएजे म्हणतो, बाल्यावस्थेत प्रेम आणि भावनिक संबंध प्रस्थापित करण्याची क्षमता फारच कमी असते (तर्कशुद्ध दूरच).

लहान मूल स्पर्शाच्या अनुभवातून आणि प्रत्यक्ष शारीरिक श्रमातून निर्मित काळजीतून आपलं विश्व उलगडत जातं. त्यामुळे आईने हाताने भरवणं, बहिणीनं उचललेलं खेळणं, आजीनं सांगितलेली गोष्ट हे सगळं माझ्या लहानपणीच्या अनुभवाचा एक भाग बनतं, पण मी त्याला श्रम म्हणून पाहत नाही.

वय वाढू लागताच, जेव्हा मी स्वतःचे निर्णय घ्यायला आणि आत्मनिर्भर व्हायला शिकतो, तेव्हा माझ्या आजूबाजूच्या स्त्रियांशी असलेला माझा संबंध बदलत जातो. मी आई, बहीण, आजी, मावशी यांना त्यांच्या विशिष्ट सामाजिक भूमिकांमध्ये पाहायला शिकतो. त्यांच्या चेहऱ्यावर उमटलेला श्रमाचा थकवा, संसाराच्या ओझ्याने झुकलेली त्यांची शरीरं, घरातल्या प्रत्येकाच्या गरजा पूर्ण करताना त्यांच्या हाता-पायांना लागणारी झीज या सगळ्या गोष्टी माझ्या अवचेतनात साठत जातात. पण प्रत्यक्ष त्यांच्यावर काय परिणाम होत आहे, त्यांचा हा संघर्ष कसा आहे, हे समजून घेण्याऐवजी मी त्याला नैसर्गिक मानतो, कारण पितृसत्ताक विचारसरणी हळूहळू माझ्या जाणिवेचा भाग होत असते.

अनुकरण, मानसशास्त्र आणि पितृसत्तेची जडणघडण

लहानपणी मी नुसते निरीक्षणच नव्हे, तर पुरुषांच्या वर्तनाची अनुकरणशील पुनरावृत्ती (imitative repetition) करत पुरुषसत्तेची एक लहान प्रतिकृती बनत असतो. पुरुष घरात कसा वागतो, घरातील स्त्रियांशी त्याचं कसं नातं असतं, त्यांच्या श्रमाला तो किती किंमत देतो, याची मला नक्कल करावीशी वाटते. माझ्या आजी-मावशींसोबत बोलण्याची पुरुष मंडळींची भाषा, त्यांचा कठोरपणा, स्त्रियांच्या श्रमाबाबतची उपेक्षा आणि हे त्यांचं कर्तव्यच आहे, ही शिकवण हे सगळे मी निर्दोषपणे शिकत असतो.

हे अनुकरण केवळ खेळ नव्हे; ते पितृसत्तेच्या भाषेतले पहिले पाठ असतात. जसं की, जेव्हा वडील आईला ‘चहा घेऊन ये’ म्हणताना मीही त्यांच्या आवाजाची नक्कल करत होतो, तेव्हा आईच्या चेहऱ्यावरचा अस्वस्थपणा मला कळत नसतो, पण हा अस्वस्थपणा स्त्री-श्रमाच्या अदृश्य जंजाळाचा पहिला संदेश असतो. कारण भविष्यातही अशी व्यवस्था अबाधित ठेवण्यासाठी माझी जडणघडण सुरू झालेली असते.

माझ्या आईच्या हातातील लाटणं, भांडी, चमचे आणि माझ्या आजारपणात काढ्यासाठी कामात येणाऱ्या आजीजवळ असणाऱ्या वनस्पतींची थप्पी, या दोन्ही माझ्या मनात स्त्रीत्वाच्या परिभाषा होत्या. अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ सांड्रा बेम यांच्या ‘लिंग स्कीमा सिद्धान्ता’ (Gender Schema Theory)नुसार मुलं लहानपणापासूनच विशिष्ट लिंगाशी निगडित वर्तन आणि भूमिका शिकतात, आणि त्या समाजात सतत पुनरुत्पादित केल्या जातात. इतकेच नव्हे, तर स्त्रियाही त्या भूमिका शिकवतात आणि पुढे नेतात, कारण ही एक व्यापक सामाजिक प्रक्रिया आहे. आणि कालांतराने मला माझ्या पुरुष असण्याच्या विशेषाधिकारांचा साक्षात्कार होतो व त्याचे फायदे दिसू लागतात.

‘सेवाभावी’ स्त्रीची रचना व मातृत्वाच्या भूमिकेचं राजकारण

आईच्या श्रमाला नैसर्गिक मानण्याची प्रक्रिया, समाजशास्त्र आणि क्लिनिकल मानसशास्त्र प्राध्यापक नॅन्सी चोडोरो यांनी उलगडून दाखवली आहे. आईने रात्रंदिवस केलेल्या कामाचा विचार करा : मला झोपवणं, वडिलांचं जेवण गरम ठेवणे, आजारपणातही रात्रभर जागरण. हे काम प्रेम म्हणून त्याचं उदात्तीकरण होतं, पण त्याच्या मागचा घुसमटणारा थकवा आणि त्याग कधीच गणला जात नाही. चोडोरो म्हणतात तसं स्त्रियांच्या संगोपनाची भूमिका पिढ्यानपिढ्या पुनरुत्पादित केली जाते. माझ्या बहिणीला लहानपणी लाडात ‘घरटं, चूल’ देण्यात आली, तर मला ‘गाडी’ हे खेळणे नव्हते, भूमिकांची पूर्वतयारी होती.

समाजाच्या प्रत्येक पिढीत विशिष्ट ‘पुरुषत्व’ आणि ‘स्त्रीत्व’ या संकल्पना (archetypes) तयार केल्या जातात. उदाहरणार्थ, भारतीय संस्कृतीत त्याग करणारी आई, सेवाभावी पत्नी, कर्तव्यदक्ष बहीण आणि कुटुंबाचा आधार पुरुष ही उदाहरणं आहेत. या संकल्पना मुलांच्या मानसात खोलवर रुजतात. मी जेव्हा स्त्रियांच्या श्रमाकडे पाहतो, तेव्हा त्या श्रमांचा कधी विचार करत नाही, कारण हे सर्व पूर्वनियोजित भूमिकांप्रमाणे चाललेलं आहे.

पितृसत्तेची ही रचना केवळ सामाजिक नियमांतूनच नाही, तर आपल्या सांस्कृतिक पौराणिक कथांतून, भाषेतून, आणि खेळण्यांतूनही रुजवली जाते. लहानपणी ऐकलेल्या कथा पाहिल्या तर सीता अग्निपरीक्षा देते, सावित्री आपल्या नवऱ्यासाठी यमराजाशी संघर्ष करते, आणि द्रौपदीच्या संघर्षाला न्याय मिळत नाही, पण त्यागाची महती गाजवली जाते.

आपल्या भाषेतही हे दिसून येतं. ‘संसार करणे’ हा शब्द स्त्रियांसाठी वापरला जातो, पण पुरुषांसाठी तो कौटुंबिक जबाबदारी पार पाडणे, असा बदलतो. ही एक संस्कृतीगत चौकट तयार केली जाते, जिथे स्त्रीचं स्थान तिच्या सेवावृत्तीतच आहे, असं गृहीत धरलं जातं. पण जेव्हा माझ्या आईने, बायकोने किंवा बहिणीनं स्वतःला ‘सेविका’ म्हणवून घेण्यास नकार दिला, तर तिने या रचनेला एक झटका दिलेला असतो. गेल ऑम्वेट यांनी म्हटल्याप्रमाणे, स्त्रियांचा संताप हा पितृसत्तेच्या भिंतीवरचा पहिला फटका असतो. हा संताप कधी गाण्यात, कधी कवितेत, तर कधी मुकाट्याने जगण्यात प्रकट होतो.

उत्पादन, पुनरुत्पादन आणि पितृसत्तेची संरचना

स्त्रीच्या श्रमाचा इतिहास हा मानवी समाजाच्या निर्मितीइतकाच जुना आहे. फ्रेडरिक एंगेल्सने ‘The Origin of the Family, Private Property, and the State’ (१८८४)मध्ये स्पष्ट केलं होतं की, स्त्री आणि पुरुष यांच्यातील पहिली मोठी सामाजिक असमानता ही स्त्रीच्या श्रमाच्या अधिनतेतूनच निर्माण झाली. भांडवलशाहीच्या जन्माआधी, आदिम समाजांमध्ये स्त्री- पुरुष श्रमविभाजन हे परस्परपूरक स्वरूपाचं होतं, पण उत्पादनाच्या खासगीकरणासोबतच स्त्रीच्या पुनरुत्पादक श्रमावर पुरुषसत्ताक नियंत्रण प्रस्थापित झालं. पितृसत्तेच्या स्थापनेचा मूळ हेतू केवळ पुरुषांच्या आर्थिक संपत्तीचे वारस निर्माण करणे नव्हे, तर स्त्रीच्या श्रमावर संपूर्ण हक्क प्रस्थापित करणे हादेखील होता.

औद्योगिक क्रांतीनंतर भांडवलशाही आणि पितृसत्तेच्या संबंधाने एक नवीन दिशा घेतली. घरगुती श्रम आणि सार्वजनिक उत्पादन यामधील रेषा अधिक ठळक झाल्या. पुरुषांनी उत्पादनाच्या जागेवर हक्क सांगितला आणि स्त्रीला पुनरुत्पादक कार्यासाठी घरात कोंडलं गेलं. परिणामी, स्त्रियांनी केलेलं काम हे कसलेही आर्थिक मूल्य नसलेलं म्हणून हिणवलं गेलं. स्त्रीचे कष्टमय श्रम हे ‘प्रेम’, ‘कर्तव्य’, ‘ममत्व’ आणि ‘त्याग’ या संकल्पनांमध्ये विरघळून गेले.

आजच्या काळात, सामाजिक पुनरुत्पादनाच्या (social reproduction) सिद्धान्तांनी हे स्पष्ट केलं आहे की, स्त्रीचे पुनरुत्पादक श्रम हे केवळ घरापुरता मर्यादित नाहीत, तर भांडवलशाहीला कार्यक्षम बनवणाऱ्या सर्व आर्थिक व सामाजिक प्रक्रियांवर आधारलेले आहेत. भांडवलशाहीने फक्त घरगुती श्रमच नाही, तर संगोपन, आणि काळजीवाहू श्रम, शिक्षण, सेवा क्षेत्रातील असुरक्षित नोकऱ्या आणि अनौपचारिक मजुरीपर्यंत स्त्रीच्या श्रमाचं अदृश्यीकरण केलं आहे. त्यामुळे आजही महिला श्रमाचं केवळ वस्तुकरण (commodification) केलं जात नाही, तर त्याला ‘त्याग’ आणि ‘कर्तव्य’ म्हणून साजरं केलं जातं.

हा इतिहास म्हणजे केवळ भूतकाळातील एक गोष्ट नाही, स्त्रीच्या श्रमाचा प्रश्न हा केवळ सामाजिक न्यायाचा नाही, तो संपूर्ण उत्पादन व पुनरुत्पादनाच्या संरचनेचा प्रश्न आहे. आणि म्हणूनच, त्याला केवळ स्त्रीच्या भूमिकेचा विचार करून नव्हे, तर पितृसत्तेच्या आर्थिक आणि सांस्कृतिक मूलभूत तत्त्वांवर प्रश्न उपस्थित करतच उत्तर देता येईल.

समाजाचा आणि उत्पादन व्यवस्थेचा अदृश्य कणा

एंगेल्सच्या विश्लेषणानुसार, पितृसत्ताक व्यवस्थेचा उगम भांडवलशाहीच्या आधीच झालेला असला, तरी भांडवलशाहीने पितृसत्तेच्या संरचनांना अधिक घट्ट आणि मजबूत केले. विशेषतः, घरगुती श्रमाला अदृश्य करण्याची प्रक्रिया भांडवलशाहीत अधिक प्रणालीबद्ध झाली. पण जर आपण थोडा विचार केला, तर लक्षात येईल की, स्त्रियांनी हे अदृश्य काम करणं बंद केलं, तर कारखान्याच्या गेटपर्यंत पोहोचणारा मजूरच अस्तित्वात राहणार नाही. कामगार हा फक्त त्याच्या औद्योगिक उत्पादनाच्या जागीच तयार होत नसतो; तो त्याच्या घरी, कुटुंबामध्ये, शाळेत, आणि सामाजिक व्यवस्थेत तयार होतो. आणि हाच सामाजिक पुनरुत्पादनाचा गाभा आहे.

स्त्रीवादी अभ्यासक तिथी भट्टाचार्य म्हणतात, “Without someone cooking the worker's meal, washing his clothes and raising his children, there is no working class. And without the working class there is no production, no economy, and no capitalism.” यातून हे स्पष्ट होतं की, सामाजिक पुनरुत्पादन ही एक अत्यंत महत्त्वाची, पण दुर्लक्षित आर्थिक आणि सामाजिक प्रक्रिया आहे.

.................................................................................................................................................................

​Facebookवर अपडेट्ससाठी पहा- https://www.facebook.com/aksharnama/

Twitterवर अपडेट्ससाठी पहा- https://twitter.com/aksharnama1

Telegramवर अपडेट्ससाठी पहा- https://t.me/aksharnama

Whatsappवर अपडेट्ससाठी पहा- https://shorturl.at/jlvP4

Kooappवर अपडेट्ससाठी पहा- https://shorturl.at/ftRY6

.................................................................................................................................................................

सामाजिक पुनरुत्पादन म्हणजे ज्या प्रक्रिया श्रमशक्तीची पुनर्निर्मिती करतात आणि पुढच्या पिढीतील मजुरांची निर्मिती करतात. यात तीन महत्त्वाचे पैलू असतात. एक- दररोजचा पुनरुत्पादनाचा प्रवाह - स्वयंपाक, घरकाम, मुलांचं संगोपन, वृद्धांची काळजी, मानसिक आणि भावनिक श्रम. दोन- कामगारवर्गाच्या पुनर्निर्मितीचा मोठा प्रवाह शिक्षण, आरोग्य सेवा, धार्मिक-सांस्कृतिक संस्थांच्या माध्यमातून मुलांना सामाजिक भान देणं. तीन, कामगारवर्गाच्या पिढी दर पिढी पुनरुत्पत्तीचा प्रवाह विवाहसंस्था, प्रजनन, आणि स्त्रियांवरील सामाजिक-आर्थिक नियंत्रण.

ही सर्व श्रमप्रक्रिया बहुतांशी स्त्रिया (आणि काही अंशी शासनव्यवस्था) पार पाडतात, आणि विशेषतः भांडवलशाहीत या श्रमाची किंमत शून्य करण्यासाठी भांडवल स्वतःची व्यवस्था तयार करतं. सामाजिक पुनरुत्पादन हा केवळ महिलांचा प्रश्न नाही. तो कामगारवर्गाच्या अस्तित्वाचा प्रश्न आहे. स्त्रियांवर हे काम लादून, त्याला प्रेम आणि त्याग असं संबोधून, आणि त्याची किंमत शून्य करून भांडवलशाही स्वतःच्या फायद्यासाठी जगाच्या कामकाजाला चालना देते.

ही व्यवस्था मोडायची असेल, तर सामाजिक पुनरुत्पादन हा स्त्रीवादी आणि कामगार चळवळींचा मध्यवर्ती मुद्दा बनला पाहिजे. राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक परिवर्तनाच्या कोणत्याही प्रक्रियेत पुनरुत्पादक श्रम हा बाजूचा प्रश्न न ठेवता त्याला केंद्रस्थानी आणणं अपरिहार्य आहे.

पुरुष म्हणून ही व्यवस्था ओळखूनही त्यातील माझी गुंतवणूक मी कशी तोडू शकेन? स्वतःच्या विशेषाधिकारांचा वापर स्त्री श्रमाच्या दृश्यतेसाठी करणे, हा पहिला टप्पा असावा. पुन्हा एकदा बेल हुक्स यांनी सांगितल्याप्रमाणे, प्रतिकाराची पहिली कृती स्वतःला प्रश्न विचारणे आहे. सामाजिक पुनरुत्पादनाला केंद्रस्थानी आणण्यासाठी केवळ स्त्रियांचाच नव्हे, तर पुरुषांचाही सक्रिय सहभाग आवश्यक आहे.

‘समतावादी मुक्त संवाद’ या मासिकाच्या मार्च २०२५च्या अंकातून साभार

.................................................................................................................................................................

लेखक हितेश पोतदार किंग्स कॉलेज, लंडनमधील इंटरनॅशनल डेवलपमेंट आणि जियोग्राफी विभागात पी.एचडी. अभ्यासक आहेत. त्यांचे संशोधन मुख्यतः कामगार (श्रम), तंत्रज्ञान, आणि सार्वजनिक वित्त यांच्या अर्थराजकीय व्यवस्थेवर केंद्रित आहे.

hiteshdpotdar@gmail.com

.................................................................................................................................................................

‘अक्षरनामा’वर प्रकाशित होणाऱ्या लेखातील विचार, प्रतिपादन, भाष्य, टीका याच्याशी संपादक व प्रकाशक सहमत असतातच असे नाही. 

.................................................................................................................................................................

तुम्ही ‘अक्षरनामा’ची वर्गणी भरलीय का? नसेल तर आजच भरा. कर्कश, गोंगाटी आणि द्वेषपूर्ण पत्रकारितेबद्दल बोलायला हवंच, पण जी पत्रकारिता प्रामाणिकपणे आणि गांभीर्यानं केली जाते, तिच्या पाठीशीही उभं राहायला हवं. सजग वाचक म्हणून ती आपली जबाबदारी आहे.

Pay Now