‘अभिजात भाषा’ हा ‘टॅग’ मराठी भाषेला राजकारणामुळे का होईना मिळाला, याचा आनंद व्यक्त करताना, वस्तुस्थिती नजरेआड राहू नये...

‘अभिजात भाषा’ हा ‘टॅग’ लावून मराठीत किती घोडदौड करता येणार आहे? मोठी गुंतवणूक कोण करणार? आणि भाषेला उर्जितावस्था कशी आणता येणार? अर्थात, ही परिस्थिती पूर्वीपासून कमी-अधिक फरकाने अशीच आहे. तरीही वाखाणण्यासारखे झालेले काम बरेच जास्त आहे, पण ते लहान लहान बेटांवर झालेले काम आहे. व्यक्तिगत व सार्वजनिक स्तरावरही तशी उदाहरणे निश्चितच आहेत. पण तुकड्या-तुकड्यांमध्ये पाहिले, तर ‘हिरवळ’ आणि समग्रतेने पाहिले (aerial view) तर ‘वाळवंट...

विनय हर्डीकर या एक शिक्षकी ‘मुक्त-विद्यापीठा’त मी ‘लिबरल एज्युकेशन’चा एक दीर्घ कोर्स करत आहे… ‘साकल्य प्रदेशा’ची मुशाफिरी अशी त्याची पद्धत आहे…

या आठवड्यात विनयची पंचाहत्तरी पुण्यात दोन दिवस साजरी झाली. मुलाखतीत ठरल्याप्रमाणे तुम्ही यांना का सोडलं, त्यांना का सोडलं, तिथंच का नाही राहिलात, असे प्रश्न विचारले जातात. दोन दिवस मित्रपरिवारांनी गच्च भरलेलं सभागृहं, प्रत्येकाला त्याच्याशी वाटणारा स्नेह आणि उल्लेखली जाणारी कामांची, विचारांची विविध क्षेत्रं पाहून खरं तर विचारायला हवं होतं की, हे सारं कसं जोडलं?...

विनय हर्डीकर हा माणूस विलक्षण ‘मनस्वी’ आहे, पण ‘दुटप्पी’ आणि ‘दांभिक’ नाही!

एखादी चूक घडली वा दिलेला शब्द पाळता आला नाही, म्हणून ते संतापल्याचे मी अनेक वेळा अनुभवलेले आहे. पण एखाद्या चांगल्या गोष्टीचं कौतुक करतानाही कधी हात आखडता घेतल्याचं आठवत नाही. हातचं राखून वागणं हा त्यांचा स्वभावच नाही. हर्डीकर हेकट मात्र नक्की नाहीत. वाद-विवादात हार जायचे नाहीत. पण त्यांचा मुद्दा सप्रमाण खोडून काढल्यावर ते स्वीकारण्यात त्यांना कमीपणा वाटत नाही...

‘स्पायरल ऑफ सायलन्स’ : सामाजिक मतप्रवाह कुठल्या दिशेने चालला आहे, यावर तुम्ही आपली राजकीय, सामाजिक मते व्यक्त करायची की, शांत पडून राहायचं ठरवता, हे सांगणारं तत्त्व

एलिझाबेथला असे आढळून आले की, एखाद्या समूहात आपल्या मतांना इतरांकडून पुष्टी मिळते आहे, असे दिसून आले, तरच माणसे आपले मत प्रकट करतात, अन्यथा समूहातील बहुसंख्यांना आपली मते पटत नाहीत असे त्यांना वाटले, तर ते गप्प बसतात. समाजात मतांचा हा भोवरा सतत गरगरत असतो, त्याच्या डोक्याकडे सर्वाधिक समान धारणांचे वर्तुळ. जसे खाली जाल, तसे आसावर गरगर स्थिरावल्यासारखी दिसते, ती स्थिरता गप्प बसलेल्या अल्पमतांची. या भोवऱ्याला गती देतो,...

‘बसोली’ @ चंद्रकांत चन्ने!

चंदूत काही अवगुण असतील; असायलाच हवे, शिवाय कलावंत असल्यानं तर इच्चकपणाचे रंग गडदच आहेत, पण चांगला मित्र म्हणून चंदूवर ‘क्लोज अप’ टाकायचा झाला, तर एका वाक्यात असं सांगता येईल की, चंदू हा वर्तमानात जगणारा माणूस आहे. ‘बसोली’ म्हणजे ‘चंद्रकांत चन्ने’ आणि ‘चंद्रकांत चन्ने’ म्हणजे ‘बसोली’, हेच समीकरण नागपूरकर-विदर्भाच्याच नाही, तर बसोलीचा कलावंत जगाच्या पाठीवर जिथं कुठं आहे, त्यांच्या मनात आहे...

बुकर टी. वॉशिंग्टन आणि कर्मवीर भाऊराव पाटील : आत्मभानातून मोठे होत ‘महात्मा’ झालेली व्यक्तिमत्त्वे

बुकर टी. वॉशिंग्टन यांच्या या कामामुळे कृष्णवर्णीय व श्वेतवर्णीय समाजामध्ये एक संवाद साधला गेला. द्वेष, जळफळाट, हिंसा, बदला अशा या दुष्कृत्यांना कवटाळण्यापेक्षा प्रेम, सहकार्य अशा सम्यक मार्गाने कार्य करता येते, हे त्यांनी दाखवून दिले. भाऊराव पाटील यांनीही मुस्लीम आणि इतर समाजातील लोकांना जवळ केले. ब्राह्मण लोकांना आपल्या संस्थेत त्यांनी समावून घेतले होते. हे साम्य आजच्या पार्श्वभूमीवर फार महत्त्वाचे आहे...

तुमचे विचार व आचार ‘पुरोगामी’ विचाराला बळ देणारे आहेत की, ‘प्रतिगामी’ विचारसरणी पोसणारे व वाढवणारे आहेत?

फुले-शाहू-आंबेडकर जन्माधिष्ठित विषमतेच्या विरोधात होते, तसेच ते आपला शत्रू कोण व मित्र कोण हे जन्माने कोण आहेत, हे ठरवण्याच्याही विरोधात होते. जे-जे समतावादी ते-ते त्यांचे मित्र होते व जे-जे विषमतावादी ते-ते त्यांचे शत्रू होते; मग ते जन्माने कोण का असेनात, ही त्यांची विचारधारा होती. त्यांच्या विचारांचे तेच मर्म व महत्त्व आहे...

आपल्या ‘जगण्याच्या भाषे’वर ‘बाजारपेठे’ने कब्जा केलाय आणि ‘जाणून घेण्याच्या भाषे’वर ‘सोशल मीडिया’ने…

आपण एकप्रकारे ‘भाषिक अराजका’च्या काळात आहोत. त्याचा अपरिहार्य परिणाम प्रसारमाध्यमांतल्या भाषेवरही होताना दिसतो आहे. आपल्या प्रसारमाध्यमांचं, साहित्याचं आणि तुम्हाआम्हाआपणसगळ्यांचंच ‘भाषा-भान’ आणि ‘भाषा-विवेक’ यांचं तारतम्य गंडलंय, असं मला वाटतं. प्रसारमाध्यमांतल्या मराठी भाषेचा ऱ्हास हा आपल्या एकूण सामाजिक-शैक्षणिक-सांस्कृतिक ऱ्हासाचा एक भाग आहे...

आम्ही ‘ललित कला केंद्रा’च्या (गुरुकुल) विद्यार्थी, विभागप्रमुख आणि प्राध्यापकांसोबत एकजुटीने उभे आहोत

ललित कला केंद्राच्या परीक्षांच्या वेळी, रंगमंच हाच प्रश्नपत्रिका आणि उत्तरपत्रिका असतो. विद्यार्थ्यांच्या सादरीकरणाच्या मूल्यमापनासाठी अंतर्गत आणि/किंवा बाह्य परीक्षक/तज्ज्ञ उपस्थित असतात. या परफॉर्मन्समध्ये तोंडी परीक्षा (Viva) हा पण मूल्यमापन प्रक्रियेचा एक भाग असतो. या सादरीकरणांमध्ये कोणत्याही धर्माचा, जातीचा, पंथाचा, संप्रदायाचा अपमान करण्याचा किंवा कोणाच्याही धार्मिक भावना दुखावण्याचा हेतू असत नाही...

पोटतिडकीनं काम करणाऱ्या शिक्षकांचं काम आणि चांगले चाललेले विभाग धुडगूस घालून बंद पाडण्याचा उन्माद आणि कर्मदरिद्रीपणा कृपा करून करू नका

ज्या नाटकावरून एवढा गदारोळ, मोड-तोडफोड, भावनाप्रचोदन, पुणे विद्यापीठावर आणि विशेषतः ‘ललित कला केंद्रा’वर चिखलफेक वगैरे सध्या जे घडतंय, त्या पार्श्वभूमीवर त्या नाटकात नेमकं काय होतं, काय घडलं असेल, आणि या घटनेचे वेगवेगळे आयाम समजून घेतले गेले पाहिजेत. डाव्यांचं कारस्थान वगैरे जे पसरवलं जातंय, त्यात सुतराम तथ्य नाही...

दुर्दैवाने ‘अभिजनवादी इतिहास’ हा ‘लोकप्रिय इतिहासा’पेक्षा अधिक लोकप्रिय आहे. कारण सत्तारूढ वर्गाची समाजावरील वर्चस्ववादी पोलादी पकड. म्हणून खऱ्या अर्थानं इतिहास राज्यशास्त्राची ‘बालवाडी’ आहे!

भूतकाळात जे इतिहासलेखनाचे काम झाले आणि जेवढेही ऐतिहासिक ग्रंथ लिहिले गेले (उदा., मिथके, कविता, पोवाडे, राजा-राणीच्या कथा किंवा पुराण इ), ते सर्व लिखाण शिक्षित लोकांनीच केलेले आहे. आणि ही सर्व शिकली-सवरलेली मंडळी सामान्यतः अभिजन वर्गातूनच आलेली असत. तर हे ठरलेलं गणित आहे - त्यांच्या सर्व इतिहासलेखनात एकच ‘अभिजनवादी तत्त्व’ आढळून येते...

आजच्या घडीची आपली ‘शोकांतिका’ आणि ती शोकांतिका बदलण्यासाठीची आपली ‘कुवत’…

माणूस म्हणून आपल्याला आव्हानं पेलण्यापेक्षा सोपी उत्तरं शोधणं सोयीचं वाटतं. ही सोपी उत्तरं नवस-सायास, अंगारे-धुपारे, पुजारी-बडवे, अगदी राजकीय नेत्यांच्या स्वरूपातही येतात. माणूस म्हणून आपलं दुर्दैव हे की, आपल्यातल्याच कितीतरी संतांनी आपल्याला जागं करायला आयुष्य वेचली, तरी आज एकविसाव्या शतकातसुद्धा देवाचं दर्शन घेण्यासाठी देवळात प्रवेश मिळावा की न मिळावा, या अधिकारावरून आम्ही स्वतः:ची व एकमेकांची डोकी फोडतो...

नीतिन पवार : परिवर्तनाच्या चळवळीतील संघर्षयात्री

स्त्री, दलित, आदिवासी, हमाल, कष्टकरी आणि शोषित जनसमूह हे नीतिन पवार यांचे कार्यक्षेत्र आहे. लोकशाही, समाजवाद, इहवाद, विज्ञाननिष्ठ समाजाची निर्मिती करण्यासाठी अहर्निश कृतिप्रवण राहणे, हा त्यांचा ध्येयवाद आहे. भारतीय संविधानातील ही मूल्य साकार व्हावीत, यासाठी ते सदैव कटिबद्ध आहेत. या सर्व चळवळीमागे त्यांच्या जीवनसाथी नंदिनी पाडपत्रीकर व मुले अमन व रोशनी यांचे प्रोत्साहन व सहभाग अत्यंत महत्त्वाचा आहे...

शांताराम चव्हाण : लढवय्याच्या सत्काराचा दुर्मी‌ळ योग

आज त्यांचे वय ८० वर्ष आहे. पोलिसांनी केलेल्या लाठीमारामुळे पाय लंगडतो आहे, पण हृदयातील अंगार जागा आहे. जागतिकीकरणाच्या लाटेने आता सर्वच जण भारावलेले आहेत. मध्यम व उच्च वर्गाला पायाखाली चिरडल्या जाणाऱ्या कष्टकऱ्यांच्या किंकाळ्या ऐकूही येत नाहीत. त्या ऐकू येऊ नयेत, यासाठी एक भ्रामक जाल आपल्या भोवताली विणले जाते आहे. अशा वेळी शांताराम चव्हाण मात्र ‘मॅट्रिक्स’ सिनेमामधील मॉर्फससारखे एकाकीपणे लढत आहेत...

औडकचौडक ताराबाई (‘औडकचौडक’ म्हणजे काय? तर- आडवंतिडवं वाकडंतिकडं कसंही. शिस्तबद्ध किंवा आखून-रेखून असं काही न केलेलं.)

ताराबाईंमुळे मराठी लोकसाहित्यातल्या-लोकसंस्कृतीतल्या अनेक अनवट अशा वाटा मराठी वाचकांना उमजल्या आहेत, आकळल्या आहेत. त्यांच्याप्रमाणे लोकसाहित्याच्या क्षेत्रात काम करणारे महाराष्ट्रात इतरही अनेक मान्यवर होते आणि त्यातले काही आजही आहेत. परंतु ताराबाईंचं वेगळेपण हे की, त्यांनी परंपरेनं चालत आलेल्या लोकसंस्कृतीला, मातृसंस्कृतीशी जोडून घेतलं...

संवाद ‘अर्जक संघा’चे राष्ट्रीय अध्यक्ष शिवकुमार भारती यांच्याशी

‘अर्जक संघा’ने ब्राह्मण्यवादाच्या मुळावरच घाव घालण्याचा प्रयत्न केला आहे. दहा राज्यांमध्ये अनुयायी-कार्यकर्ते उभे केले आहेत. तन, मन आणि धनाने प्रचार करण्याचा संस्कार त्यांना दिला आहे. संघटना उभी करण्यातही आम्हांस यश मिळाले आहे. विचार-आचार-संस्कार आणि त्यौहार अशा चार मार्गांनी आमची वाटचाल सुरू आहे. ‘अर्जक संघा’ने वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि भारतीय संविधान जनतेपर्यंत नेण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली...

दुधखुळी माणसं आणि त्यांचा फायदा घेण्यासाठी टपलेली लबाड माणसं, यांचा सुळसुळाट झालेल्या जगात ‘देव’ या कल्पनेचा वापर स्वतःच्या ‘पोळ्या’ भाजून घेण्यासाठी सर्रास केला जात आहे!

खरं तर अयोध्येतील देवळातील रामाची मूर्ती असो वा एखाद्या खेड्यातील छोट्या ओढ्याकाठच्या झाडाखालची रामाची मूर्ती असो, त्यांमधून जर माझ्यामध्ये रामातील ‘आदर्श मानव’ संक्रमित झाला नाही, तर शेवटी ती मूर्ती म्हणजे एक दगड तर राहतोच, पण तिची पूजा करणारा मीही दगडच राहतो! आणि झालंय तसंच...

‘पुरुष स्पंदनं’ आणि ‘पुरुष उवाच’ : पुरुषांचं ‘पुरुषभान’ जागृत करू पाहणारे आणि त्यांना ‘चांगला माणूस’ होण्यासाठी मार्गदर्शन करणारे दिवाळी अंक

‘पुरुष स्पंदनं’ आणि ‘पुरुष उवाच’ हे आगळेवेगळे दिवाळी अंक आहेत. ‘तरुणाईच्या डोक्याला खुराक’ अशी टॅगलाईन असलेल्या ‘पुरुष उवाच’मध्ये केवळ पुरुषांचंच लेखन वाचायला मिळतं, तर ‘पुरुष स्पंदनं’मध्ये स्त्री-पुरुष दोन्हींचं. ‘माणूसपणाच्या वाटेवरची ‘पुरुष स्पंदनं’ अशी त्याची टॅगलाईन आहे. ‘पुरुषभान’ जागृत करणारे, त्याला प्रोत्साहन देणारे आणि ते मर्दानगीऐवजी ‘माणूसपणा’कडे कसं झुकेल, यासाठी प्रयत्न करणारे हे अंक आहेत...

‘मिळून साऱ्याजणी’ आणि ‘उद्याचा मराठवाडा’ : ‘वाचकानुनय’ न करणारे आणि ‘सेलिब्रेटीं’ना नाकारणारे दोन उल्लेखनीय दिवाळी अंक

चळवळीची मासिकं जशी सामाजिक उत्तरादायित्व निभावणारी असतात, तसाच ‘मिळून साऱ्याजणी’चा प्रत्येक अंक असतो, आणि प्रत्येक दिवाळी अंकही. त्याला यंदाचा अंकही अपवाद नाही. ‘उद्याचा मराठवाडा’चा यंदाचा विशेष विभाग आहे – ‘युवापर्व’. या विभागात एकंदर १६ तरुणांचे लेख आहेत. आठ तरुण आणि आठ तरुणी असा समतोल असणारा हा विभाग खरोखरच आगळावेगळा आहे...

‘सेक्युलर’ शक्तींना टिकून राहायचे असेल, पुन्हा उभे राहायचे असेल, तर ‘धर्म’ ही बाब वजा करून चालणार नाही आणि जनतेची भाषा आपलीशी करून ‘भारतीयत्वा’च्या चर्चेचा भाग व्हावे लागेल

साधेभोळे देवभिरू लोक कधीच मुळात सांप्रदायिक नसतात. त्याचमुळे त्यांची मने वळवली जाऊ शकतात; तर बुद्धिवादी व उदारमतवादी हे कट्टर हिंदुत्ववाद्यांच्या तुलनेत नेहमीच अधिक विद्वान व सर्जनशील आहेत. अशा प्रसंगी पुराणकथा अनर्थ घडवून आणत आहेत, म्हणून ऊर बडवत बसण्याऐवजी आपली विद्वत्ता व सर्जनशीलता यांच्या जोरावर अधिकाधिक लोकांपर्यंत पोहोचण्याची, त्यांना जागे करण्याची वेळ आज आलेली आहे...

‘अक्षर’ आणि ‘ऋतुरंग’ : स्वत:चं एक स्वतंत्र असं ‘मॉडेल’ निर्माण केलेले मराठीतले मान्यताप्राप्त दर्जेदार दिवाळी अंक

‘अक्षर’ आणि ‘ऋतुरंग’ हे दोन्ही दिवाळी अंक ‘मराठी दिवाळी अंकांची परंपरा’ समृद्ध करण्यात मोलाचा हातभार लावत आले आहेत. या दोन्ही अंकांनी स्वत:चं एक स्वतंत्र असं ‘मॉडेल’ निर्माण केलं आहे. त्यामुळे ‘अक्षर’ आणि ‘ऋतुरंग’ म्हणजे दर्जेदार दिवाळी अंक, हे समीकरण मराठी वाचकांमध्ये मान्यताप्राप्त झालेलं आहे. ‘अक्षर’चं यंदाचं ४२वं वर्षं आहे, तर ‘ऋतुरंग’चं ३१वं. याही वर्षी हे दोन्हीही अंक आपल्या परंपरेला साजेसे असेच आहेत...

आज जर समर्थ असते, तर आजचा उच्चभ्रू मध्यमवर्ग पाहून ‘सांगे वडिलांची कीर्ती’ यापुढे ‘तो एक ढोंगी’ असं म्हणाले असते की, ‘तो एक दांभिक’, की ‘तो एक कोडगा’, की…

बहुतांश उच्चभूंना आपल्याच गावात आपल्याच पूर्वजांनी गेल्या हजारो वर्षांपासून आजतागायत अस्पृश्यांवर, कनिष्ठ जातींवर, विधवांवर केलेल्या अत्याचारांची खंत सोडा, माहितीही नसते. पण एक हजार वर्षांपूर्वी मुहम्मद गझनवीने आणि आठशे वर्षांपूर्वीच्या मुहम्मद घोरीने केलेल्या अत्याचारांची मात्र इत्थंभूत माहिती असते. अर्थात व्हॉट्सअ‍ॅपवर दुसऱ्या कोणीतरी उच्चभ्रूने ‘फॉरवर्ड’ केलेल्या ‘फेक न्यूज’वर आधारित असते...

दिवाळी अंकांची लोकप्रियता हा एक भास!

मोजके दिवाळी अंक दर्जेदार आणि वाचनीय या वर्गवारीत मोडतील; बाकी मालकांचा आर्थिक लाभ करू देण्यासाठीच निघतात. दिवाळी अंक नावाचा हा बाजार सुमारांची सद्दी आहे! बहुसंख्य दिवाळी अंक हा एक ‘वार्षिक धंदा’ आहे. स्पष्ट शब्दांत सांगायचं तर ‘वीट’ याव्या एवढ्या जाहिराती आणि घिसापिटा मजकूर, यामुळे दिवाळी अंकाचा वाचकाश्रय हरवला आहे. दिवाळी अंकाचं महत्त्व कथित अस्मिता, औपचारिकता, परंपरा किंवा पायंडा एवढ्यापुरतंच उरलं आहे...

इतिहास खरे तर सक्षमीकरणाचे, उन्नतीचे आणि सुधारणांचे ‘हत्यार’ असायला हवे; पण हल्ली आपण त्याच्याकडे ‘बंदिवासाचे साधन’ म्हणून बघतो आहोत!

टोकाच्या भूमिका घेणाऱ्यांनी संवादाची सर्व दारे प्रदूषित केलेली आहेत. त्यांनी समाजात त्यांच्या विचारांना वाढता पाठिंबा मिळेल, अशी पार्श्वभूमी तयार करून ठेवलीय. आसपासचा सर्व ‘प्राणवायू’ ताब्यात घेत त्यांनी बहुसंख्याकांना भयभीत करून ठेवले आहे. आता असहिष्णुता आणि दंभाच्या विरुद्ध आवाज उठवण्याची वेळ आलेली आहे. ‘मुकी बिचारी कोणीही हाका’ ही प्रवृत्ती सोडून न पटणाऱ्या सगळ्या धोरणांविरुद्ध बोलण्याची हीच वेळ आहे...

मी अनेक वाटांवरून प्रवास केला, तो करताना ‘रस्ते’ जरी बदलले, तरी ‘दिशा’ मात्र कधी बदलली नाही!

माझी सामाजिक, राजकीय वाटचाल खूप वेगळी आहे. राष्ट्र सेवादल ही माझ्या आयुष्यातील पहिली संघटना. दुसरी संघटना ‘स्टुडंट फेडरेशन ऑफ इंडिया’, एकदम डाव्या विचारांची, कम्युनिस्टांच्या जवळ असणारी… त्यानंतर आणीबाणीच्या काळातील विद्यार्थी संघटना, या सगळ्यातून मी जरी घडत गेलो, तरी मला जाणवतं की, या प्रत्येकाचा मूळ जो स्तर आहे, तो सेवादलानेच विणलेला आहे, तिथंच तयार झालेला आहे...

आपण लोकांना शुभेच्छा देतो, पण त्यांनी शुभ जीवन जगावे म्हणून काय करतो? याचा शोध घेता लक्षात आले की, काहीच करत नाही! मग त्यांना पोकळ शुभेच्छा देण्यात आपण कोणती नीती बाळगतो?

मी ज्यांना शुभेच्छा देऊ इच्छितो, त्यांना कोणती मदत कशाच्या रूपात देऊ केली आहे काय? निदान देऊ शकतो काय? तशी शक्यता असेल, तर मी ती करतो आहे काय? की सगळ्यांनी म्हणजे प्रत्येकाने आपापले प्रश्न स्वतःच सोडवावयाचे असतात, त्यात इतर जन काय करणार, असे म्हणून आपण केवळ शुभेच्छा देऊन स्वतःचीच फसवणूक तर करत नाही आहोत ना? ‘चांगले रहा’ म्हणून ‘चांगले राहता येते का?’ म्हणूनच या अशा शुभेच्छांना काही नैतिक दर्जा उरत नाही...

आता सरकारविरुद्ध सुरू केलेल्या कुठल्याही आंदोलनाला इतर जनतेच्याही रोषाला व टीकेला सामोरं जावं लागतं. ‘नागरिक’ विरुद्ध ‘सरकार’ अशी आंदोलनं होणं बंद झालं आणि ‘आपण’ विरुद्ध ‘ते’ असं चित्र दिसू लागलंय

सद्यस्थिती अशी आहे की, ‘ते’ आणि ‘आपण’ दोघांपैकी कोणीच रस्त्यावर उतरत नाही. हातातल्या मोबईलवर पोस्ट, कमेंट, शेअर, ट्वीट, रीट्वीट आणि अंगठे दाखवण्यातच धन्यता मानत आहे. देशात दोन निश्चित गट पडले आहेत. देश ‘विश्वगुरू’ होण्याच्या मार्गावर आहे, असं मानणारा एक गट आहे, तर दुसरा गट देश परत मध्ययुगात जात आहे, असं मानणारा आहे. पण या दोघांपैकी कुठेही आंदोलनकर्ता उरलेला दिसत नाही...

‘एकते’ची संस्कृती गाणारी उर्दू ही भाषा हिंदू आणि मुस्लीम या दोन प्रमुख धर्मांत अंतर निर्माण करणारी ठरली, त्याला भाषेचे स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्योत्तर काळातील राजकारण कारणीभूत आहे!

एकेकाळी देशभरातील जनसामान्यांची संपर्क भाषा असलेल्या ‘उर्दू’ला आज भारतीय विद्यापीठ परकीय भाषा मानत आहे. एकतेची संस्कृती गाणारी ही भाषा हिंदू आणि मुस्लीम या दोन प्रमुख धर्मांत अंतर निर्माण करणारी ठरली आहे. अर्थात त्याला भाषेचे स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्योत्तर काळातील राजकारणच कारणीभूत आहे. त्यामुळे उर्दूचे खच्चीकरण झाले व होत आहे. त्याचबरोबर गेल्या काही वर्षांत या भाषेबद्दलची गृहितकेही बदलत आहेत...

पुरोगामी, सुधारणावादी विचारवंतांना मुस्लीम समाज हळूहळू बदलत आहे आणि तो आधुनिक बनेल, अशा विश्वास होता. मात्र तो आज तसा झाल्याचे दिसत नाही

हिंदू-मुस्लीम प्रश्न प्रामुख्याने राजकीय हेतूने हाताळला गेला. त्यामुळे ‘समान नागरी कायदा’, धर्मनिरपेक्षता आदी निकषांच्या आड मुस्लीम धर्मातील चालीरिती आणि ‘शरिया कायदा’ ही अंतर्गत बाब असून त्यात कोणी हस्तक्षेप करू नये, अशी भूमिका घेतली. समाजातून या सुधारणांसाठी फारसा प्रयत्न न झाल्याने राजकीय पातळीवर त्यासाठी दबाव निर्माण झाला नाही आणि मुस्लिमांना दुखवायचे नाही, अशीच भूमिका राजकीय पक्षांनी घेतली...

दिवसा रझाकार यायचे, रात्री ‘ते’ यायचे : तेलंगणातील स्त्रियांच्या आठवणीतली ‘पोलीस ॲक्शन’

हैद्राबाद संस्थान भारतात विलीन करण्यासाठी ‘ऑपरेशन पोलो’ उर्फ ‘पोलीस ॲक्शन’ केली गेली. त्याला ‘हैद्राबाद मुक्ती’ असंही संबोधलं जातं. पण ‘हैद्राबाद मुक्ती’ या अर्थाखेरीज इतर काही अर्थ त्या ॲक्शनशी निगडीत आहेत का, हे तपासण्याची संधी समोर आली. आणि मला १९९७-१९९८ साली तेलंगणातल्या वृद्ध स्त्रियांच्या मुलाखती आठवल्या. त्यांचे विविधांगी अनुभव तपासले, तर त्यांतून काही निराळं हाती आलं...

१९४८च्या ‘पोलीस ॲक्शन’चे ध्रुवीकरण केले जात आहे. या काळातली जातीय सलोख्याचीही कितीतरी उदाहरणे आहेत. ती उजागर करण्याची गरज आहे!

‘पोलीस ॲक्शन’च्या शोकांतिकेला राजकारणी आणि इतर संधीसाधू राजकीय निवडणुकीसाठीचे साधन करण्याचा प्रयत्न करत आहेत. त्यामुळे या घटनेकडे गंभीरपणे पाहणे महत्त्वाचे ठरते. १९४८ची ही घटना जनमानसात लोकप्रिय असलेल्या प्रतिमेपेक्षा प्रत्यक्षात प्रचंड गुंतागुंतीची होती. ‘पोलीस ॲक्शन’ची घटना जात, सामाजिक वर्ग आणि इतर अस्मिता यांनी प्रभावित झालेली होती...

हैदराबादमधील ‘दलित रझाकार’ नावाचा त्रासदायक भूतकाळ, अल्पसंख्याकांची युती आणि ‘पोलीस ॲक्शन’

आंबेडकर आणि श्याम सुंदर या दोघांनाही ‘हिंदू बहुसंख्याकांच्या दडपशाही’ची भीती होती. त्यामुळे त्यांनी येणाऱ्या त्याचा वेगवेगळ्या मार्गांनी सामना करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांची दलितांसाठी स्वतंत्र मतदारसंघ आणि स्वतंत्र वस्त्यांची मागणीदेखील याच राजकारणाचा भाग होती. आंबेडकरांनंतरच्या दलित राजकारण्यांनी क्वचितच त्यांनी इतर अल्पसंख्याक गटांशी राजकीय युती करण्याचा प्रयत्न केला...

हैदराबाद-दक्खनमधील हिंदू-मुसलमान द्वंद्वाला छेद देणारा जातीय राजकारणाचा इतिहास

आजही हैदराबाद येथील मुसलमानांच्या झालेल्या कथित हिंदूंच्या शोषणाची मांडणी प्रभावी आहे, त्याचे कारण आहे विविध राजकीय गटांमधले त्याबद्दलचे एकमत. पण मौखिक इतिहासात अशा प्रबळ एकवाक्यतेला छेद देण्याची क्षमता असते. मी गुरुजींना पोलीस कारवाईच्या दरम्यान आणि नंतर मुसलमानांविरुद्ध झालेल्या हिंसाचाराबद्दल विचारले, तेव्हा ‘तो घडला’, हे त्यांनी लगेच कबूल केले...

‘सत्यशोधक समाजा’ची दीडशे वर्षे : या लोकचळवळीने सामाजिक व धार्मिक पुनर्रचनेसाठी प्रबोधनाचा व परिवर्तनाचा झंझावात निर्माण केला होता...

म. फुले यांनी ‘सत्यशोधक समाजा’ची स्थापना २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी केली. त्याने पुढे लोकचळवळीचे रूप धारण करून सामाजिक व धार्मिक पुनर्रचनेसाठी प्रबोधनाचा व परिवर्तनाचा झंझावात निर्माण केला. महाराष्ट्राच्या जडणघडणीमध्ये सत्यशोधक चळवळीचे अनन्यसाधारण योगदान आहे. सत्यशोधक समाजाच्या स्थापनेस २४ सप्टेंबर २०२३ रोजी १५० वर्षे पूर्ण झाली. त्या निमित्ताने हा विशेष लेख...

‘सनातन’ हे मूलतः धर्माचे विशेषण असल्याचे दिसते. हल्ली मात्र ते धर्माचे नाव म्हणूनच वापरले जात आहे...

समाजधारणेसाठी पूर्वीपासून बळ, दंड, शिक्षा, बक्षीस, भीती, लालुच यांचा वापर केला जातो. परंतु ‘धर्म’ या शब्दाने सकारात्मक अर्थ ध्वनित होणे अपेक्षित असते. त्यामुळे न्यायावर आधारित समाजधारणा करणाऱ्या वर्तन नियमांनाच धर्म मानणे संयुक्तिक असले पाहिजे. या अर्थाशी सुसंगत असलेले प्राचीन अर्थात् सनातन वर्तननियम हेच ‘सनातन धर्म’ या नामाभिधानास पात्र राहायला हवेत...

गणेशोत्सव कोणाच्याही श्रद्धेला धक्का न लावता आणि तरीही पर्यावरणाचे संतुलन बिघडवू न देता साजरा करण्याची नितांत निकडीची गरज आहे

ज्या मूर्तीसमोर मनोभावे दहा दिवस पूजा केली, आरती करत राहिलो, विविध कलागुणांचे प्रदर्शन केले, विविध कलाकारांचे कौतुक केले, कीर्तने केली, अथर्वशीर्षपठण केले, सत्यनारायण पूजा घडवून आणल्या त्याच मूर्ती फक्त दहा दिवसांच्या अंतराने विदारक स्वरूपात पुढे आल्या, तर कोणत्याही संवेदनशील व्यक्तीला मानसिक त्रास होईलच. संवेदनशील समाजात असे काही चुकूनसुद्धा घडू नये, हीच वाजवी अपेक्षा त्यात असते...

‘भयसूचक भोंगे’ ही आता ‘सामाजिक फॅशन’ होत चालली आहे; ज्या गोष्टी अस्वस्थ करतील, त्यांना बाजूला सारावं वा त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करावं...

उच्च शिक्षणात (कदाचित जाणूनबुजून) ‘भयसूचक भोंग्यां’ची संख्या वाढत चालली आहे. आपली ‘आघातां’ची व्याख्या पसरट आणि सर्वसमावेशक बनत चालली आहे. युद्ध, सत्यघटना किंवा त्यांचं कथन/चित्रीकरण बाजूला सारलं जात आहे. समजा वंशवाद, नरसंहार, वस्त्यांचे अग्नी किंवा इतर कारणांनी झालेले विध्वंस, विनाश, नुकसान या समस्यांकडे विद्यार्थीही अभ्यासक्रमात डोळेझाक करायला लागले तर?...

एकीकडे आपण ‘मॉडर्न’ असल्याचे दाखवत सोशल मीडियावर स्वत:चे प्रतिमासंवर्धन करतो, तर दुसरीकडे ‘लैंगिकते’बाबत अतिशय जुनाट, बुरसटलेले विचार कवटाळून बसतो!

हल्ली तर आपलं इतिहासाचं प्रेम फारच उफाळून आलेलं आहे. जेव्हा तेव्हा आपण आपल्या वैभवशाली इतिहासाचे दाखले देत असतो. आपल्या वात्स्यायनांनी लिहिलेला ‘कामसूत्र’ हा ग्रंथ जगभरात अभ्यासला जातो. आपल्या पूर्वजांनी कोरलेल्या खजुराहोंसारख्या शिल्पांमधून लैंगिकतेबाबतचा मोकळेपणा साधार स्वीकार केलेला दिसतो. पण हा आपला इतिहास आपण सोयीस्करपणे विसरतो...

गेल्या काही वर्षांत ज्या विकृतींचा प्रादुर्भाव व विस्तार होऊ लागला, त्याबद्दलचे चिंतनही याच मध्यमवर्गातले सुजाण लोक करू शकतील आणि हा भस्मासूर गाडू शकतील!

आपले आणि आपल्या कुटुंबाचे जीवनमान अधिक चांगली व्हावे, अशी आकांक्षा ठेवण्यात काही आक्षेपार्ह नाही. प्रत्येकाची धडपड व प्रयत्न त्यासाठी असतो. जगातल्या सर्व ‘ट्रेड युनियन्स’चा संघर्ष अधिक उत्पन्नासाठी, अधिक चांगल्या कामाच्या सुविधांसाठी आणि अधिक व आधुनिक तंत्रकुशल कामासाठी असतो. ती भौतिक वा ऐहिक सिव्हिलायझेशनची गती आहे. पण जेव्हा वास्तव आकांक्षा अवास्तव महत्त्वाकांक्षांचे अक्राळविक्राळ रूप धारण करतात...

सामाजिक-भावनिक शिक्षणामुळे आम्ही शिक्षक मुलांसाठी हात छडी घेऊन उभे असलेले ‘सर’ न राहता, त्यांच्या हातात हात घालून त्यांच्यासोबत प्रवास करणारे मित्र बनलो!

या सर्वांचा सकारात्मक परिणाम मुलांच्या शैक्षणिक आणि इतर बाबींवर झाला. वर्षाच्या सुरुवातीला ५७ टक्के विद्यार्थ्यांची वाचन आकलनक्षमता त्यांच्या इयत्तेपेक्षा तीन वर्षांनी कमी होती, तो आकडा ३८ टक्क्यांपर्यंत खाली आला. गणितात आधी ५० टक्क्यांपेक्षा जास्त गुण मिळालेले फक्त २८ टक्के विद्यार्थी होते, तो आकडा ६१ टक्क्यांपर्यंत पोहचला. त्या व्यतिरिक्त मुलं स्वतःच्या भावना आणि कृती यांतला संबंध समजू लागली...

मानवी आयुष्याला अर्थ आहे की नाही, हा प्रश्न फार महत्त्वाचा नाहीये. आयुष्यात अर्थ आहे की नाही, या विषयी आपल्याला काय वाटतं, हे महत्त्वाचं आहे!

मला श्रृती आणि संतोष यांचं रमणं, राजा आणि महेश यांच्या रमून जाण्यापेक्षा श्रेष्ठ वाटत होतं. श्रृती आणि संतोष त्यांच्या आजूबाजूच्या जिवंतपणामध्ये रमले होते. स्वतःच्या मनात किंवा शरीरात रमण्यापेक्षा निसर्गात रमणं मला श्रेष्ठ वाटत होतं, कारण त्यासाठी तीव्र संवेदना, तीव्र बुद्धीची गरज होती. आपल्या अस्तित्वाच्या बाहेरच्या जगामध्ये ‘इन्व्हॉल्व्ह’ व्हायचं असेल, तर भावनिकदृष्ट्या जास्त जिवंत असणं गरजेचं असतं...

रंगांचा मायावी खेळ, रंगांची अनंत रूपे जशी प्रकाशातून स्त्रवतात, तशीच ती कालिदासाच्या साहित्यातही प्रकट होताना दिसतात!

कालिदासाचा रंगांचा, त्यातून व्यक्त होणाऱ्या विविध भावभावनांचा, त्यांच्या प्रतीकात्मक अर्थाचा, दोनहून अधिक रंगांच्या मिश्रणातून तयार होणाऱ्या वेगळ्याच रंगछटांचा, विविध रंगांच्या तीव्रतेचा, त्यांच्या उजळ, मध्यम व गडद छटांचा, त्यांच्या पोताचाही अभ्यास एखाद्या चित्रकाराच्या तोलामोलाचा आहे. त्याच्या साहित्यकृतींतील रंग मोहिनी घालतात, त्यातल्या रंगछटा भूल पाडतात. कालिदासाला रंगांचं अंतरंग चांगलं उमजलेलं होतं...

‘हा बघा तारा’ असे म्हणण्यापेक्षा, ‘बघा, तिथे तारा उगवतो आहे काय?’ असे म्हणणे केव्हाही चांगले!

सूरजचा मागील तीन वर्षे ‘इंडियन एक्सप्रेस’मधून त्याचा चालू असलेला कॉलम आणि गेल्या वर्षी ‘लोकसत्ता’मध्ये प्रसिद्ध झालेले स्तंभलेखन, यामुळे त्याचा परिचय विचारी वर्गाला होऊ लागला आहे. मुळातून इंग्रजी माध्यमात शिकलेला आणि ऐन बहराची १२ वर्षे विदेशातच वावरल्यामुळे, त्याला महाराष्ट्रातील परिस्थितीचा अंदाज पुरेसा न येणे साहजिक आहे, त्याचे मराठीतले वाचनही तुलनेने कमी आहे. या सर्व मर्यादांचे त्याला पुरेपूर भान आहे ...

माणसांचे मुखवटे पांघरलेली भलतीच कुठली तरी जमात, माणसांना माणसांतूनच हद्दपार करत आहे. केवळ माणसांनाच नाही, तर त्यांचा वर्तमान, इतिहास आणि भविष्यकाळही

मौखिक परंपरेतून चालत आलेल्या ‘रामायणा’ची हेतुपुरस्सर, सोयीस्कर, अनावधानानं आणि काळानुसार लोकपरंपरेत वेगवेगळी संस्करणं होत आली आहेत. त्यामुळेच भारतातल्या प्रत्येक राज्यात, भाषेत रामायणाच्या लोककथेत फरक असलेला दिसतो. पण तरीही कधी त्यातला राम परका, अनोळखी वाटला नाही. तो कायम ‘आपला’च वाटत राहिला. पण हल्ली तसं वाटत नाही...

‘कुरुंदकर मला आवडतात’, म्हणून मोकळे होणे फार सोपे असते. ‘मला कुरुंदकर पटत नाहीत’, म्हणणे अवघड होऊन बसते

कुरुंदकर सश्रद्ध मनाला पटत नाहीत, ते मन हिंदू असो का मुस्लीम. ते केवळ अभ्यासातून, विवेकातून, वस्तुनिष्ठतेतून व्यक्त होणारे प्रामाणिक लेखक व विचारवंत आहेत. निर्भीक आहेत, निडर आहेत, स्वतःच्या बुद्धीवर, चिंतनावर विश्वास असणारे आहेत, म्हणून ते सश्रद्ध मनाला उत्तर देण्यास अवघड वाटावेत, असे प्रश्न मांडू शकतात आणि त्याची मीमांसा करू शकतात. हा श्रद्धावान मनाला अश्रद्ध प्रश्न घालणारा प्रज्ञावान लेखक आहे...

शरद जोशी : आपल्यापैकी बहुतेकांच्या आयुष्यात इतका विचार करणारा नेता आलेला नव्हता…

आपण सगळ्यांनीच आपल्या वाढत्या वयात अनेक प्रकारचे नेते पाहिले. परंतु ज्या नेत्याच्या सबंध जडणघडणीमध्ये तत्त्वज्ञान आणि विचार यांना सगळ्यात जास्त महत्त्व होतं, अशी व्यक्ती बहुतेकांच्या बाबतीत शरद जोशीच होते. आज मी तुमच्याशी बोलायला नेहमीचा विषय टाळून शरद जोशींच्या आपल्या आयुष्यामध्ये सूत्र होऊन गेलेल्या काही वाक्यांवर बोलणार आहे...

एखादी झुंडभाषा अनैसर्गिकरित्या ‘राष्ट्रीय’ ठरवून तिचा ‘अडाण्याचा गाडा’ अन्य भाषांवर फिरवून त्या भुईसपाट करणे, हे ‘भाषिक माफियागिरी’पेक्षा काय वेगळे आहे?

मराठी ही आपली आई असून हिंदी ही आपली पूतनामावशी आहे, हे महाराष्ट्राने जराही विसरता कामा नये. हिंदीसक्तीच्या अश्वमेधाचा चौखूर उधळू पाहाणारा हा उन्मत्त घोडा महाराष्ट्रातच अडवून तातडीने हाकलून दिला पाहिजे, अन्यथा भारत देश हिंदीच्या मोगलाईत सापडण्याची चिन्हे आहेत. भारत विरुद्ध हे नवहिंदाड पावटे, असा हा लढा आहे आणि तो लढण्यासाठी मराठीला स्वतःची रणनीती हवी!...

आत्ताच्या गुंतागुंतीच्या परिस्थितीत आपला ‘अ‍ॅटिट्यूड’ कसा हवा? तर ‘आशावादी बुद्धिमान’ लोकांकडून ‘वास्तववादी इच्छाशक्ती’ला बळ पुरवणारा!

या सगळ्या गुंतागुंतीच्या, अस्ताव्यस्त, उफराट्या, काळाच्या उलट्या दिशेनं चाललेल्या काळात असंतुष्ट लोकांनी कोणता अ‍ॅटिट्यूड बाळगावा? आपली आशा चार पंचमांश लोप पावली आहे आणि तिचं फुटक्या मडक्यातून गळणाऱ्या पाण्याप्रमाणे गळणं चालू आहे, हे जाहीर करावं? का आशेचं पात्र चार पंचमांश भरलेलं आहे आणि ते भराभर भरतच चाललं आहे, असं जाहीर करावं? का अजूनच काही?...

विघटनवादी विचार प्रसृत करणारी व्यवस्था व कावेबाज मंडळी आपण ओळखली पाहिजेत. कारण अखंड समाजाच्या अस्तित्वाशिवाय कोणताही देश ‘अखंड’ राहू शकत नाही!

काही लोक मात्र धार्मिकतेच्या नावाखाली धर्माधर्मातील सलोखा बिघडवण्याचे काम करतात, तेव्हा तो धर्माच्या नावाखाली केलेला अधर्म असतो. इतिहास विकृत करण्याचे काम केले जाते. त्यामुळे समाजामध्ये तणाव निर्माण होतो, सहिष्णुता भंग पावते आणि सामाजिक ऐक्याला बाधा निर्माण होते. ताण-तणावग्रस्त आणि दहशतीच्या वातावरणात संस्कृतीचा विकास होऊ शकत नाही...

नोम चॉम्स्की : भाषेकडे बघण्याचा दृष्टीकोन पूर्ण बदलून टाकणारा ‘बोधात्मक क्रांती’चा प्रणेता

भाषेविषयीचे राजकारण, सांस्कृतिक प्रश्न, आपल्या दैनंदिन जीवनाच्या सर्व क्षेत्रांत घडणार्‍या असंख्य गोष्टी समजावून घेण्याच्या संदर्भात चॉम्स्की यांनी दिलेली अंतर्दृष्टी महत्त्वाची ठरते. त्यामुळे ज्यांना चॉम्स्की थोडेफार माहीत आहेत किंवा जे पूर्णतः या नावाशी किंवा त्यांच्या योगदानाशी अनभिज्ञ आहेत, त्या सर्वांनी चॉम्स्की यांची पुस्तकं, मुलाखती, लेख आणि भाषणं वाचायला पाहिजेत...

बौद्ध धर्म आणि जागतिक शांतता – मानवजातीसमोरील एक वळण (उत्तरार्ध)

बुद्धांनी प्रवर्तित केलेली मौलिक सत्ये आणि दाखवलेले अष्टमार्ग हे एकएकटेसुद्धा माणसाच्या भावनिक गरजा भागवणारे आहेत. पण त्या ध्येयाकडे – विशेषत: योग्य कृती, वक्तव्य आणि जीवनपद्धती या पायऱ्या आपल्याला सामाजिक संबंधांच्या परिमाणापर्यंत थेटपणे पोहोचवतात. डॉ. आंबेडकर आणि त्यांचे नवयान बौद्ध आज चटकन या गोष्टींकडेच निर्देश करतात...

बौद्ध धर्म आणि जागतिक शांतता – मानवजातीसमोरील एक वळण

नव्याने सचेतन झालेल्या बौद्ध धर्मात आणि त्याच्या परंपरागत अवतारात जाणवणारा मुख्य फरक म्हणजे त्यांच्या सैद्धान्तिक भूमिकांत जाणवणारे अंतर. नवीन गट दोन्ही हात पसरून समाजाला, त्यांची जनकल्याणाची कामे आणि सामाजिक उद्दिष्टे यांना, भरभरून साहाय्य करताना दिसतात. हे नवबौद्धवादी गट समाजकल्याण, आरोग्य सेवा, शिक्षण आणि पर्यावरण संवर्धनामध्ये मग्न झाल्यामुळे धर्मोपासनेचा मार्ग एकदम बदलून गेल्याचे दृश्य दिसते...

सामाजिक लोकशाहीचा पाया असणारी ‘स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता’ ही मूल्यत्रयी साकार करण्यात आपण किती यशस्वी झालो आहोत?

भारताच्या ७५ वर्षांतील झालेल्या नेत्रदीपक प्रगतीचा आपण साऱ्या भारतीयांना अभिमान वाटायला हवा. पण त्याचबरोबर स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता या सांविधानिक मूल्यत्रयींचे लाभ किती प्रमाणात सामान्य, गरीब माणसांपर्यंत पोचले याचा अग्रक्रमाने विचार करणे आवश्यक आहे. प्रस्तुत अंकात या परिप्रेक्ष्यात स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुतेचा समग्र आढावा विविध लेखांद्वारे घेण्याचा प्रयत्न करण्यात आला आहे...

हे समजावणे की ‘पुरुषी’ समजावणे? ‘मॅन्सप्लेनिंग’चा धांडोळा

तुम्ही पुरुष असाल आणि अशा टवाळीत सामील असाल, तर वेळीच सावध व्हायची गरज आहे. मॅन्सप्लेनिंग सातत्याने घडत असते. त्याला स्थळ-काळ-वेळ-वय यापैकी कशाचेही बंधन नाही. एखादा पुरुष कोण आहे, त्याची सामाजिक, आर्थिक आणि बौद्धिक कुवत काय आहे. तो एखाद्या विषयातील तज्ज्ञ आहे की नाही, तो वयाने लहान आहे की मोठा, हे प्रश्न इथे पडत नाहीत. तो एक ‘पुरुष’ आहे एवढे पुरेसे असते. अशा वागण्याचा एकप्रकारचा पॅटर्न बनतो आणि तो अविरतपणे सुरू राहतो...

संख्यात्मकदृष्ट्या भरपूर सृजन निर्मिती होत असली तरी, सगळाच कलाव्यवहार एका सकस केंद्राकडून ‘मीडिऑक्रिटी’च्या परिघावर स्थिरावत असल्यासारखा दिसतोय...

Computer creativityच्या पुढे ‘कलाकार’ ही जमातच नष्ट होईल का? २०२९पर्यंत, मानवाएवढी बुद्धिमत्ता कम्प्युटर्सकडे असेल, तर कोणाची कला श्रेष्ठ ठरेल - मानवी सृजनाची का संगणकाची? ‘संगणकाने चालवलेला मानवी मेंदू’, हेच जर भविष्यातलं वास्तव असेल तर त्या तंत्रज्ञानाचा ताबा कोणाकडे असणार? आताच जर आपण इतक्या प्रमाणात सायबॉट्समध्ये रूपांतरित झालेलो आहोत, तर आपल्या स्वातंत्र्याचे काय? ...

‘मैत्री’ची बाजारपेठ : मैत्री विकत घ्यावयाची असते... हा शुद्ध देव-घेवीचा व्यवहार आहे! 

समजा तुम्हाला मैत्री तोडायची आहे, तर तुम्ही काय कराल? जर ती व्यक्ती तुमची चांगली मित्र असेल, तर खूप काही गृहीत धरता येईल. तुमच्या सर्वांत वाईटच्या शत्रूच्या बाबत तुम्ही कल्पनाही करू शकणार नाही, अशा स्वरूपाचे हवे, तितके स्वातंत्र तुम्ही या मैत्री तोडण्याच्या प्रक्रियेत घेऊ शकता. याचा अर्थ असा की, स्वतःशी तुम्ही जितके वाईट वागू शकता, त्यापेक्षाही जास्त वाईट चांगल्या मित्राची मैत्री तोडण्यात वागता येईल...

शुक्रिया जनाब… भारत-पाकिस्तानात माणुसकीची, मानवी भावभावनांची कदर करणारे, थोडीथोडकी का होईना सहृदयी माणसे वस्तीला आहेत!

फाळणी ही अत्यंत चुकीचे पाऊल होते, पण आता तो इतिहास झाला आहे, तो उगाळत बसलो तर त्यातून चंदनाचा गंध नव्हे, तर आगीच्या ठिणग्या उडत राहणार आहे. याचे भान ठेवत दोन्ही देशांतल्या धुरिणांनी सामंजस्याचे दर्शन घडवत दोन्ही देशांतल्या नागरिकांना एकमेकांच्या भेटी घेण्यासाठी सीमांवरची बंधने सैल करत व्हिसा प्रक्रिया अधिक सुलभ, अधिक मानवी करण्याकडे लक्ष पुरवायला हवे आहे...

कोणत्याही वयातील ‘सामान्य’ स्त्री-पुरुषांना लग्न करता येऊ शकते, हे ‘समाजमान्य’ व्हायला हवे..

समाजाने तयार करून दिलेली लग्नाची चौकट एका विशिष्ट वयात पार न केल्याचा प्रचंड ताण सिंगल्सवर असतो. चीनमध्ये २७व्या वर्षापर्यंत लग्न झाले नाही, तर त्या मुलींना ‘left over’ म्हणतात. भारतात अशा मुलींची संख्या ७.४ कोटी आहे, ज्या नोकरी करून स्वत:चे आयुष्य जगतात. मात्र ‘left over’ पुरुषांची आकडेवारी उपलब्ध नाही...

गिरीश गांधी : जिव्हाळ्याची सावली!

प्रत्येकाला भावलेले गिरीश गांधी वेगवगळे असणं अगदी स्वाभाविक आहे. शिवाय त्यांचं व्यक्तिमत्त्वही बहुपेडी आहे, म्हणून ते कुणा एकाच्या कवेत मावणार नाही. मला गिरीश गांधी हे एखाद्या झाडासारखे वाटतात. झाड शीतल छाया, फुलं आणि फळं देतं. ‘कदरदान’ता हे गिरीश गांधी या माणसाचं आणखी एक वैशिष्ट्य. बहुसंख्य लोक दुसऱ्याचं कौतुक करण्याच्या बाबतीत कंजूष असतात, पण गिरीश गांधी त्याला पूर्ण अपवाद आहेत...

अ‍ॅड. आनंद ग्रोव्हर : “देहविक्रय करणाऱ्यांना नागरिकही समजले जात नव्हते, तिथपासून आता त्यांना नागरिक म्हणून ओळख प्राप्त झाली आहे…”

नागरिकत्व याचा अर्थ अधिकार होय. त्यात गरिबांना शिधापत्रिका व ओळखपत्रे मिळणे आलेच. हे खरे तर सरकारने दिले पाहिजे, पण ते न्यायालयाने दिले! याची तुलना कार्यस्थळावरील स्त्रीचा लैंगिक छळ (प्रतिबंध, मनाई, उपाय) कायदा २०१३ (पीओएसएच) या कायद्याशी होऊ शकते. देहविक्रयाचा आधार बेकायदा नाही, पण त्याच्याशी निगडित कृती दंडनीय आहेत. यावर तोडगा निघाला पाहिजे...

सतत कशाचा तरी अंत होत आहे, हा ‘भास’ आहे की, ‘वास्तव’? हे तपासून पाहायला हवे...

विचारसरणीचा अंत, इतिहासाचा अंत, कलेचा अंत, सेक्सचा अंत कसा काय होऊ शकतो? ‘अंताचे संभाषित’ कदाचित या कालखंडामध्ये महत्त्वाचे ‘नसावे’ असे म्हणताही येत नाही/येणारही नाही. पण याची काही कारणमीमांसा मात्र नक्कीच करायला पाहिजे... विशेषतः गेल्या तीन दशकांत जगभरातील संस्कृतीचा आणि एकूणच प्रत्येक मानवी अंगाच्या क्षेत्रात तंत्रज्ञानाने जो प्रवेश केला आहे त्याचा ऑक्टोपसी प्रभाव वाढत चालला आहे...

ही गोष्ट आहे केरळमधली. पण ती आपल्या महाराष्ट्राची असू शकेल किंवा गुजरात, उत्तर प्रदेश, बिहारचीही. कदाचित आपल्या घरातलीही...

या गोष्टीत काल्पनिक असं काहीच नाही. फक्त मूळ नाव बदललं आहे. आता इथं फक्त सईदाचीच एक गोष्ट संपलीय. या गोष्टीच्या सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे अनेकांना सईदासारखंच अनेक मनोविकारांनी ग्रासलेलं असू शकतं, नव्हे ग्रासलंच आहे. त्यांच्या गोष्टीचाही सईदासारखा सुखद शेवट व्हावा. आणि तो सुखद करण्याची जबाबदारी सुसंस्कृत समाज म्हणून आपली आहे...

वारीतल्या वीराची डायरी, म्हणे चढू पायरी, झाली सारी तयारी!

मला तर शाखेत एकही बौद्धिक या संतांबद्दल घेतलेले आठवत नाही. आपल्या गटांची नावेही तुकाराम, ज्ञानेश्वर, नामदेव यांसारखी कधी नसतात. हातात चिपळ्या, खांद्यावर एकतारी अन् ‘विठ्ठल विठ्ठल’ म्हटल्याने ‘हिंदूराष्ट्र’ बनत नसते, असा तुमचा एका बौद्धिकातला निर्वाळा आठवतो मला. त्यामुळे मला वारीत जायला सांगितल्यावर फार आश्चर्य वाटले. तेव्हा तुम्ही म्हणालात की, ‘गुंगा होऊन जगण्यापेक्षा भुंगा होऊन जगा!’...

पुलंचे डावे-उजवे : निष्ठा, विचार व वर्तन याबाबतीत ते फारच काटेकोर व चोखंदळ होते!

निर्वाणीचा काळ आला की, पुलं कणखर भूमिका घेत. एरवी, पुलं माणसांना, विचारांना जवळ करत, तो ते पारखून घेत असत. म्हणून त्यांची वैयक्तिक भूमिका कोणत्याही कलावंताची असते, तशी सर्वंकषवादाच्या, एकाधिकारशाहीच्या विरोधात असे. याच भूमिकेतून त्यांनी कम्युनिस्ट पक्ष व विचारसरणीवर टीका केली आहे. त्यांची काही पात्रे त्याबद्दल टिंगलीवजा बोलतात...

मुस्लिमांनी ‘सच्चा सेक्युलर’ व्हावं, हाच हिंदू राष्ट्रवाद्यांना सडेतोड उत्तर देण्याचा मार्ग आहे…

भारतीय मुसलमानांनी हे समजून घ्यायला हवं की, दुनिया त्यांच्या हिशेबानं चालणार नाही. त्यांनाच दुनियाच्या हिशेबानं चालावं लागणार. ज्या गोष्टी ते मानतात, त्या दुनिया मानणार नाही. कारण दुनिया शिकली-सवरलेली, समजूतदार, वैज्ञानिक, रॅशनल आहे; ती गतानुगतिक नाही. दुनियेला आपल्या हिशेबानं चालवू पाहण्याचे प्रयत्न निष्फळ आहेत...

अझानच्या भोग्यांचा वाद : सौदी अरेबियात वाहू लागलेले बदलाचे वारे आता ‘भारतीय इस्लाम’लाही कवेत घेऊ लागले आहे...

भोंग्यावरून अझान देण्यावरून मुस्लीम समाज कायमच विभागलेला होता. साठीच्या आणि सत्तरीच्या दशकांमध्ये बऱ्यापैकी आंतरराष्ट्रीय स्तरावरचे अनुयायी मिळवणाऱ्या ‘तब्लीग जमात’च्या समर्थकांचा लाऊडस्पीकर-वरून आझान देण्याला विरोध होता. कारण आझान देण्यासाठी एखाद्या उंच ठिकाणी चढून प्रार्थनेसाठी लोकांना साद घालावी, याला प्रेषितांनी प्राधान्य दिल्याचे या संघटनेने निदर्शनास आणून दिले होते...

युवराज गटकळ : उद्याच्या चळवळीचा आश्वासक चेहरा

मागच्या पिढीने विधायक क्षेत्रात नवी पिढी यावी, यासाठी फारसे प्रयत्न केले नसल्याने सगळ्याच संस्था- संघटना अलीकडे युवकांच्या शोधात आहेत. ‘अलीकडचे युवक चळवळीत का येत नाहीत?’ यावर विचार करताना दिसत आहेत. अशा काळात युवराज गटकळ यांच्यासारखे तरुण खूप आश्वासक वाटतात. सारंच काही अद्यापी संपलेलं नाही असा दिलासा देतात. युवराज गटकळ हा उद्याच्या चळवळींचा आश्वासक चेहरा आहे, यात शंका नाही...

न आवडणारे विचारसुद्धा शांतपणे ऐकून घेतले गेले पाहिजेत. हिंसा किंवा दहशत यांमुळे ते विचार दडपून टाकण्याचा मोह होऊ नये

कोणाचेही नवे विचार ऐकण्याची इच्छाच आता समाजात उरलेली नाही. मिळालेल्या सुखासीनतेत किंवा आत्मसमाधानात तो एवढा गर्क आहे की, त्याला नवा विचार करण्याची गरज वाटत नाही? की समाजाने आपल्या खर्‍या प्रश्नांचा विचारच करू नये, म्हणून अनेक भावनिक प्रश्न मुद्दाम निर्माण करून या वैचारिक प्रक्रियेला थांबवण्यात आले आहे?...

प्रेमाताई पुरव : सामाजिक कार्य, महिलांचे शिक्षण, पर्यावरण रक्षणासाठी कटिबद्ध असणार्‍या धडाडीच्या कार्यकर्त्या

अशिक्षित आणि परित्यक्ता महिला व मुले यांच्यातील कौशल्य ओळखून त्यांचे सबलीकरण करण्याच्या उद्देशाने त्यांनी १९७५मध्ये महिलाकेंद्रित ‘अन्नपूर्णा महिला मंडळा’ची स्थापना केली. प्रत्येक गरीब महिलेच्या चेहर्‍यावर हास्य आणि महिलांचे आर्थिक स्वावलंबन हे ध्येय त्यांनी उराशी बाळगले. ‘अन्नपूर्णा महिला मंडळा’त सहभागी होणार्‍या प्रत्येकास प्रेमाताईंची महिला सबलीकरणाची तळमळ आणि सामाजिक बांधिलकी जाणवते...

तुकाराममहाराजांच्या सत्शिष्या श्रीबहिणाबाईकृत ब्राह्मण-शोध आणि बोध

बहिणाबाई या तुकाराममहाराजांच्या सत्शिष्या. त्यांनी ब्राह्मण-माहात्म्य, ब्राह्मण कशावरून व कुणाला म्हणू नये व कुणाला म्हणावे इथपासून ब्राह्मण या अध्यात्मशास्त्रीय संकल्पनेत नेमके काय अभिप्रेत आहे, ते सयुक्तिक स्पष्ट करून ठेवले आहे. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य किंवा शूद्र असलेली म्हणजे कुणीही व्यक्ती पांडित्य करत होती, करत असते व करू शकते. ब्रह्मानुभवविरहित पांडित्य हे ब्राह्मणत्वाचे निर्णायक लक्षण नाही...

‘‘व्यक्तींच्या व समाजाच्या शारीरिक व मानसिक आरोग्याची व त्या संबंधी उपायांची चर्चा” करणारे र. धों. कर्वे आणि त्यांचे ‘समाजस्वास्थ्य’

‘समाजस्वास्थ्य’ म्हणजे फक्त लैंगिक मार्गदर्शन किंवा लैंगिक मजकूर असं मात्र नव्हे. र.धों.नी त्यांच्या अंकांतून समाजाच्या आरोग्याचे विविध प्रश्न हाताळले. चित्रपट-नाटकांची परीक्षणे, संगीतातील चीजा आणि त्यांतली (मुळात नसलेली) अश्‍लीलता, मिश्र विवाह व समाजाची त्यांप्रती असणारी असहिष्णुता, असे अनेक विषय...

बुद्धपौर्णिमा विशेष : विवेक आणि धर्म यांची सांगड घालणारा बुद्धाचा धम्म

बुद्धांनी आपल्या शिकवणुकीत उपदेशात आत्यंतिक आत्मक्लेषावर भर दिला नाही की, आत्यंतिक भोगवादाची तरफदारीही केलेली नाही. जीवनात दुःख आहे, पण त्यावर सदाचाराने मात करता येते. बुद्धांच्या मते मन घडवते, तसा मनुष्य घडतो; मनाला सत्याचा शोध करायला लावला पाहिजे. मानवाच्या सर्व व्यवहाराचे उगमस्थान मन आहे. पण बुद्धीच्या जोरावर आपण मनाला एकाग्र आणि सरळ करू शकतो...

हे संमेलन म्हणजे उजव्या विचारधारेच्या कट्टरतावादी राजकारणाला दिलेला नकार आहे. हे संमेलन इथल्या दलित-बहुजनांचा असहमतीचा आवाज आहे

इथल्या प्रत्येक शोषणाला आणि शोषकांच्या भिन्न भिन्न रूपातल्या विभाजनवादी विचारधारांना, त्यांच्या कट्टरतावादाला, त्यांच्या फॅसिझमला आमचा विरोध आहे, आमची असहमती आहे, हे सांगण्यासाठीच हे दलित- बहुजन-भटके-विमुक्त-आदिवासी जनांचं, समतावादी मूल्य मानणाऱ्या जनांचं संमेलन आहे, असे मला वाटते...

पर्यायी इतिहासलेखन झाले नसते, तर ही हीनवृत्ती आजच्या बहुजनांसमोर आली नसती...

इथल्या प्रस्थापित वैदिक, ब्राह्मणी वर्चस्वावर आधारित जातवर्णवर्चस्ववादी व्यवस्थेने ज्ञानाची, पौरोहित्याची, प्रमाण भाषेची मक्तेदारी निर्माण केली. त्या मक्तेदारीच्या आधारे शोषण व्यवस्थांचा व्यूह रचण्यात आला आणि आता स्वातंत्र्योत्तर काळात पहिल्यांदाच सर्वंकष सत्ता हाती आल्यावर कट्टरतावादाचा, फॅसिझमचा एक भीषण चेहरा समोर आणला आहे. त्याविरोधात हे जनांचे साहित्य आणि संस्कृती संमेलन आहे...

चिकित्सक विचारशक्तीचे दमन करणे, हा सांस्कृतिक राजकारणातला मुख्य अजेंडा असतो

२०१४ला २००२ची पार्श्वभूमी आहे, २००२ला १९९२ची पार्श्वभूमी आहे, तर १९९२ला १९२५ची पार्श्वभूमी आहे. आणि १९२५ला पार ऋग्वेदकाळातल्या पुरुषसुक्ताची पार्श्वभूमी आहे. पण सध्या असा सलग विचार करणं एकूणच कठीण झालं आहे. कारण वर्तमान अतिशय वेगाने वाकडातिकडा, उभाआडवा फिरतोय. सभोवतालचा कोलाहल इतका वाढला आहे की, एक सलग संगती लावणं अशक्य बनत आहे...

इस्लामची सकारात्मक प्रतिमा निर्माण करण्यासाठी महिलांनी हिजाब परिधान करायला सुरुवात केली, पण तो अधिकाधिक मुस्लीम समुदायाशी जोडले जाण्याचे प्रतीक म्हणूनही प्रस्थापित झाला…

हिजाब हा प्रतिगामी आहे, धार्मिक आहे असे ज्या पुरोगामी आणि आधुनिक शिक्षक, अधिकारी, आमदार, मंत्री यांना वाटते, त्यांनी इतरांना त्यांच्यासारखे प्रगत बनण्यासाठी त्यांना आधी हिजाब घेऊन शिकू द्यावे. दुसरे असे की मुस्लीम मुलींनी, तेही काही, डोक्यावर हिजाब घेतल्याने बहुसंख्य हिंदू शिक्षकांना त्यांचे कर्तव्य बजावता येणार नाही, अशी आव्हानात्मक परिस्थिती निर्माण होईल, असे वाटत नाही...

‘कुराणा’च्या संस्कृत अनुवादाच्या निमित्ताने : भाषांना राष्ट्रवादाचे वा जातीयवादाचे हत्यार समजणे, हा मानवी मनाचा मोठा आजार आहे आणि तो फारच सार्वत्रिक आहे

प्राणिसृष्टीचा भाग म्हणून विचार केला, तर बांधीलकीपेक्षा वाळीत टाकणे अधिक आवडणारा माणूस हा एका बाजूने कळपप्रधान शेळ्यांसारखा असतो आणि त्याचवेळी आपण सिंहासारखे आहोत, इतर नरांना माझ्या कळपात जागा नाही, हे त्या कळपात सुरक्षित राहूनच तो गर्जून सांगत असतो. त्यामुळे त्याचे शौर्य हे केवळ कळपाबाहेरच्यांबाबतचा द्वेष इतकेच शिल्लक राहते. आणि ते ही शिल्लक राहावे म्हणून कळपाबाहेरचे लोकही शिल्लक राहावे लागतात...

सर्व भारतीय उपखंडात एकच राम असावा, एकच ‘रामायण’ असावे आणि एकच रावण असावा, हा संघपरिवार व भाजपचा हेतू आढळतो. पण त्यांचा रावण नेमका कोणता?

गांधीजींचा राम संघपरिवार व भाजपलाच काय, पण काँग्रेस, राष्ट्रवादी, समाजवादी कोणत्याच पक्षालाच नको आहे. अगदी स्थापनेपासून राम काँग्रेसचा कधीही नव्हता, म्हणजेच रामाचे कोणतेही गुण काँग्रेसला फारसे मान्य नव्हते. पण जेव्हा राम उघडपणे संघपरिवार व भाजप इत्यादी हिंदुत्ववाद्यांच्या ताब्यात गेला, तेव्हा त्यांचे अहिंसक व प्रेमळ स्वरूप बदलले. ‘रामायण हा अतिशय स्फूर्तीदायक ग्रंथ आहे’ या विधानाचा उलटा अर्थ घेतला गेला...

एखादा स्वयंप्रकाशित तारा आकाशात सदैव चमकत असतो आणि किती तरी प्रकाशवर्षे दूर असणार्‍या दुसर्‍या ग्रहांना तो जाणवतो. त्याप्रमाणे मला कुमारजी थोडेसे जाणवले आहेत, बस इतकंच!

एखाद्या कलाकाराच्या चाहत्यांमध्ये एवढं वैविध्य असण्यामागे विविध कारणं असतात. कुमारजींच्या बाबतीत ते कारण आहे, त्यांची सौंदर्यदृष्टी, असं मला वाटतं. त्याच सौंदर्यदृष्टीमुळे ते फक्त शास्त्रीय गायक न राहता ‘गंधर्व’, एक ‘तत्त्ववेत्ता’ आणि एक ‘तर्कविद्यानिपुण’ होतात. कोणताही सिद्धांत कसून तपासून पाहून मगच आत्मसात करण्याच्या मार्गाचे ते अनुसरण करतात, म्हणून ते ‘सिद्धांतकार’ होतात...

मार्क्स धर्माला पारलौकिक जगाला न जोडता त्याच्या जडवादी भूमिकेशी सुसंगत अशा लौकिक जगाला जोडतो!

मार्क्सचे ‘धर्म ही लोकांची अफूची गोळी आहे’ हे विधान अनेकांना धर्मावर आघात करणारे वाटते. कित्येकांना मार्क्स हा धर्मविरोधी वाटतो. धर्म माणसाला नशा आणतो किंवा व्यसनाधीन बनवतो, असेही काहींना वाटते. त्यामुळे डावे आणि पुरोगामी लोक धर्मावर टिप्पणी करताना हे विधान आवर्जून पेरत असतात. हे विधान नकारात्मक वाटते. परंतु तसे नसून वास्तवात मार्क्स तटस्थ आहे. किंबहुना, त्याला धर्माबद्दल सहानुभूती आहे...

पंडिता रमाबाईंचे जीवन ही सतत संघर्षाशी झुंजणाऱ्या, प्रतिकूल परिस्थितीशी लढून जीवनमूल्यांशी एकनिष्ठ राहणाऱ्या व्यक्तीची गाथा आहे!

रमाबाईंविषयी मुंबईच्या एका दैनिकात १८७८च्या जुलै महिन्यात पुढील बातमी प्रसिद्ध झाली - “हल्ली कलकत्त्यास रमाबाई नावाची कोणी मराठी स्त्री आली आहे. तिने कलकत्त्यात काही दिवस मुक्काम करून तेथील विद्वान मंडळीस चकित करून सोडले आहे. बाई संस्कृत भाषा बोलते, जागच्या जागी संस्कृत काव्य करते. तिचे वय बावीस वर्षांचे असून ती अविवाहित आहे...” या घटनेने संपूर्ण महाराष्ट्रात खळबळ उडाली. विविध प्रश्न विचारले जाऊ लागले...

चैत्र प्रतिपदेशी शक-संवत नेमका कसा जोडला गेला, ते अचूकपणे आपल्याला माहीत नाहीये...

साधारणपणे इ.स.च्या १२व्या शतकापासून शालिवाहन शक असा सुरू झालेला दिसतो. तो पंधराव्या शतकापर्यंत चांगलाच रूढ झालेला दिसतो. शकनृपति काळापासून तो शकांना हरवलेल्या शालिवाहनाचे नाव त्याला जोडले जाईपर्यंत तत्संबंधीच्या मौखिक परंपरेत, कथा/दंतकथांमध्ये कसे आणि मुख्य म्हणजे का बदल झाले, हे आत्ता सांगणे थोडे अवघड आहे. त्यात अनुमानाचा भाग जास्त येऊ शकतो...

दीर्घायुषी मराठी नियतकालिकांपैकी एक असलेले ‘निरोप्या’ हे मासिक या महिन्यात ११९व्या वर्षात पदार्पण करत आहे…

जर्मनीतून महाराष्ट्रात येऊन मराठी भाषा शिकून, स्थानिक निरक्षर आणि अर्धशिक्षित ख्रिस्ती समाजाला ज्ञानार्जन करणारे फादर डोरिंग हे आज विस्मृतीत गेले असले, तरी ‘निरोप्या’च्या रूपाने त्यांचे स्मारक त्यांच्या कळपाच्या भेटीस आजही दर महिन्याला नियमाने येत आहे. ‘निरोप्या’ने मराठी भाषिक कॅथोलिक समाजात वाचनाची आवड निर्माण करण्याबरोबरच, या समाजात लेखकांच्या आणि कवींच्या पिढ्या निर्माण करण्यासाठीही मोठे योगदान दिले ...

‘समाजवादी शिव्यांचा शोध’ : समाजवादी माणसेच आहेत, ती संतापणार व इतरांची अवहेलना करावीशी त्यांना वाटणारच. तेव्हा त्यांनी शिव्या जरूर द्याव्यात, पण... 

समाजवाद्यांनी कोणत्या शिव्या द्याव्यात? समाजात जबाबदारीने राहणाऱ्या मानवी व्यक्तीचे माणूस म्हणून महत्त्व हा समाजवादी तत्त्वज्ञानाचा व नैतिकतेचा पाया आहे. म्हणून एखादा कमी आहे, हे दाखवण्यासाठी त्याच्या वर्तनातला कमीपणा दाखवणे हीच फक्त समाजवाद्यांना परवानगी आहे. व्यक्तिगत अवगुण दर्शवून अवहेलना हीच शिव्या देण्याची योग्य पद्धत आहे. व्यक्तीचे वर्तन समजून घेऊन, मग त्यातील वैगुण्यावर आघात करावा...

४ ते १५ वयोगटातील मुलींसाठी सौंदर्यस्पर्धा घेण्यात येणार आहे म्हणे! स्वतःच्या भांडवली प्रचारासाठी निष्पाप, निरागस मुलींच्या मनात या स्पर्धेच्या निमित्तानं कोणती बीजं पेरली जाणार आहेत?

बीभत्स बाजाराची ही भांडवली चाल आपल्या रोजच्या जगण्यावर इतकं अतिक्रमण करते आहे की, या सगळ्याचा क्षणभर विचार करण्याचा वेळदेखील आपल्याला मिळत नाही किंवा तो आपण करत नाही, हे खरं वास्तव आहे. पण या सगळ्याची वेळीच दखल घेऊन त्याचा निषेध करून निदान आपल्यापुरतं तरी या सगळ्या गोष्टी फाट्यावर लावल्या नाही, तर येणारा काळ फारच भीषण असेल...

‘सर्वंकष’ : वितंड नव्हे, विमर्श! किंबहुना, अशा वैचारिक विमर्शाची आवश्यकता कोणत्याही काळापेक्षा आज सर्वाधिक आहे!

वैश्विक आव्हान स्थानिक पातळीवर पेलणे कठीण काम आहे. मात्र गेल्या नऊ महिन्यांत आम्ही त्या दिशेने काही आश्वासक पावले नक्की टाकली आहेत. सकस वैचारिक लेखनासोबत सविस्तर व परखड पुस्तक व कला समीक्षणे, नवी दृष्टी देणारे ताजे ललित लेखन, अन्य भाषांतील मौलिक लिखाणाचा अनुवाद तुम्हाला ‘सर्वंकष’मध्ये वाचायला मिळेल. आमच्या लेखकांमध्ये सुमारे ३० टक्के तरुण लेखक आहेत, हे चित्र नक्कीच आशादायक आहे...

व्यावसायिक भूमिका व व्यक्तिमत्त्वं यांच्या सरमिसळीमुळे अनेक जण ‘हायब्रीड’ झाले आहेत. त्यांच्यातील हाडामांसाची व्यक्ती कधी संपून चाणाक्ष व्यावसायिक भूमिका कधी सुरू होते, हे कळतही नाही

औद्योगिकीकरणानं आपल्या वाटेल्या आलेल्या व्यावसायिक भूमिका आपल्यावर हावी झाल्याचं दिसतं. कुठल्याही नात्यात आपण मुख्यत्वे करून आपलं काम, व्यावसायिक मूल्य दाखवून सुरुवात करतो. व्यावसायिक मूल्य कधीही बदलू शकतं. ते बदलतं तेव्हा आपल्याला त्रास होतो. व्यावसायिक भूमिका खूपच गंभीरपणे घेतल्यानं व्यक्ती म्हणून वाढ खुंटलेल्या, अति पैसा कमावूनही समाधानी नसलेली मंडळी बघितली की वाटतं, कशासाठी हा अट्टाहास?...

आपल्यासारख्या नसणाऱ्या लोकांकडे संशयाने, द्वेषाने पाहण्याच्या वृत्तीत वाढ होत आहे. हिजाबवरून सुरू झालेला वाद हे केवळ एक उदाहरण म्हणता येईल

श्रीरामपुरात आम्ही राहायचो ती चाळ बहुजातीय आणि बहुधर्मीय होती. आमच्या एका भिंतीला लागून एक आणि समोर एक, अशी दोन मुसलमानांची घरं होती. दुसऱ्या भिंतीला लागून मराठा कुटुंबाचं घर, तर समोर माळी कुटुंबांची तीन घरं होती. दुसऱ्या एका टोकाला आणखी एक मुसलमान घर होतं. थोड्या अंतरावर असलेल्या एकमजली इमारतीत इतर जातींतली आणि मारवाडी समाजाची घरं होती, तर चाळीच्या अगदी शेवटच्या टोकाला दगडी बांधकामाची बैठी घरं होती...

जीवनाच्या सर्व क्षेत्रांत, म्हणजे ज्ञान-विज्ञान, औपचारिक शिक्षण, लोकशिक्षण, प्रबोधन, राजकारण या सार्‍यांमध्ये एक मूलभूत बदल आवश्यक आहे (उत्तरार्ध)

वास्तव वा सत्य काय याचे निर्णय केवळ विचार, कल्पनाप्रणाली, सिध्दांत, प्रचार, भाषा, जाणीव, यांनी करता येत नाहीत. वस्तुनिष्ठ सत्य हे केवळ बाह्य जगाची नक्कल, प्रतिबिंब वा प्रतिमा निर्माण करणे एवढ्यापुरते मर्यादित नाही. तर ‘सत्य’ हे माणसांनी जग व परिस्थिती आकळून, समजून घेऊन ते बदलण्याशी, त्या बदलण्यात ‘सत्य’ गवसण्याची, एवढेच नव्हे तर ते ‘निर्माण’ करण्याशी आणि त्याचे ज्ञान होण्याशी ते जोडलेले आहे...

वास्तव काय, सत्य काय आणि नैतिक काय हा सनातन प्रश्न कथित ‘सत्योत्तरी’ जगात पुन्हा नव्या रूपात उपस्थित झाला आहे (पूर्वार्ध)   

व्यवहारवादी वातावरणात पहिला बळी जातो, तो नैतिकतेचा. आता तर वास्तव काय आणि सत्य काय हा मुद्दाच धूसर बनून जात असल्याने नैतिक कसोट्या लावून निर्णय करणे, हे प्रस्थापित व्यवस्थेत व राजकारणात निरर्थक ठरवले जाते आहे. वास्तव काय, सत्य काय आणि नैतिक काय हा सनातन प्रश्न कथित ‘सत्योत्तरी’ जगात पुन्हा नव्या रूपात उपस्थित झाला आहे. आत्ता प्रश्न असा आहे की ‘सत्योत्तर’ असे काही असू शकते का?...

आयुष्यातल्या प्रत्येक घटनेकडे दोन विरुद्ध प्रकारच्या नजरांनी बघता येतं. पहिली, तटस्थपणे कार्यकारण भाव शोधून; आणि दुसरी, व्यक्तीसापेक्ष विचारांतून

तुमच्याआमच्या आयुष्यात ‘frequency bias’ सततच डोकावणार आहे. त्यानं काही बिघडत नाही. फक्त, त्याच्या प्रभावाखाली येऊ नका. तो येतो, काही काळ थांबतो, आणि निघून जातो. मग पुन्हा येतो... हे चालूच राहणार. तुम्ही ठाम रहा. सिन्क्रोनिसिटीच्या अनुभवांनीही आपलं आयुष्य सुखद होतं. जीवनातली ही मजा कायम घेत रहा. आयुष्याच्या महावस्त्रावर विविध खऱ्या आणि आभासी आकृतीबंधांची वेलबुट्टी काढत रहा, आपली कथा आपणच रंगवत रहा. हसत रहा...

अरुण जाखडे हे जिरायती तर सुनील मेहता हे बागायती शेती करत होते, असे म्हणावे लागते. पण मूलत: ते दोघेही शेतकरीच होते!

प्रकाशनसंस्था चालवताना अनेक घटकांची मोट बांधावी लागते. एवढे करूनही प्रकाशन व्यवसाय १० ते २० टक्के यापेक्षा अधिक परतावा देऊ शकत नाही. शिवाय प्रकाशकाने स्वत: खर्च केलेला वेळ, ऊर्जा व श्रम लक्षात घेतले, तर बहुतांश वेळा तो आतबट्ट्याचाच व्यवहार असतो. त्यामुळे एका मर्यादित अर्थाने प्रकाशन व्यवहार हा शेती करण्यासारखाच प्रकार असतो. अर्थातच, जिरायती व बागायती शेतीत जेवढा फरक असतो, तो इथेही असतोच...

कोन नाय नथुराम गोडश्या, हिकडं म्या अमोल, तिकडं त्यो पोंक्ष्या!

बिच्चारे डॉ. अमोल कोल्हे. ब्राह्मणीकरण झालेल्या एका व्यवसायाचे बळी झाले असे म्हणायला जावे, तर ते सुशिक्षित. शिवाय त्यांनी खास अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याची गाठ मारलेली. त्यांना नथुराम करायला लावायचा कावा, मुळीच समजला नसेल असे कसे समजावे? राष्ट्रवादीत येण्यापूर्वी म्हणजे शिवसेनेत असताना २०१७ साली त्यांनी ‘व्हाय आय किल्ड गांधी?’ या चित्रपटाचे काम पूर्ण केले असे ते म्हणतात...

कबीर आस्तिक आणि नास्तिक या नात्यापलीकडे जाऊन त्याची भूमिका परखडपणे मांडतो. म्हणून तो कालातीत आहे!

आपल्याला ‘मन का मनका फेर’ करायचे आहे, हे कळत असूनदेखील वळत नाही. इथूनच आपल्या मनात नको त्या गोष्टींचा कचरा साठायला सुरुवात होते. माळेतला मणी फिरवण्या इतकी ही सोपी गोष्ट नाही, हे खरे आहे, तरीही तसा प्रयत्न करून आपण स्वतःला बदलले की, समोरचे आपोआप बदललेले दिसते. आजूबाजूला असणारे रोजचे विश्व बदलत नाही, पण आपली बघण्याची दृष्टी नव्याने मिळाल्याने...

आर्गस/आर्गॉस पॅनॉप्टेस सीसीटीव्ही कॅमेरासारखं कोणतंही दृश्य कोणत्याही अँगलनं आणि केव्हाही बघू शकायचा

ज्याच्या नावावरून हा शब्द तयार झाला आहे, तो आर्गस मुळात होता तरी कोण? आणि तो कधीच झोपत नव्हता म्हणजे त्याला निद्रानाशाचा आजार होता की काय? नाही, असं काही नाही. तो झोपायचा. पण त्याच्या शंभर डोळ्यांपैकी काही डोळे बंद करून. त्याचे उरलेले डोळे उघडेच असायचे. असं करून तो आळीपाळीनं सर्व डोळ्यांना आरामही द्यायचा...

सॅटरर्नेलियापासून ख्रिसमसपर्यंत, हानुकापासून डॉंगजीपर्यंत, यूलपासून टोजीपर्यंत सर्वच सणांचा मसावि आहे बांधीलकी नि आपुलकी! (उत्तरार्ध)

इतक्या सार्‍या सणांना सोबत घेऊन येणारा डिसेंबर हा अनेक देश, वंश, धर्म, जमाती यांच्या आयुष्यात आनंद घेऊन येतो. त्यामुळे अलिकडच्या काळात निदान सार्वजनिक ठिकाणी ‘Merry Christmas’ऐवजी ‘Seasons Greetings’ अथवा ’Happy Holidays’ म्हणून अभिवादन करण्याची पद्धत रूढ होते आहे. ही काहीशी सर्वव्यापी म्हणजे सेक्युलर पद्धत आहे. भारताच्या इतिहासातही अशी अनेक उदाहरणे सापडावीत...

‘रंगली रंगलिओट’ : ही आज्ञा परमेश्वर देऊ शकतो, साधू संत देऊ शकतात, आणि वैयक्तिक पातळीवर तुम्ही आम्हीही देऊ शकतो!

‘रंगली रंगलिओट’ या शब्दाची माझी नुकतीच पुनर्भेट झाली. सुनीताबाई देशपांडे यांच्या एका पत्रात ‘रंगली रंगलिओट’चा उल्लेख झाला आहे. बाईंच्या एका पत्राला उत्तर देताना स्वतः जीएंनी ‘रंगली रंगलिओट’ असं लिहिलं. त्यानंतरच्या आपल्या पत्रात बाई विचारतात की, ‘रंगली रंगलिओट म्हणजे काय?’...

महाराष्ट्रात म. जोतीबा फुले आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचं किंवा तामिळनाडूमध्ये पेरियार यांचं जे योगदान आहे, तेवढंच केरळमध्ये अय्यंकाली यांचं आहे!

अय्यंकाली यांनी केरळमध्ये अस्पृश्यता, निरक्षरता आणि गुलामगिरी यांच्या विरोधात मोठा लढा दिला. जगात अनेक महापुरुष झाले. सामाजिक परिवर्तनासाठी त्यांनी मोठ्या लढाया लढल्या, पण बैलगाडीतून क्रांती घडवणारा मात्र तो एकमेव होता. एकदा एका पत्रकाराने त्यांना विचारलं होतं, ‘तुमचं स्वप्न काय आहे?’ त्यावर अय्यंकाली उत्तरले होते, ‘डोळे मिटायच्या आधी मला माझ्या समाजातील दहा-बारा विद्यार्थ्यांना पदवीधर झाल्याचं पाहायचं आहे...

संस्कृती ‘जोडणारी’ असली पाहिजे, ‘तोडणारी’ नाही. विशिष्ट संस्कृतीमुळे समाजात गट पडू नयेत, दुफळी माजू नये, यासाठी आपण सतर्क राहिले पाहिजे

संस्कृतीतील सर्वच गोष्टी जीवन फुलवणार्‍या, जीवन संवर्धक किंवा जीवनाला अनुकूल असतातच असे नव्हे. जसे भौतिक जीवन एकाच वेळी प्रकाशकिरणांनी आणि अंधारमय छायांनी भरलेले असते, तसे संस्कृतीचे असते. काही संस्कृतीत जशा तारक पद्धती, तशाच मारक पद्धती एकत्र असू शकतात. म्हणून संस्कृतीची फक्त वाखाणणी करत बसून संस्कृतीला हरभर्‍याच्या झाडावर चढवण्याचे प्रयत्न सतर्कतेने टाळावेत...

तमाशाविषयी काही प्रश्न आणि तमाशाचे फड बंद पाडणारे औरंगाबाद जिल्ह्यातले जाकियरबाबा

आपल्या मुलांनी आपला व्यवसाय पुढे चालू ठेवावा असे प्रथितयश डॉक्टरांना, राजकीय पुढाऱ्यांना आणि इतर काही क्षेत्रांतील लोकांना वाटत असते. तमाशा ही लोककला म्हणून टिकून राहायला हवी, असे म्हणणाऱ्या आणि त्या दृष्टीने प्रयत्न करणाऱ्या लोकांनाही आपल्या मुलाबाळांनी या क्षेत्रात पैसा आणि नाव कमवावे असे मनापासून वाटले, तरच या लोककलेला समाजमान्यता आणि प्रतिष्ठा प्राप्त झाली असे म्हणता येईल...

‘आमच्या भावना दुखावल्या’ हे प्रकरण तसे चार्वाक काळापासूनचे जुनेच दुखणे आहे!

प्रत्येक वेळी समाजसुधारणा करणाऱ्या सुधारकांचा सनातन्यांनी ‘भावना दुखावल्या म्हणून’ या ना त्या प्रकारे नुसता छळच केला नाही, तर प्रसंगी हिंस्त्र श्वापदासारखे वागून निर्ममपणे त्यांच्या हत्याही केल्या. आणि म्हणे, हिंदुत्व हे सहिष्णू आहे! सुधारकांचा छळ करणे, प्रसंगी हत्या करणे यालाच ‘सहिष्णुता’ म्हणतात काय?...

ख्रिसमस ट्री सजवताना आणि सणाची तयारी करताना ख्रिसमस कॅरोल्सचं पार्श्वसंगीत वेगळ्याच दुनियेत घेऊन जातं…

ख्रिसमसच्या साधारणतः १०-१५ दिवस आधी कॅरोल सिंगर्सच्या तुकड्या ख्रिस्तमसची गाणी घरोघरी आणि इतर ठिकाणी म्हणण्यासाठी बाहेर पडतात. नाताळ सणापूर्वी एक-दोन दिवस आधी त्यांना त्यांच्या परिसरातील किंवा त्यांच्या चर्चमधल्या सगळ्या सभासदांच्या घरी भेटी द्यायच्या असतात. हे कॅरोल सिंगर्स गायनासाठी येतात. सांता क्लॉजसुद्धा कॅरोल सिंगिंगमध्ये रंगत आणतो...

युरोपियन ‘रेनेसाँ’ जगात पसरला तर ती ‘प्रगती’, पण एखादा भारतीय स्वकर्तृत्वावर परदेशात राहत असेल, तर त्याच्यावर टीका, याला काय म्हणायचं?

वृत्तपत्रांनी त्याच-त्या मुद्द्यांना (बाळंतपणासाठी आई-वडिलांना बोलावणं वगैरे) उगाळत बसण्यापेक्षा या विषयावर शोध-पत्रकारिता करावी. भारतीय विद्यार्थ्यांचा परदेशी शिक्षणाकडे कल का असतो, परदेशी नोकरीस जाणारे केवळ पैसा मिळण्यासाठीच जातात काय? वैद्यकीय, आयटी क्षेत्रात भारतात काम करणाऱ्यांना किती व कसं मानधन मिळतं, परदेशस्थ भारतीयांना मिळणाऱ्या मानधनात ते तुलनेनं कुठे बसतं?...

‘होमोजिनायझेशन’ : दोन किंवा जास्त मतांचं एकत्रीकरण करून, त्यांच्यात समन्वय साधून सर्वसमावेशक आणि जास्तीत जास्त लोकांना मान्य होईल, अशा एखाद्या नव्या विचारधारेला जन्म देण्याचा एक उपक्रम

हाच ‘समन्वयवाद’ आहे. एकाच वेळी अनेक उत्तम पर्याय उपलब्ध असताना त्यातलं नेमकं काय निवडावं, असा वैचारिक गोंधळ होऊ शकतो. याला उपाय म्हणून (माझ्यासह) अनेक लोक वेगवेगळ्या विचारधारा किंवा शैलींमधलं आपल्या मनाला जे जे भावतं, रुचतं, योग्य वाटतं, त्या सर्वांची निवड करून आपला एक खास नजरिया तयार करतात. याला ‘एक्लेक्टिक’ निवड पद्धत म्हटलं जातं...

डॉ. श्रीराम लागू या ‘लमाणा’ने लोकांची असंख्य ओझी वाहिली... अगदी त्यांच्या टीकेची तमा न बाळगता वाहिली!

खरे म्हणजे डॉक्टर ‘अ‍ॅक्टिंग’मध्ये मोठे की, ‘अ‍ॅक्टिव्हिसम’मध्ये हा एका स्वतंत्र परिसंवादाचाच विषय ठरू शकेल. आपण समाजाचे देणे लागतो, ही जाणीव जरी बऱ्याच जणांना असली तरी फार थोड्या लोकांना त्या जाणीवेचे रूपांतर कृतीत करता येते. विशेषतः कलाक्षेत्रातील फार कमी नामवंतांना आपल्याला मिळालेल्या प्रसिद्धीचा किंवा त्यायोगे मिळणाऱ्या अनुभवाचा फायदा समाजास करून देता आल्याचा दाखला आहे...

कोकणाच्या कुशीतलं ‘विश्राम ठाकर आदिवासी कला आंगण’ आणि त्याचे शिल्पकार पद्मश्री परशुराम व चेतन गंगावणे

गंगावणे खरं तर कोकण रेल्वेसाठी काम करता करता दुसरीकडे लोककला जपणुकीसाठी धडपडत होते. हे करत असताना एक दिवस स्कूटर अपघातात परशुराम गंगावणे कायमचे जायबंदी झाले. एक पाय कायमचा अधू झाला आणि चालताना आधारासाठी काखेत कुबडी आली... पण म्हणून लोककला जपण्याचा वसा त्यांनी टाकून दिला नाही; उलट अधिक जोमानं काम सुरू केलं. ठाकरी कलेचं जतन, संवर्धन व प्रशिक्षण देण्याचं काम गंगावणे गेली ४०-४५ वर्षं करत आहेत...

अवघड काळांचा विसर न पडू देता जगण्याचा, माणसांशी जोडलं राहण्याचा, त्यांच्यासाठी उपस्थित असण्याचा सरावच आपल्याला पुढच्या आयुष्यात तारून नेईल

छोट्या गावातली सगळ्यांच्या सहभागातून केलेली संमेलनं हे सगळ्यांसाठी घरचंच कार्य असतं. लहान पोरासोरांपासून उंबरठा कसाबसा ओलांडू शकणार्‍या सगळ्या वयोज्येष्ठांचा त्यात सहभाग असतो. अलीकडे ज्येष्ठ लेखक विचारवंत भालचंद्र नेमाडेंची मुलाखत घेतली. ते म्हणतात त्यानुसार गावं जगली ती त्यामध्ये गुंतलेल्या व गुंफलेल्या सेंद्रिय संबंधांमुळे. याचा अनुभव घेण्यासाठी गावातल्या जिव्हाळ्याचा पोत समजून घ्यावा लागतो...

‘करोनापश्चात जगाचा वेध’ : मुख्य प्रवाहातील महत्त्वाच्या आणि कळीच्या मुद्द्यांकडे नव्याने कसे पाहायचे, याचा सम्यक दृष्टिकोन येण्यासाठी

करोनाने समाजाचे जे अनपेक्षित नुकसान केले आहे, ते लवकर भरून निघणारे नाही. तरीही प्राप्त परिस्थितीत बदलांसाठी आणि भविष्यासाठी आपल्याला सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवावा लागतो. त्याच्या बळावरच आपण खचल्यानंतर सावरतोही. या सकारात्मक दृष्टिकोनाची आपल्याला सांगड घालता यायला हवी. नकारात्मक वाटेवरून सकारात्मकतेच्या संवेदनशील पायवाटेला विस्तारता यावे, यासाठीची धडपड आपण ‘वास्तव’ दिवाळी अंकाच्या माध्यमातून करत आहोत...

प्रकाश विश्वासरावांच्या कल्पकतेतून साकारलेले ‘साने गुरुजी जीवनदर्शन’!

प्रकाश विश्वासराव यांच्या कल्पकतेतून अमरावतीमध्ये डॉ. पंजाबराव देशमुख यांचं सचित्र जीवनदर्शन उभं राहिलं आहे, तर माणगावच्या साने गुरुजी राष्ट्रीय स्मारक ट्रस्टमध्ये ‘साने गुरुजी जीवनदर्शन’. सहा-सात वर्षांपूर्वी ‘साने गुरुजी जीवनदर्शन’च्या कामाला विश्वासरावांनी सुरुवात केली, तेव्हा लिहिला गेलेला पण अप्रकाशित असलेला हा लेख खास ‘अक्षरनामा’च्या वाचकांसाठी...

अंगावर चिखल उडवून घ्यायचाच कशाला?

कुणीच कुणाची जातिधर्मावरून हेटाळणी करायला नको, धर्म-देव-जात असेपर्यंत समता प्रस्थापित होणार नाही, अशी माझी मातृ संस्कारी ठाम धारणा आहे. ‘या देशाची घटना हाच माझा धर्म आणि तीच माझी जात’ यावर जोपर्यंत आपलं एकमत होत नाही, तोपर्यंत आपला समाज जात आणि धर्माच्या तुकड्या तुकड्यात विभागलेला राहणार आहे. एकमेकांना जात-धर्मावरून शिव्याशाप देत जगत, स्वत:च्याच अंगावर स्वत:च चिखल उडवून घेण्याची आपल्या समाजाची खोड मिटणार कधी?...

शेतकरी जगला, तर देश जगेल; शेतकरी संपला तर हा देशही संपेल...

गांधी आणि लोहियांवर ही कुठल्याही व्यक्तिगत संपत्तीसंचयात न अडकता हा देश आणि इथली माणसं सुखी, समृद्ध आणि समाधानी राहावीत, असं मानून व्यक्तिगत सुख-दु:खावर पाणी सोडून देशासाठी निर्मोही आयुष्य जगणारी दोन थोर माणसं! गांधी आणि लोहिया यांच्या आमच्याकडून अपेक्षा तरी अशा काय होत्या? तर चांगलं वागा, हिंसा करू नका, भ्रष्टाचार करू नका, भेदभाव करू नका, दुसऱ्याला त्रास देऊ नका, प्रामाणिक राहा... इतकंच तर होतं...

श्रीचक्रधरांची दिवाळी अर्थात ‘लीळाचरित्रा’त आलेली दिन दिन दिवाळी

श्रीचक्रधरांचा परिभ्रमण काळ आणि दिवाळीचा मुहूर्त या सगळ्यांची संगती लावून त्यांच्या दिवाळीचं वर्ष आणि ठिकाण निश्चित करण्यात आलं आहे. त्यानुसार प्रथम दिवाळी शके ११८७ची पैठण येथील भोगनारायणाच्या मठात, दुसरी शके ११८८ची सिन्नरला, तिसरी शके ११८९ बीड येथे, चौथी शके ११९०ची जालना येथे, पाचवी शके ११९१ डोमेग्राम येथे, सहावी शके ११९२ नेवासा येथे, सातवी शके ११९३ची पैठण येथे आणि आठवी शके ११९४ची आंबा (सेकटा) येथे केली...

अतिरेकी देशप्रेमाचं, युद्धखोर भावनांचं वर्णन ‘जिंगोइझम’ या शब्दानं केलं जातं आणि आक्रमक वृत्तीच्या राजकारण्यांना ‘वॉर हॉक’ म्हटलं जातं

एका तशा सामान्य घटनेतून (स्टेजवर गायलेल्या देशभक्तीपर गीतातून) ‘जिंगोइझम’ या शब्दाचा जन्म झाला आणि त्याचसोबत रशियासारख्या बलाढ्य राष्ट्राला माघार घ्यावी लागली, याला एक ऐतिहासिक चमत्कारच म्हणावा लागेल... आणि बहिरी ससाण्यासारख्या आक्रमक वृत्तीच्या (आणि शस्त्रसंघर्षासाठी उत्सुक असलेल्या) राजकारण्यांना ‘वॉर हॉक’ ही उपाधी बहाल करण्यात आली आहे...

साहित्य, नाटक, चित्रपट याच क्षेत्रांत कला आहे, या समजातून आपण बाहेर आलं पाहिजे. माणसाच्या जगण्यातलं जगातलं प्रत्येक क्षेत्र हे कला आहे, या दृष्टीला जावं लागेल

लाकडं कापणं, शेती करणं, मजुरी करणं, स्वयंपाक करणं, घर बांधणं, स्वच्छता करणं, दारू तयार करणं, जेवणं, कारखान्यात काम करणं, कारकुनी करणं, कपडे शिवणं, गप्पा मारणं, अशा जगण्यातल्या सर्व कृती या कलाच आहेत. आणि जगातला प्रत्येक माणूस आपल्या जगण्याच्या कलेत रमलेला असतो. त्यात तो आयुष्य घालवत राहतो. साहित्य, नाटक, चित्रपट या परोपजीवी कला आहेत आणि मुळात या कलांचा मूळ उपयोग लोकांचं मनोरंजन हाच आहे...

रोझरी माळेचे पोर्तुगीजमधले ते शेवटचे कवन मधुर सुरात गायले जात असताना पोर्तुगीज संस्कृतीची शेवटची घरघर मला अस्वस्थ करत होती

कुठलीही भाषा नाहीशी होते, तेव्हा ती बोलणाऱ्यांची संस्कृतीही नामशेष होते. गोव्यातून पोर्तुगीज कधीच हद्दपार झाली आहे. पोर्तुगीज संस्कृती आणि इतिहासाचे अनेक अवशेष मात्र गोव्यात आजही आढळतात. दमण आणि दादरा, नगर हवेली येथील परिस्थितीसुद्धा काहीशी अशीच आहे. येथील कॅथोलिक समाजाची संख्या अगदीच कमी असल्याने पोर्तुगीज भाषा आणि इतरही अनेक वारसे येत्या काही वर्षांतच नाहीसे होणार आहेत, असे मला इथे आल्यापासून वाटते आहे...

Zenzizenzizenzic या इंग्रजी शब्दाचा उच्चार zens-is-ens-iz-ens-ic (झेन्सिसेन्सिझेन्सिक किंवा झेंझीझेंझीझेंझिक) असा होतो...

झेन्सिसेन्सिझेन्सिक म्हणजे काय? ही गणितातली एक संज्ञा आहे. एखाद्या संख्येला त्याच संख्येनं एकदा गुणलं तर येणाऱ्या फलसंख्येला आपण स्क्वेअर किंवा वर्ग म्हणतो. दोनदा गुणलं तर येणारी फलसंख्या क्यूब किंवा घन असते. याच्यापुढच्या सगळ्या अशाच फलसंख्यांना मराठीत घात आणि इंग्रजीत ‘raised to the power of’ असं म्हणतात. उदाहरणार्थ, 2 raised to the power of 4 किंवा दोनचा चतुर्थ घात म्हणजेच २ x २ x २ x २ = १६ असं उत्तर येतं...

जातीव्यवस्था आणि चातुर्वर्ण्य हे भारतीय संस्कृतीचा एक अविभाज्य भाग आहेत, केवळ हिंदू धर्माचीच ती मक्तेदारी नाही… हे खरं नाही!

जातीव्यवस्था आणि चातुर्वर्ण्य हे भारतीय संस्कृतीचा एक अविभाज्य भाग आहेत, केवळ हिंदू धर्माचीच ती मक्तेदारी नाही, हे मानण्यास अनेक जण तयारच नसतात. त्यांना चरणजित सिंग चन्नी हे एक चपखल उत्तर असू शकतं. हिंदू धर्मातील सर्व जाती-जमाती आपल्यात सामावून घेणारा शीख हा पहिला धर्म असावा. नंतरच्या काळात धर्मांतर मान्य असलेल्या इतर धर्मांनीही नकळतपणे शीख धर्माचा हा कित्ता गिरवला...

लोपॅडो टेमॅको सिलॅझो गॅलिओ क्रॅनिओ लेइप्सॅनो ड्रिम हायपो ट्रिमॅटो सिल्फिओ पॅरॅओ मेलिटो कॅटॅकेझी मेनो किच्ल एपि कोसिफो फॅटो पेरिस्टर अलेकट्रायन ऑपटे केफॅलिओ किगक्लो पेलेइओ लॅगॉइओ सिराइओ बॅफे ट्रॅगॅनो टेरायगॉन

हे एका ग्रीक खाद्यपदार्थाचं इंग्रजी नाव आहे. ‘एक्लेझिआझाऊझाई’ या ग्रीक नाटकात या डिशचा उल्लेख आहे. आता हा पदार्थ काल्पनिक होता की, त्या काळी खरंच ग्रीसमधल्या बायका हा पदार्थ शिजवून आपल्या नवऱ्यांना खाऊ घालत होत्या का, हे नक्की माहीत नाही. पण रेसिपीच्या वर्णनावरून तरी यात असंभव असं काही वाटत नाही. इतर कोणताही इंग्रजी शब्द या लांबीचा नाही, असं ‘गिनेज बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड’वाल्यांनी १९९० साली सांगितलेलं आहे...

ज्यांना एकापेक्षा जास्त भाषा येतात, ते सहजतेनं द्विभाषिक कोट्या करू शकतात!

प्राचीन काळापासून इंग्रजी, मराठी, संस्कृतसह जगातल्या बहुतेक सर्व भाषांमध्ये अनेक लेखकांनी Pun आणि paronomasia यांचा वापर केलेला दिसून येतो. प्राचीन रोमन नाटककार प्लोटस हा उत्कृष्ट कोट्या आणि शब्दच्छलासाठी प्रसिद्ध होता. आल्फ्रेड हिचकॉकच्या मते ‘Puns are the highest form of literature’. या उलट काही लेखक Pun हा विनोदाचा सर्वांत फालतू प्रकार मानतात. ते ‘Pun’कडे वळूनही बघत नाहीत...

‘मोरया’ हे संबोधन मोरगावच्या मयुरेश्वराचं आहे, मोरया गोसावींचं नाही…

‘गणपती बाप्पा मोरया, मंगलमूर्ती मोरया’ ही वाक्यं एकमुखानं विसर्जनाच्या वेळी निनादत असतात. जेव्हा बाळ गंगाधर टिळकांनी मराठी लोकांमध्ये स्वाभिमान आणि देशभक्ती रुजवण्यासाठी सार्वजनिक गणेशोत्सवांची परंपरा सुरू केली, तेव्हा उत्तर किंवा मध्य भारतात गणेशोत्सवाची परंपरा नव्हती, हे निश्चित, परंतु आता मात्र हिंदी, बिहारी, भोजपुरी किंवा तत्सम चित्रपटांतदेखील नायक मोरयाच्या तालावर नाचताना दिसतो आहे...

‘ब्लांडिग्ज’ हा शब्द ‘वुडहाऊसिया’ या स्वप्नभूमीतल्या देशाशी संबंधित आहे. या काल्पनिक देशात अनेक प्रांत आहेत. त्यातल्या एका प्रांताचं हे नाव आहे!

एखाद्या शब्दाच्या व्युत्पत्तीचा शोध घेणं हे एखाद्या शेरलॉक होम्स, अर्क्युल प्वारो, मिस मार्पल किंवा गेला बाजार आपल्या एसीपी प्रद्युम्न यांच्यासारख्या विख्यात डिटेक्टिव्ह लोकांच्या कामगिरीपेक्षा कमी नसतं. वेगवेगळे सुगावे लागतात, पुरावे हाती येतात, अजीबोगरीब अनुमान काढले जातात, आणि मग या सगळ्या उपलब्ध सामग्रीवरून निष्कर्ष निघतात. बहुतेक वेळा तर्कशुद्ध निष्कर्षांवरून हाती आलेला निकाल खरा आणि अंतिम ठरतो...

‘अच्छे दिन’ला इंग्रजीत ‘हॅल्सिअन डेज’ असं म्हणतात! ही संकल्पना ‘युटोपियन’ असली तरी अनादी काळापासून तिनं लेखकांना व संगीतकारांना भुरळ घातली आहे

सर्वत्र आनंदी आनंद असतो, आबादी आबाद असते. या प्रकारच्या विलक्षण सुगीच्या दिवसांना इंग्रजीत ‘हॅल्सिअन डेज’ (Halcyon Days) असं म्हणतात. आता प्रश्न असा पडेल की, halcyon हे काय प्रकरण आहे? किंगफिशर (खंड्या किंवा त्याचा भाऊ बंड्या) या पक्ष्याच्या एका प्रजातीचं हे नाव आहे. एका प्राचीन ग्रीक दंतकथेनुसार या नावाच्या एका बाईचं रूपांतर एका पक्ष्यात केलं गेलं. तोच हा किंगफिशर पक्षी...

ध्यानीमनी नसताना अचानक नवं, आगळंवेगळं असं जर काही गवसलं, दृष्टीस पडलं, ऐकू आलं, तर त्या वेळी मनाची जी अवस्था होते, त्याला इंग्रजीत ‘सेरेंडीपिटी’ असं म्हणतात!

सेरेंडीपिटस शोध लावण्याची काही लोकांजवळ उपजत शक्ती असते. काहींसाठी तो योगायोग असू शकतो. कधी कधी हे अपघातानंही घडतं. एका गिटारिस्टनं केलेल्या चुकीमुळे एक गाणं अजरामर झालं. तालमीच्या वेळी त्याला जे काही वाजवायला सांगितलं होतं, ते न वाजवता त्यानं चुकून भलतंच काही तरी छेडलं. पण संगीतकाराला ते खूप भावलं. ते अप्रतिम गाणं होतं ‘अमर प्रेम’ या सिनेमातलं ‘चिंगारी कोई भडके’...

‘धर्मा’चे विज्ञान समजून घेताना ‘विज्ञाना’चे रूपांतर शोषणकर्त्या धर्मांत होऊ नये, याविषयी सजग राहणे धर्माच्या अभ्यासाने मला दिलेली शिकवण आहे

विज्ञानवादी मनोभूमिका असल्याने, मृत्यूपश्चात आयुष्य आणि पारलौकिक कल्याण या धर्मातील गोष्टी मला कधीच पटल्या नाहीत. पण लोकांना त्यांचा आधार का हवासा वाटतो, हे मात्र मी समजू शकतो. त्यामुळे या अवैज्ञानिक गोष्टी मानणे योग्य नसले तरी समजून घेण्यासारखे आहे. मेंदू विज्ञान, मानसशास्त्र, उत्क्रांतीचे शास्त्र हे जसेजसे अधिक पुढे जाईल, तसतसे मानवी प्रेरणेविषयी अधिक सत्याच्या जवळ जाणारे आकलन होईल...

पंडिता रमाबाई : एका हाताच्या बोटांवर मोजता येईल, अशा महाराष्ट्रातील विदुषींपैकी एक उपेक्षित पण कर्तृत्ववान व्यक्तिमत्त्व

प्रकांड पंडित, समाजसुधारक, साहित्यिक असे व्यक्तिमत्त्वाचे अनेक पैलू असलेल्या रमाबाईंचे हे वर्ष (एप्रिल २०२१ - एप्रिल २०२२) स्मृतिशताब्दी वर्ष आहे. यानिमित्त या विदुषीचे खरेखुरे मूल्यमापन व्हावे, त्यांच्या चरित्राची आणि कार्याची आजच्या पिढीला ओळख व्हावी, या हेतूने महाराष्ट्रातील विविध क्षेत्रांतील काही व्यक्तींनी ‘पंडिता रमाबाई स्मृतिशताब्दी समिती’ स्थापन केली आहे...

पंधरा ऑगस्ट म्हणजे स्वातंत्र्य दिन आणि पातोळ्या खाण्याचा दिवस असं समीकरण आजही माझ्या डोक्यात घट्ट रुतून बसलेलं आहे

१९७०च्या दशकात गोव्यात मिरामारच्या विद्यार्थ्यांच्या वसतिगृहात पहिल्यांदा पातोळ्या खाल्ल्या. त्या दिवशी सकाळीच गोव्यातील मुलांच्या आई-वडिलांकडून गरमागरम पातोळ्यांचे डबे आमच्या वसतिगृहात यायचे. मागच्या वर्षी दमण शहराला भेट दिली. त्या शेजारी. दीवसह ही दोन्ही शहरं एकेकाळी पोर्तुगीज वसाहतीचा भाग होती. दमण आणि सिल्व्हासामध्ये गोव्याप्रमाणेच कॅथोलिक समाजात पातोळ्या बनवल्या जातात...

मंद आचेवर खूप वेळ मांस आणि भाज्या असलेलं भांडं तापवलं की, हवेत जो (दुर्) गंध दरवळतो, त्याला फ्रेंचांनी ‘पॉपुरी’ असं नाव दिलं...

पॉपुरी याचा अर्थ सडकं भांडं. Putrescent हा इंग्रजी शब्द putrescere या लॅटिन शब्दापासून तयार झाला. त्यातूनच फ्रेंचमध्ये pourri हा शब्द बनला. अर्थ तोच- Becoming putrid, In an advanced state of decomposition and having a foul odour, सडणं, कुजणं, नासणं, इत्यादी. वेगवेगळ्या प्रकारचं मांस आणि भाज्या एखाद्या भांड्यात एकत्र शिजवल्या (स्ट्यू stew केल्या) की, त्याला फ्रेंच लोक ‘पॉपुरी’ असं म्हणायचे...

‘गरिबी, ब्रह्मचर्य आणि आज्ञाधारकपणा’ ही तीन व्रते जेसुईट व्रतस्थांना घ्यावी लागतात. कुठल्याही जेसुईटाला स्वतःचे घर व मालमत्ता राखता येत नाही

ख्रिस्ती धर्मगुरू, मिशनरी म्हटले की, ख्रिस्ती धर्माचा प्रचार करणारे, धर्मांतर करणारे लोक अशी प्रतिमा नजरेसमोर उभी राहते. जेसुईट धर्मगुरू शिक्षण, व्यावसायिक प्रशिक्षण, समाजसेवा वगैरे अनेक मिशनकार्यांत गुंतलेले असतात, पण यापैकी अनेकांनी ना कुणाचे धर्मांतर केलेले असते, ना कुणाचा बाप्तिस्मा. कुठल्याही जेसुईटाला स्वतःचे घर व मालमत्ता राखता येत नाही. जेसुईट होणे ही प्रक्रिया साधीसुधी नसते...

पादाला म्हणजेच अपानवायूला ‘श्रद्धा’ असा पर्यायी शब्द आहे, हे तुम्हाला माहीत आहे का?

काही वर्षांपूर्वी इंटरनेटवर ‘फार्ट फार्म’ या नावाची एक वेबसाईट होती. तिच्यात पादण्याच्या आवाजाचे ऑडिओ रेकॉर्डिंग ऐकायला मिळायचे. मानवी पोटातून बाहेर पडणाऱ्या अपान किंवा पादवायूवर चालणाऱ्या मोटरकारची निर्मिती करण्याचे प्रयोग इंग्लंडमध्ये केले जात आहेत. या कार जर रस्त्यावर धावू लागल्या तर पेट्रोल महाग झालं म्हणून काळजी करण्याचं कारणच उरणार नाही. खूप खा, खूप पादा आणि मजेत खूप कार चालवा...

जगण्यासाठी असीम शांततेचा, विश्‍वासाचा, प्रगाढ श्रद्धेचा एक सूर लागावा लागतो, हे नर्मदामैय्याच्या अंगाखांद्यावरून खेळलो नसतो, तर कळलं नसतं!

थोर तत्त्वचिंतक हेन्री डेव्हिड थोरो वॉल्डनकाठी एकटा राहत असतो, तेव्हा तो निसर्गातल्या तत्त्वाबरोबर संवाद साधण्याचा प्रयत्न करतो. परिक्रमा तसंच तर करते. कुठल्याही सामाजिक बंधनाशिवाय, हेव्यादाव्यापासून मुक्त स्वावलंबी जीवन शिकवते. कमीत कमी साधनांत व श्रमात सुंदर जगत उरलेल्या वेळेत भरपूर चिंतन-मनन, वाचन करत मनाच्या व मानवी समूहाच्या कल्याणाकडं कसं पाहता येईल, याचा मार्ग देते...

पंढरीचे अभंग, विठ्ठलाची उराउरी भेट, तुकाराम आणि मी… (उत्तरार्ध)

तुकोबा हसत म्हणाले, ‘‘हे विठ्ठल नावाचे पंढरीचे भूत हे सर्व भुतांमध्ये फार मोठे आहे. एकदा का याची आस लागली, एकदा का याने झपाटले - तर या जगात परत येताच येत नाही. मोक्षापर्यंत जावेच लागते. आई, बाप, लग्नाचा नवरा, लग्नाची बायको, मुले, मुली कोणी आपले नाही, हे आपल्या लक्षात येते. फक्त विठ्ठल हा एकच सोयरा म्हणून राहतो.’ तुकोबा एक क्षणभर थांबले आणि एकदम म्हणाले – ‘‘असे होणे चालणार आहे का तुला?’’...

गुलाबाला ‘गुलाब’ म्हटलं काय किंवा ‘काटेकोरांटी’ वा ‘कोबी’ म्हटलं काय, त्याचा सुगंध बदलत नाही. पण माणसांच्या बाबतीत मात्र असं सहसा होत नाही! (उत्तरार्ध)

व्यक्तीवाचक नावांची सुरुवात कशी आणि नक्की का झाली, हे ठामपणे सांगता येत नसलं तरी आपण तर्क करू शकतो. मानवी समाज जसा जसा उत्क्रांत होत गेला आणि गुफा मानवानं कात टाकली, तसतसं नागरीकरण होऊ लागलं. आपण सगळे प्राण्यांपेक्षा वेगळे आहोत आणि आपली जात मानव आहे, हे एकदा कळल्यावर एका मानवाला दुसऱ्या मानवापासून वेगळं दाखवायला व्यक्तीवाचक नावांची लेबलं किंवा ओळखवाचक टॅग तयार झाले...

पंढरीचे अभंग, विठ्ठलाची उराउरी भेट, तुकाराम आणि मी…

नक्की कुठल्या पंढरीला गेल्यावर आपण पांडुरंगाला भेटू शकतो? पंढरपूर नगरपालिकेच्या पंढरपुरात जाऊन विठ्ठल मिळतो काय? का संत लोकांची पंढरी वेगळी आहे? तुकाराम पंढरीला गेला आणि मी पंढरीला गेलो तर आम्ही एकाच पंढरीला गेलो, असे म्हणता येईल काय? पंढरी म्हणजे तुकारामासाठी काय होते, हे मला कधी समजेल काय? खरं तर पंढरी म्हणजे नक्की काय, हे मला कधी समजेल काय?...

गुलाबाला ‘गुलाब’ म्हटलं काय किंवा ‘काटेकोरांटी’ वा ‘कोबी’ म्हटलं काय, त्याचा सुगंध बदलत नाही. पण माणसांच्या बाबतीत मात्र असं सहसा होत नाही! (पूर्वार्ध)

प्रत्येक व्यक्तीला दिलेल्या नावांची काही एखादी स्वतंत्र भाषा असू शकते का? मुळात असे काही नियम असतात का? नाव म्हणजे काय, ते का दिलं जातं, त्यातून काय अभिव्यक्त होतं, नावांची लोकप्रियता आणि लोकप्रियतेत घट, या आणि अशा अनेक प्रश्नांचा समाजशास्त्रीय नजरेतून अभ्यास करणारं एक वेगळं शास्त्र आहे. त्याला ‘onomastics’ किंवा ‘onomatology’ असं नाव आहे...

पुण्यातील ख्रिस्ती धर्मीयांची ऐतिहासिक, वैशिष्ट्यपूर्ण आणि कलात्मक प्रार्थनास्थळे

पुणे हे एके काळी पेन्शनरांचे, दुचाकींचे आणि मारुतीच्या व गणपतींच्या देवळांचे शहर म्हणून ओळखले जात असे. तसेच पुणे हे ख्रिस्ती देवळांचेही म्हणजे चर्चेसचे शहर आहे, असे म्हटले तर वावगे होणार नाही. वैशिष्ट्यपूर्ण ऐतिहासिक आणि वास्तुशास्त्रीय वारसा जपणारी दीड-दोनशे वर्षांची अनेक चर्चेस पुण्यात आहेत. काळ्या पाषाणांनी बांधलेली, गॉथिक बांधकाम शैलीतली ही चर्चेस इतिहासाच्या खुणा जपून आहेत...

ज्ञानेश्वरांच्या कालापासून ‘नंदभाषा’ महाराष्ट्रात अस्तित्वात आहे. ती कोठून व कशी आली, इत्यादी माहिती अजून स्पष्ट झालेली नाही...

‘Pidgin’ या शब्दाची व्युत्पत्ती गंमतीची आहे. असं म्हणतात की, चिनी लोकांना इंग्रजीतला ‘business’ हा शब्द नीट उच्चारता येत नव्हता. ते ज्या प्रकारे हा उच्चार करत, तो बाकीच्यांना ‘पिजीन’ असा ऐकू येत असे. त्यामुळे एकोणिसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात केव्हा तरी हा शब्द इंग्रजीत रूढ झाला. काही लोक म्हणतात की, संदेशवाहक कबुतरांवरून हा शब्द बनला. पण ही खोटी व्युत्पत्ती आहे. अशी आहे या भाषिक कबुतरांची किंवा पिजिनांची कथा...

जगप्रसिद्ध शास्त्रज्ञ अल्बर्ट आइन्स्टाईन यांनी दोन वेळा नोबेल पारितोषिक जिंकणाऱ्या मारी क्युरी यांना लिहिलेल्या पत्रांची गोष्ट….

मत्सराचा एक प्रकार असतो, जो नेहमी बघायला मिळतो. दुसऱ्याचा छळ करून काही मिळवण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या व्यक्ती असतात. खरं तर मी त्याच्यापेक्षा वरचढ आहे, पण माझ्या वर्तुळात त्याला सहजी प्रवेश करता येत नसल्यामुळे तो माझी टवाळी करण्यास उद्युक्त होतो. एकदा त्या वर्तुळात त्याचा प्रवेश झाला की, तो माझी थोरवी गाऊ लागतो. क्षुल्लक ज्ञान असलेल्या व्यक्ती आपलं क्षुल्लकत्व लपवण्यासाठी आक्रमक होतात!...

अशाच एका वाचनात मला ‘फइटन’ हा शब्द आढळला आणि ‘क्रीड’सारखंच आणखी एक जुनं कोडं सुटलं!

टेलीप्रिंटर या यंत्राला वर्तमानपत्रांच्या खास भाषेत ‘क्रीड’ असं म्हणतात. पण असं का म्हणतात, हे मात्र तिथल्या कोणालाच माहीत नव्हतं. याचा उलगडा खूप वर्षांनी, मी पत्रकारिता सोडल्यावरच झाला. हे यंत्र तयार करण्यात अनेक शास्त्रज्ञांचा हात असला तरी पहिलं व्यावसायिक टेलीप्रिंटर Frederick G. Creed या शास्त्रज्ञाच्या Creed & Company या ब्रिटिश कंपनीनं १९३१ साली यशस्वीरीत्या बाजारात आणला...

‘सांन जॉव’ : बाजारीकरण न झालेला गोव्यातला एक वैशिष्ट्यपूर्ण सण!

पावसाचं आगमन झाल्यानंतर जून महिन्याच्या अखेरीस गोव्यातील झरे-ओढे, विहिरी, तलाव आणि तळी पाण्यानं तुडुंब भरतात. सर्व परिसर हिरवाईनं नटतो. या काळात २४ जून रोजी गोव्यात ‘सांन जॉव’ हा सण अगदी उत्साहाने साजरा केला जातो. अनेक गावांत तरुण या दिवशी घुमट, गिटार आणि इतर वाद्यांच्या संगीतात धुंद होत ‘सांन जॉव’ अशी आरोळी ठोकत पाण्यात सूर मारून हा सण साजरा करतात...

‘आला पाऊस मातीच्या वासात ग, मोती गुंफीत मोकळ्या केसांत ग’

पावसाळा सुरू होण्याच्या आधी उन्हाळ्यात भाजून निघालेल्या जमिनीवर पावसाच्या पहिल्या सरीचे पहिले काही थेंब पडले की, आसमंत व्यापणारा जो एक मृद‌्गंध येतो, त्याला इंग्रजीत ‘पेट्रीकर’ (petrichor) असं म्हणतात. या सुवासाला इंग्रजीत काहीच शब्द नव्हता. इंग्लंडमध्ये वर्षभर सततच पाऊस पडत असल्यानं त्या अभाग्यांना या वासाची कल्पनाच नव्हती. भारतात आल्यावरच त्यांना त्याचा नाक भरून आनंद घेता आला...

खाद्यसंस्कृतीवरून कुणी स्वतःला श्रेष्ठ आणि दुसऱ्याला नीच ठरवू नये. आहार पद्धतीनुसार एखाद्या व्यक्तीचे वा समाजघटकाच्या संस्कृतीचे किंवा उच्चनीच पातळीचे मोजमाप होऊ नये!

‘समुद्रातील मासे, आकाशात विहार करणारे पक्षी आणि पृथ्वीवर संचार करणारे सर्व प्राणी, वनस्पती आणि फळफळावळ हे तुमचे अन्न आहे,’ असे ‘बायबल’मधील ‘उत्पत्ती’ या पहिल्या पुस्तकात देवाने मानवाला म्हटले आणि हे वचन आज्ञाधारकपणे मी पुरेपूर अमलात आणतो, असे मी गमतीने म्हणतो. गंमतीने यासाठीच की, ‘बायबल’मधले हे वचन शब्दशः स्वीकारल्यास हे विश्व मानवकेंद्रीत आहे, असे मान्य करून पर्यावरण किंवा इतर जीवसृष्टी गौण ठरू शकते...

सॅम माणेकशॉ यांच्यापासून अदर पूनावाला यांच्यापर्यंत… भारतातील बुद्धिमान आणि कर्तृत्ववान पारश्यांचा धावता आढावा…

ज्या समुदायाने भारताला आर्थिकदृष्ट्या आणि औद्योगिकदृष्ट्या सुदृढ बनवण्यासाठी खूप योगदान दिले आहे, त्यांना इतिहासजमा होण्यापासून वाचवले पाहिजे. भारतीय अर्थव्यवस्थेतून टाटा आणि शापूरजी पालनजी उद्योगसमूह वजा केले, तर भारताची आर्थिक स्थिती पाकिस्तानच्या वाटेवर जाईल. याच पारशी समाजातील अदर पुनावाला ‘कोविशील्ड’ या करोनावरील लसीचे उत्पादन करून देशातील नागरिकांचे प्राण वाचवत आहेत...

देवळाला वाहिलेले गुलाम आणि आदेश काढणारे राजकीय नेते व संघटना

हे देवभक्त लोक नुसतीच गुलामगिरी करत असं नाही, तर हे सौभाग्य त्यांना प्राप्त व्हावं म्हणून ते स्वतःच्या खिशातून दर महिन्याला काही ठराविक रक्कमही दास्यत्व-शुल्क म्हणून त्या देवाला देत असत. काही ठिकाणी मात्र असे दास बळजबरीनं तयार केले जात असत. थोडक्यात काय, मुरळी म्हणा, भावीण म्हणा किंवा देवदासी – त्यांचा आणि जुन्या ग्रीसमधल्या स्त्री हायरड्युलचा जीवनप्रवास समांतर मार्गांनी होत होता, हे दिसून येतं...

डॉ. आंबेडकरांसारख्या लोकशाही, स्वातंत्र्य, समता, बंधुत्व आणि न्याय या मूल्यांसाठी आजीवन खडतर कष्ट करणाऱ्या नेत्याला धर्मपरिवर्तनासाठी ‘बौद्ध तत्त्वज्ञाना’ची ओढ लागावी, यात नवल नाही!

बौद्ध तत्त्वज्ञान पृथ्वीवरील मानवाचे जीवन आणि समाजातील इतर मानवांशी त्याचे संबंध यांना मार्गदर्शन करणारे, वळण लावणारे आहे. मानवाच्या ऐहिक जीवनाकडे ते वैज्ञानिक दृष्टीतून पाहते, परमेश्वराचे अस्तित्व नाकारते. त्याचप्रमाणे पुनर्जन्म, आत्मा, रूढी आणि अंधश्रद्धा व चमत्कार या सर्वांवर या तत्त्वज्ञानाने साफ अविश्वास दाखवला आहे. त्यात समता, न्याय, बंधुत्व, अहिंसा आणि करुणा यावर भर आहे. नैतिकता हा त्याचा पाया आहे...

डॉ. आंबेडकरांचा ‘बौद्धवाद’ सर्व प्रकारच्या वर्चस्ववादी शक्तींना विरोध दर्शवणारा असून सामाजिक व्यवस्थेसाठी न्याय आणि विवेक ही मूल्ये अति महत्त्वाची मानतो

आंबेडकर म्हणाले होते की, ‘दलित आणि दरिद्री जनतेला या देशात ब्राह्मणवाद आणि भांडवलशाही या दोन संकटांशी सतत झगडावे लागणार आहे.’ अलीकडच्या काळात तर या दोन आपत्ती अधिकच प्रखर होत जाताना दिसत आहेत. स्वातंत्र्य आणि न्याय या मूल्यांसमोर त्यांनी आव्हान उभे केले आहे. या आव्हानाला तोंड देण्यासाठी चळवळ उभी करण्याचे आणि दलितांच्या लढ्याचे नेतृत्व करण्याचे कार्य आंबेडकरांनी केले...

बार्देसकर समाजाच्या स्थलांतराची, त्यामागच्या कारणांची आजपर्यंत इतिहासकारांनी दखल घेतली नव्हती…

बार्देसकरांच्या स्थलांतराची, त्यामागच्या कारणांची मात्र आजपर्यंत इतिहासकारांनी दखल घेतलेली नव्हती. पुण्यातील एक उद्योजक आणि बार्देसकर असलेल्या अल्फी मोन्तेरो यांनी ही उणीव भरून काढली आहे. त्यांनी अलीकडेच ‘द बार्देसकर्स - द हिस्टरी ऑफ मायग्रेशन’ या नावाने एक इंग्रजी पुस्तक लिहिले आहे. बार्देसकरांची मातृभाषा कोकणी आणि मायमावशी मराठी या दोन्ही भाषांत त्याचे लवकरच अनुवाद होतील...

जगद्गुरू आदि शंकराचार्य यांच्या जयंतीनिमित्ताने त्यांच्याविषयीच्या तीन चरित्रांचा वेध

श्री शंकराचार्य यांनी प्रवासाची साधने उपलब्ध नव्हती, निसर्ग आपले रम्य व रौद्र रूप मार्गात सगळीकडे दाखवत होता, त्या काळात केरळ ते काश्मीर असा प्रवास केला. ‘केवल-अद्वैत’ या वैदिक मताची प्रस्थापना केली. तसेच ज्याचे जे आराध्य दैवत ते मध्यभागी ठेवून इतर देवता भोवताली पूजेत ठेवणारी ‘पंचायतन’ पूजेची शक्यता पटवून दिली. ही लवचीकता स्वतः आचार्यांनी हिंदू धर्मातील लोक एकमेकांविरुद्ध दिशेला वळू नयेत म्हणून रुजवली...

डॉ. मार्टिन ल्युथर किंग (ज्युनियर) यांना ‘अमेरिकेचे महात्मा गांधी’ संबोधले जात असले, तरी त्यांचे चरित्र आणि कार्य डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या अधिक जवळचे आहे!

वर्णभेदाविरुद्ध लढा देणाऱ्या किंग यांना तशाच प्रकारच्या सामाजिक विषमतेविरुद्ध म्हणजे अस्पृश्‍यतेविरुद्ध यशस्वी लढा लढणाऱ्या डॉ. आंबेडकरांविषयी फारसा परिचय नव्हता असे दिसते. अन्यथा मार्टिन ल्युथर किंग (ज्युनियर) यांना तेच अधिक जवळचे वाटले असते. राजघाट, साबरमती आश्रम वगैरे ठिकाणी भेट देताना त्यांनी आपल्या भारत दौऱ्यात चैत्यभूमीला नक्कीच भेट दिली असती!...

‘Syzygy’ हा शब्द दहा वेळा न चुकता म्हणून दाखवा बरं. जिभेला वात आणणाऱ्या अशा शब्दांना वाक्यांना ‘टंग ट्विस्टर’ म्हणतात

‘सीझिजी’ ही खगोलशास्त्रात वापरली जाणारी तांत्रिक संज्ञा आहे. मराठीत तिला ‘संमेल’ असं म्हणता येईल. सूर्य, चंद्र, आणि पृथ्वी यांसारख्या कोणतीही तीन खगोलीय एककं जेव्हा जवळपास एका सरळ रेषेत येतात, तेव्हा त्यांच्या त्या जुळणीला ‘सीझिजी’ असं म्हटलं जातं. हा शब्द प्राचीन ग्रीक भाषेतल्या ‘σύζυγος suzugos’ या शब्दापासून तयार झाला. त्याचा अर्थ एकत्र जुंपणे 'yoked together' असा करता येईल...

‘एक्फ्रेझिस’ ही एक प्रकारची ‘सीनर्जी’ असते. एकीमुळे दुसरीचं कार्य अधिक सुकर आणि जास्त परिणामकारक होतं

कोणतीही दोन कलामाध्यमं एकमेकांना पूरक ठरून एकाच वेळी स्वतंत्रपणे आणि एकत्रपणे देखील आस्वादकाच्या आकलनात आणि आनंदात भर घालू शकतात. यालाच ‘एक्फ्रेझिस’ असं म्हणतात. प्लेटो, अ‌ॅरिस्टॉटल, होमर, व्हर्जिल यांच्यापासून तर शेक्सपिअर, गोतिए, इब्सेन, डॉस्टोयेव्हस्की, हर्मन मेलव्हिल, ऑस्कर वाईल्ड यांच्यापर्यंत अनेक तत्त्वज्ञ, लेखक, कवींनी ‘एक्फ्रेझिस’चा प्रभावी वापर केला आहे. जगभरच्या कलासमीक्षकांनीही याचा भरपूर वापर क...

गोवा महाराष्ट्रात विलीन झाला असता आणि रत्नागिरीजवळचा समुद्रकिनारा असलेला आणखी एक जिल्हा ठरला असता, मात्र एका ऐतिहासिक कलाटणीने हे टळले!

१८ डिसेंबर रोजी रात्री ‘इस्तादो पोर्तुगीज दा इंडिया’ म्हणजे ‘पोर्तुगीज इंडिया’तील झोपेला गेलेली गोमंतकीय जनता १९ डिसेंबरला जागी झाली, तेव्हा आपण भारतात आहोत, असे त्यांना कळले,’ असे कुणाचे तरी एक सुप्रसिद्ध वाक्य आहे! अखेर ५४ टक्के लोकांनी या प्रदेशाच्या स्वतंत्र अस्तित्वाच्या बाजूने कौल दिला, तर ४३ टक्के लोकांनी गोव्याच्या विलिनीकरणाच्या बाजूने. हे सार्वमत भारतातील पहिले नि शेवटचे ठरले...

जर कोणाला ‘महात्मा’ ही उपाधी घेण्याचा अधिकार असेल, तर तो केवळ महात्मा फुले यांनाच आहे!

सत्यशोधक समाजाद्वारे एका नवीन समाजव्यवस्थेची निर्मिती करणे, ही त्या काळातील मोठी घटना होती. समाजावर धर्माचा प्रचंड प्रभाव होता. अशा काळात धर्माची चिकित्सा करणे, धार्मिक बाबींचे टीकात्मक विश्लेषण करणे आणि धर्मामुळे निर्माण झालेल्या मानवी असमानतेला विरोध करणे, हे एक अतिशय कठीण कार्य होते. समाजातले जातीय व धार्मिक भेद संपवून सर्वजण समतेने एकत्र नांदावेत, हाच सत्यशोधक समाजामागे फुल्यांचा विचार होता...

कॅथलिक चर्चनं दोन ऐतिहासिक ‘ex cathedra’ चुका दुरुस्त केल्या, पण एकीच्या बाबतीत त्यांची ही पश्चातबुद्धी कामाला आली नाही!

‘एक्स कथिड्रा’ (ex cathedra) हा शब्दप्रयोग आपण कधीतरी नक्कीच ऐकलेला असतो, पण त्याचा खरा अर्थ काय हे बऱ्याच जणांना माहीत नसतं. लॅटिन भाषेत ‘ex’ म्हणजे ‘from’ (पासून), Cathedra म्हणजे chair, खुर्ची. सत्तेच्या खुर्चीवर किंवा आसनावर बसून दिलेला आदेश, मांडलेलं मत म्हणजे ‘एक्स कथिड्रा’. मात्र या मूळ अर्थाला कालांतरानं अलंकारिक स्वरूप प्राप्त झालं...

अंफलोस्केप्सिस, व्हायाग्रा, अ‍ॅटलस, टायटन, नाभीदर्शन इत्यादी इत्यादी

‘अंफलोस्केप्सिस’ म्हणजे नाभीवर लक्ष केंद्रित करून ध्यानधारणा करणं. ध्यानधारणेचा हा एक मार्ग आहे अशी हिंदूंच्या योगशास्त्राची तसंच ख्रिस्ती ग्रीक लोकांच्या Eastern Orthodox Churchची मान्यता आहे. योगशास्त्रात नाभीत स्थित असलेल्या मणिपूर चक्राचं फार महत्त्व आहे. ग्रीस देशातल्या Mount Athos वर ध्यान करत बसणाऱ्या काही ख्रिस्ती साधूंनादेखील नाभीच्या दर्शनातून दैवी आनंदाचा प्रत्यय येतो, असं म्हणतात...

राम कोल्हटकर : रसिकाग्रणी, शास्त्रीय संगीताचे मर्मज्ञ जाणकार, उत्तम संग्राहक, विनम्र आणि प्रसिद्धीपराङमुख पारदर्शी स्नेही

शास्त्रीय संगीताच्या क्षेत्रात रामभाऊंचं फार मोठं नाव आहे. खरा रसिक श्रोता आणि मर्मज्ञ जाणकार म्हणून त्यांच्याकडे आदरानं पाहिलं जातं. त्यांच्याकडे मोठमोठ्या गायकांच्या मैफिलींची रेकॉर्डिंग्ज, दुर्मीळ फोटो, बड्या लेखकांची हस्तलिखितं आणि पत्रं आहेत. त्यातलं काही कोणाला हवं असेल तर ते हक्कानं रामभाऊंना साकडं घालतात. आणि त्यांची इच्छा पूर्ण होते. आपल्याजवळचा अमूल्य खजिना शेअर करण्यात त्यांना आनंद मिळतो...

वैद्यकीय परिभाषेतले असे शब्द जे खऱ्या किंवा काल्पनिक व्यक्तींच्या नावांपासून (विशेषनामांपासून) तयार झाले आहेत...

ज्युलिअस सीझरच्या नावावरून या शस्त्रक्रियेला ‘सीझर’ म्हणतात हे खरं तर ‘Spurious etymology’ (खोट्या व्युत्पत्ती)चं हे एक उत्तम उदाहरण आहे. प्रसुतीच्या वेळी जिला मरण आलं असेल, अशा कोणत्याही स्त्रीचं दफन करण्यापूर्वी तिचं गर्भाशय फाडून आत असलेल्या जिवंत बाळाला बाहेर काढणं हे प्राचीन रोमन कायद्यानुसार अनिवार्य होतं. मृत गर्भवती स्त्रीला तसंच गाडणं हे निषिद्ध मानलं जात असे...

सीझरचा मृत्यू मार्च महिन्याच्या पंधरा तारखेला (‘ides of March’) झाला म्हणून ही तारीख इतिहासात कुख्यात झाली...

सीझर एक थोर सम्राट तर होताच, पण त्याच्या जीवनावर विल्यम शेक्सपिअरनं सोळाव्या शतकात लिहिलेल्या ‘ज्युलिअस सीझर’ या आंग्ल नाटकामुळे तो आधुनिक काळात अधिकच प्रकाशझोतात आला. ‘Beware the ides of March’ हा वाक्प्रचारही याच नाटकात आहे आणि तिथूनच त्यानं इंग्रजी भाषेत स्थान मिळवलं. सीझरच्या काळात रोमन लोक मार्च महिन्याच्या पंधरा तारखेला ‘आईड्झ’ असं म्हणायचे...

आसरियार डॉ. के. वीरमणी यांनी ‘द्रविड कळघम’ एक सामाजिक चळवळ म्हणून विकसित केली आहे

आसरियार वर्षातला बराचसा काळ वेगवेगळ्या ठिकाणी प्रवास करून लोकांना भेटण्यात व त्यांच्याशी संवाद साधण्यात घालवतात. पेरियार चळवळ ही मुख्यत: लोकांसाठीची व लोकांच्या सहभागातून चालणारी आहे. ही चळवळ अखंड चालत राहावी याकरता केंद्रस्थानी, प्रादेशिक, जिल्हा, तालुका, गाव आणि खेडं या पातळ्यांवर संघटनेची सुविहित रचना करण्यात आलेली आहे. आसरियार यांनी ‘द्रविड कळघम’ एक सामाजिक चळवळ म्हणून विकसित केली आहे...

जतीन देसाई : जतीनची संभावना काही वेळा एका विशिष्ट वर्तमानपत्रांतून तसेच काही कुत्सित जनांकडून ‘पाकड्या जतीन’ अशी केली जाते

आज तुम्ही-आम्ही जतीनला वेगवेगळ्या चॅनेलवर बोलताना बघतो. त्याचे वेगवेगळ्या वृत्तपत्रांतील आणि वेबसाइटवरचे लेख वाचत असतो. त्यातून त्याचा कायम पाकिस्तानविषयीचा सामंजस्याचा तसंच सहानुभूतीचा सूर प्रगट होत असतो. मुस्लिमांविषयी जतीनच्या मनात एक ओलाव्याचा धागाच आहे. त्यामुळेच अगदी अलीकडल्या काळापर्यंत जतीनची संभावना काही वेळा एका विशिष्ट वर्तमानपत्रांतून तसेच काही कुत्सित जनांकडून ‘पाकड्या जतीन’ अशी केली जाते...

गजानन खातू : स्वप्न जगणारा चैतन्यदायी माणूस...

शिक्षण, करिअर, नोकरी, धंदा, कौटुंबिक विकास हे तर आम आदमीचं स्वप्न आणि त्यासाठीच धडपड. पण स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता या समाजव्यवस्थेचं स्वप्न पाहणारे, त्यासाठी झोकून प्रयत्न करणारे खरे परिवर्तनाचे दूत असतात. परिवर्तनाच्या चळवळींतील असाच चैतन्यदायी दूत म्हणजे गजानन खातू! खातूभाईंना इतिहासापेक्षा भविष्याचा वेध घेणं अधिक आवडतं. ते त्यात रमतात. नव्या गोष्टी मांडतात...

पोर्नोग्राफी हे मुळात समस्त स्त्रीवर्गाला घृणास्पद रीतीनं अवमानित करण्याचं, पुरुषी वर्चस्वाच्या भावनेतून आणि अतृप्त वासनेतून जन्मलेलं एक हत्यार आहे आणि याला बऱ्याच अंशी लॅरी फ्लिंट जबाबदार आहे!

पोर्नोग्राफी ‘लाइलाज’ आहे. ती कधीच मरणार नाही. पण स्त्रियांकडे बघण्याची आपली मानसिकता तर आपण नक्कीच बदलू शकतो. शोषणविरहित मानवी समाज ही युटोपियन फँटसी आहे, पण ती प्रत्यक्षात आणण्यासाठी हे एक साधं पाऊल तर आपण नक्कीच उचलू शकतो. आज ‘जागतिक महिला दिन’ आहे. सर्व स्त्रियांना आदर, सन्मानानं वागवणं, त्यांचा मान राखणं, त्यांचं शोषण होऊ न देणं, एवढी जाणीव जरी झाली, तरी ते सध्यापुरतं पुरेसं आहे...

आपल्याला जर राष्ट्र व्हायचं असेल वा एकसंध भारताचं स्वप्न साकार करायचं असेल तर जात-निर्मूलनाची गरज आहे!

सुशिक्षितांमध्येही जातिव्यवस्थेचं समर्थन करणारा वर्ग निर्माण झाला आहे. सार्वजनिक व्यवहारांमध्ये जातीयता दिसत नसली तरी अदृश्य स्वरूपात दिसून येते. आजही जातीनिहाय वस्त्या, शहरी भागातील उपनगरं दिसून येतात. जातीव्यवस्था सामाजिक व आर्थिक न्याय देण्याच्या मार्गात अडथळा निर्माण करते. जातविहीन व वर्गविहीन समाज निर्माण करण्यासाठी सर्वांनी प्रयत्न करण्याची गरज आहे. जातीविरुद्ध सर्वांनी एकत्र आलं पाहिजे...

लॅरी फ्लिंट आणि पोर्नोग्राफी : म्हणजेच, कामातुराणां न भयं न लज्जा (पूर्वार्ध)

या लैंगिक क्रांतीची सुरुवात काही प्रमाणात ‘प्लेबॉय’ या मासिकामुळे झाली. त्यात उत्तम साहित्यिक आणि वैचारिक लेखांसोबतच नग्न स्त्रियांची छायाचित्रंदेखील छापली जाऊ लागली. आधी हा एक कल्चरल शॉकच होता. पण तो लोकांच्या पटकन अंगवळणी पडला. पी. जी. वुडहाऊससारख्या अन्य अनेक बड्या आणि नामांकित लेखकांच्या कथा, मुलाखती ‘प्लेबॉय’मध्ये प्रसिद्ध होत असत. काही तरी नवीन, वेगळं हवं असणाऱ्या वाचकांच्या त्यावर उड्या पडू लागल्या...

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या चरित्रातून लोककल्याणकारी निष्ठा दिसते...

महाराजांचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे सामाजिक न्याय. त्यांची सामाजिक न्यायाची भूमिका आजपर्यंत एकाही इतिहासकाराने समोर आणली नाही. त्यांचा खरा इतिहास महात्मा फुले यांनी समोर आणला. त्यांनी नेहमी सामाजिक न्यायाची भूमिका घेतली. कोणावरही अन्याय अत्याचार होणार नाही, शोषण होणार नाही, याची दक्षता ते घेत असत. त्यांनी शोषणमुक्त समाजरचना निर्माण केली. म्हणून ते समाजक्रांतिकारक, लोककल्याणकारी व नवसंस्कृतीचे जनक झाले...

‘डुलाली टॅप’, ‘डेली बेली’ आणि ‘बंगलोर्ड’ : देवळाली, दिल्ली, बंगलोर ही गावं खूप चांगली आहेत. पण तरीही त्यांच्या नावांना कुत्सित, निंदाव्यंजक अर्थ प्राप्त झालाय

देवळाली, दिल्ली आणि बंगलोर या तीन गावांमध्ये काय साम्य आहे? तसं पाहिलं तर काहीच नाही. पहिलं एक छोटेखानी टुमदार गाव आहे, बाकीची दोन महानगरं आहेत. एक उत्तरेला आहे, एक पश्चिमेला आणि एक दक्षिणेकडे आहे. या तिन्ही ठिकाणी भारतीय लष्कराचे महत्त्वाचे तळ आहेत हे एकच साम्य दिसतं बुवा. नाही, अजून एक साम्य आहे. या तीनही ठिकाणांच्या नावांवरून इंग्रजी भाषेत शब्द बनलेले आहेत. आणि हे तीनही शब्द नापसंती-दर्शक आहेत, हे विशेष...

ज्या लोकांना स्वत:च्या ओळखीची लाज वाटते, ते खरंच स्वतंत्र नागरिक म्हणून राहू शकतात?

गोरा रंग हा भारतीयांचा कच्चा दुवा आहे. गेल्या दहा वर्षांत गव्हाळ व सावळा रंग हिंदी सिनेमांतून जवळपास नाहीसा झाला आहे. रबरासारखी त्वचा असणारे पांढरे चेहरे प्रसारमाध्यमांतून आपल्या दिसतात आणि ते सतत ‘गोरे व्हा’ असा संदेश देऊन गोरं करणाऱ्या वेगवेगळ्या वस्तू विकत असतात. आपल्याकडच्या बहुतेकांना गोरा रंग म्हणजे आपण ब्राह्मण झालो असं वाटतं. आपल्या जातीव्यवस्थेनंही या गोर्‍या रंगाच्या वेडाला खतपाणी घातलं आहे...

कुठे कुठे फोटो काढून गड उतरलो. म्हटले, छान निसर्गदर्शन झाले! तसेच दुर्गदर्शनही झाले असते तर भरून पावलो असतो!!

प्रतापगडाच्या पायथ्याशी वाहनतळावर गाडी उभी केली. उतरलो. वर पाहिले तो हा उंचच्या उंच बुरूज. त्यावर फडफडणारा भगवा ध्वज. बुरुजावर तरुण शिवभक्तांचा एक गट शिवरायांचा आणि हिंदुधर्माचा जयजयकार करत होता. खालपर्यंत त्यांच्या घोषणांचा ध्वनी दुमदुमत होता. या वाहनतळाच्या जवळच परिसरात शिवरायांनी अफजलखानास मारले. मोठा थरारक प्रसंग तो! अलीकडेच मेहंदळेंच्या ‘श्री राजा शिवछत्रपती’ या बृहत्ग्रंथात त्याविषयी वाचलेले...

मला काल खरेच स्वर्गीय आनंद मिळाला. एकदा तुम्ही सर्वांनी मुद्दाम वेळ काढून, कीर्तनाला जाऊन तर बघा...

सध्या कीर्तन, प्रवचन ऐकायला मिळणं दुर्मीळ होत चाललं आहे. हे कलावंत सन्मानानं जगले पाहिजेत. एक जण म्हणाले, कीर्तनकार हल्ली भरपूर बिदागी घेतात म्हणे! काय चूक आहे, त्यांनाही घरदार आहे. आपण सहकुटूंब सिनेमा पाहायला मल्टिप्लेक्समध्ये गेलो, तर चार जणांच्या कुटुंबावर सहज दोन-तीन हजार खर्च होतात. पण संस्कार करण्याचं काम करणाऱ्या प्रवचनकार, किर्तनकार यांना बिदागी देताना हात आखडता का घ्यायचा?...

आये जमराजा पलंग चढ़ी बैठा, नैनन अंसुआ छूटल हो, कौन ठगवा नगरीया लूटल हो

या मृत्यूविषयक लेखाचं सार काय? माझ्या मते प्रियजनांच्या मृत्यूने जरी आपल्याला शोक, दुःख होत असलं तरी ती एक तात्पुरती मानसिक अवस्था असते. प्रत्येकाच्या शोकाची तीव्रता वेगवेगळी असू शकते. दुःखावर मात करायला लागणारा अवधीही व्यक्तीपरत्वे बदलू शकतो. पण कधी ना कधी तरी आपण त्यातून बाहेर पडतोच, नव्हे, आपल्याला तसं करावंच लागतं. आपल्या स्वतःच्या मृत्यूचंही असंच आहे. जे एक ना एक दिवस होणारच आहे, त्याला (इतकं) का घाबरायचं?...

‘घरवापसी’ आणि ‘लव जिहाद’च्या गोष्टी... पण वेगळ्या प्रकारच्या

या धर्मांतराची, घरवापसीची आणि नंतर पुनर्धर्मांतराची फारशी चर्चा झाली नाही. स्थानिक समाजानेही त्याकडे फारसं गंभीरपणे पाहिलं नाही. सर्वांचं रक्त समान असणाऱ्या एकाच घरात वा कुटुंबात, भाऊबंदांत एक व्यक्ती हिंदू, एक जण ख्रिस्ती आणि एक जण बौद्ध असू शकते, यावर या समाजाबाहेरच्या लोकांचा विश्वासही बसणार नाही. याचाच एक परिपाक म्हणून इकडच्या ख्रिस्ती समाजात ‘लव जिहाद’ पाचवीलाच पुजलेला असतो...

कोणत्याही मर्त्य मानवाची प्रतिष्ठा तो गेल्यावर काही काळानं विलयाला जाते

एके काळी प्रसिद्धपुरुष (अथवा महिला) होते हे निर्विवाद, पण आज कोणी त्यांची आठवण विसरलं, त्यांची ख्याती विसरलं तरी काही बिघडत नाही. लोक वर्तमानात जगतात. त्यांच्यासाठी भूतकाळ हा असलाच तर फक्त स्मरणरंजनासाठी असतो. आपल्या खापरपणजोबा किंवा खापरपणजीबद्दल जिथे आपल्याला माहिती नसते - तिथे एका जमान्यात जस्टिस विवियन बोस किंवा जस्टिस हिदायतुल्ला हे किती महान न्यायविद मानले जात होते, हे स्मरणात ठेवण्याची तसदी कोण घेणार?...

आपण आपली राजकीय मते अत्यंत विचारपूर्वक ठरवलेली आहेत आणि आपल्या विरोधकाची मते मात्र त्याच्या स्वार्थी स्वभावाचा परिपाक आहेत, अशी आपली भावना असते...

आजकाल भारत देशात डावे विरुद्ध उजवे अशी दरी तयार झाली आहे. अनेक लोक त्या दरीच्या आहारी गेलेले आहेत. डावे आणि उजवे हा फरक मुख्य मानला जात आहे. परंतु, हान्स आयझेन्कच्या अभ्यासावरून आपल्या लक्षात येते की, कठोर आणि मृदू अंतःकरणाच्या लोकांमधील फरक, उजवा आणि डावा या फरकापेक्षा खूप जास्त महत्त्वाचा ठरतो. खरा राजकीय संघर्ष लोकशाहीवादी उजवे आणि लोकशाहीवादी डावे असा नसतो. खरा संघर्ष जहाल आणि मवाळ यांच्यामध्ये असतो...

बदललेल्या काळ-काम-वेगाच्या गणितासोबत ज्यांना जुळवून घेता येत नाही, ते ‘लडाईट’ असतात!

आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या आपण विनाकारणच आहारी गेलो आहोत. हळूहळू ‘artificial intelligence’च्या जोरावर यंत्रं आपल्यावर कुरघोडी करतील आणि आपण त्यांचे गुलाम होऊ, अशी धास्ती बाळगण्याचे दिवस सध्या जवळ आले आहेत. यालाच ‘ऑर्वेलियन नाईटमेअर’ म्हणतात. जॉर्ज ऑर्वेलनं आपल्या १९४९ साली लिहिलेल्या ‘1984’ या कादंबरीत काही भयसूचक गोष्टींची शक्यता वर्तवली होती. त्या खऱ्या होतानाची चिन्हं दिसू लागली आहेत. हेच ते ‘ऑर्वेलियन दुःस्वप्न’!...

आपण शिक्षण देत गेलो, मात्र इप्सित ‘भारतीय माणूस’ आपल्याला तयार करता आला नाही. त्याऐवजी ‘परीक्षार्थी’ तयार करणे हेच आपले ध्येय बनले!

४० वर्षाच्या शिक्षक म्हणूनच्या आयुष्यात मी माझेच अधःपतन अनुभवत गेलो. मनाला विकलांग करणाऱ्या अनेक अपप्रवृत्ती जगणे जेरबंद करत होत्या. शिक्षकांच्या संघटना, शिक्षकांच्या पतसंस्था, शिक्षकांच्या विविध ग्राहक संस्था या सगळ्यात शिक्षणाचा झालेला चोळामोळा बघता बघता जीव मेटाकुटीला आला. समाजातून शिक्षक आणि शिक्षण गायब होताना मी माझ्या डोळ्यांनी पाहिले. हे सगळेच मला अस्वस्थ करणारे होते...

‘लंगोटाची उपासना’ ऊर्फ भूतकालभोग्यांची आस, आभास आणि अट्टाहास

तुमच्या आयुष्यातील प्राचीनत्वाची आस ही लंगोटासारखी असते. मग मानवी सहजीवनाच्या आदिकाळात, म्हणजे मानवी संस्कृतीच्या अर्भकावस्थेत असताना माणसाने स्वसंरक्षणार्थ काही उपाय केले, समाजधारणेसाठी, त्याच्या नियमनासाठी काही चौकटी आखून दिल्या. आज भौगोलिक, सामाजिक, आर्थिक रचनेत आमूलाग्र बदल होऊनही, वैज्ञानिक आणि तांत्रिक प्रगतीचा वेग कल्पनातीत वाढल्यानंतरही त्याच वापरत राहणार या अट्टाहासाला काय अर्थ आहे?...

सामाजिक बहिष्काराचा इंग्रजी अवतार म्हणजे एखाद्याला ‘कॉव्हेंट्री’ला पाठवणे!

काळ्यापाण्याची शिक्षा झालेले कैदी आणि त्यांच्यावर निगराणी करण्यासाठी तिथे पाठवले गेलेले साहेब लोक या दोघांनाही अंदमान बेटांवर जाणे नकोसे वाटायचे. कॉव्हेंट्री गावाला जावे लागणे, हेदेखील याच प्रकारात येत असावे. कॉव्हेंट्री जावे लागणे किंवा रवानगी होणे, याचा लक्षणार्थ मात्र वेगळा आहे. तो म्हणजे एखाद्याला अनुल्लेखाने मारणे, त्याच्याकडे पूर्ण दुर्लक्ष करणे, वाळीत टाकणे, सामाजिक बहिष्कार टाकणे...

अनेक लोक स्वतःला ‘मसिहा’ म्हणून घोषित करतात, त्यांना जेलची हवा खावी लागते. याउलट काहींना आपण ‘मसिहा’ असल्याचे भास होऊ लागतात...

आपण जगदोद्धारक आहोत, मानवतेच्या कल्याणासाठी आपला जन्म झाला आहे, असे त्यांना वाटू लागते. हा एक मानसिक आजार असून त्याला ‘messiah complex असे शास्त्रीय नाव आहे. अहंगंडाने पछाडलेले लोक किंवा स्वतःच्या प्रेमात आकंठ बुडालेले लोक अशा विकाराचे बळी होतात. मी खूप महान, मी सर्वश्रेष्ठ, मी कर्ताधर्ता, मी लोकांचे भविष्य घडवणारा, मी कधीच चूक न करणारा… ही सगळी या विकाराची विलसिते आहेत...

पानिपतोत्तर भाऊसाहेब पेशवे – खरे की तोतया? खरे ते तोतया नि खोटे ते खरे!

पानिपत-पूर्व घटना व पानिपतचे युद्ध या विषयांवर सखोल अभ्यास झाला आहे. परंतु पानिपतनंतरच्या घटनांकडे दुर्लक्ष झाल्याचे सातत्याने नजरेस येते, खासकरून भाऊसाहेब पेशव्यांचे काय झाले, याविषयी अनास्थेचा अंधकार सर्वत्र दाटलाय. नास्तिक हे ईश्वरास अमान्य करणारे, तर पानिपतोत्तर भाऊसाहेब नामकाचे अस्तित्व नाकारणाऱ्या नास्तिक कारभाऱ्यांनी व नंतर नास्तिक अभ्यासकांनी भाऊंबद्दलचे अंकूर मुळासकट उपटून काढले. नास्तिक बळावले...

२०२० हे वर्ष आपल्यासाठी ‘Annus Horribilis’ होते, पण २०२१ हे वर्ष ‘Annus Mirabilis’ ठरावे!

मराठी, हिंदी, इंग्रजीतून ‘Happy new year’ म्हणून झाल्यावर तुम्हाला हीच गोष्ट जर लॅटिन भाषेतही सांगायची असेल तर तुम्ही ‘२०२१ हे वर्ष सर्वांसाठी ‘अ‌ॅनस मरॅबलस’ ठरो’ असेही म्हणू शकता. ‘अ‌ॅनस मरॅबलस’ (annus mirabilis) याचा अर्थ एक अत्यंत चांगले, स्मरणीय, उत्तमोत्तम घटनांनी गाजलेले वर्ष. पण २०२०चे वर्णन तुम्ही कसे कराल? त्यासाठी आणखी एक लॅटिन वाक्प्रचार आहे – ‘अ‌ॅनस हॉरिबलस’ (annus horribilis). ‘Horribilis’ म्हणजे भयंकर, वाईट, भयावह...

आजच्या भारताला अजून एका न्या. रानड्यांची आणि अजून एका डॉ. आंबेडकरांची फार गरज आहे…

रानड्यांनी भारताला शिकवले की, आपण स्वतःच्या खऱ्या हिताशी प्रामाणिक राहिलो तर आपण आपोआप समाजाच्या हिताशी प्रामाणिक राहतो. आपण आपल्या स्वतःशी जसे वागतो, तसेच आपण जगाशी वागायचे असते. उदारमतवादाचा हाच पाया आहे. उदारमतवादामध्येच जगाचे खरे कल्याण असते, हा रानडे आणि आंबेडकर या दोघांचा विचार आहे. एक महापुरुष आणि एक महामानव, दोघेही आपल्याला एकच प्रकाश दाखवत राहिले आहेत...

जर नागपूरसारख्या शहरात, शिकलेल्या कुटुंबात आणि उच्च जातीत जन्माला येऊन हे माझ्या वाट्याला येत असेल तर...

गेल्या काही वर्षांत मुद्दाम वाढवला गेलेला जातीभेद मा‍झ्यासारख्या व्यक्तीच्या आयुष्यावर खूप परिणाम करून गेला. माझे ब्राह्मण नातेवाईक, मित्र-मैत्रिणी, शिक्षक, शेजारी, ऑफिसमधील सहकारी यांच्यात अचानक झालेला बदल आणि निर्माण झालेली दरी खूप क्लेशकारक आहे. मी कधीही कुठल्याही राजकीय पक्षाशी संबंधित नव्हते, अगदी रा. स्व. संघाच्या मुख्यालयाजवळ बालपण घालवूनही मी सर्व जाती-धर्माच्या लोकांच्या संपर्कात राहिले...

‘हॉबसन–जॉबसन’ : ‘भिस्त्या’पासून ‘वाल्या’पर्यंत हिंदुस्तानी शब्दांची चविष्ट ‘केजरी’, नव्हे, ‘खिचडी’!

रडयर्ड किपलिंगने लिहिलेली ‘Gunga Din’ नावाची ही कविता आज किती लोकांना माहीत असेल? त्या काळात मात्र तिने खूप वादळ उठवले होते. एका गोऱ्या ब्रिटिश सैनिकाच्या तोंडून काळ्या भारतीयाची तारीफ? तीही पखालीतून पाणी आणणाऱ्या सामान्य भिस्त्याची? अनेक ब्रिटिश साम्राज्यवाद्यांना ही कल्पनादेखील असह्य होती. पण त्यांची पर्वा न करता किपलिंगने या ओळी लिहिल्या आणि त्यामुळे त्याला खूप प्रसिद्धी मिळाली...

नैतिक निवाडा करायची जेव्हा पाळी येते, तेव्हा मी बहुधा ‘क्युरेटजवळची अंडी’ खातो! तुम्ही खाता?

माणसाचा मूळ स्वभाव जन्मजात असतो. तो अगदीच अपरिवर्तनीय असतो असे नाही, पण त्या बदलासाठी लागणारी साधना, ध्यास, मेहेनत, चिकाटी, आणि मुख्य म्हणजे तशी तीव्र इच्छा असणे हे काही येऱ्या गबाळ्याचे काम नव्हे. मेफिस्टोफिलिस - मार्गारेटा यांच्या त्या पाठीला पाठ लावलेल्या, परस्पर विरोधी दिशांना बघणाऱ्या युग्मातून मला तरी ‘agathokakological’ संकेत मिळतात. म्हणजे मनुष्य एकाच वेळी चांगले आणि वाईट यांचे मिश्रण असू शकतो...

गाडगेबाबा : एका निरक्षर माणसाने शिक्षणाचे महत्त्व पटवून द्यावे, नव्हे त्यासाठी अनेक कृती कार्यक्रम हाती घ्यावेत, ही गोष्टच महाराष्ट्राच्या इतिहासात अभूतपूर्व अशी आहे!

गाडगेबाबा एक मानवनिष्ठ संत होते. दुसऱ्यासाठी कसे जगावे, हा महान संदेश देत नवसमाजनिर्मितीचे स्वप्न त्यांनी पाहिले होते. ‘खराटा’ हा श्रमप्रतिष्ठेचा फार मोठा मूल्यसंस्कार आहे, हे त्यांनी समाजमनावर बिंबवले. महात्मा गांधीजींच्या अगोदर श्रमप्रतिष्ठा हा मूल्यविचार मांडला. काम केल्याशिवाय कुठेही फुकट खाऊ नये, असा त्यांचा कटाक्ष होता. म्हणूनच आपल्या कीर्तनातून ते ऐतखाऊ समाजावर अगदी तुटून पडत...

आपली ती ‘गटारी’, त्यांचा तो ‘बॅकॅनॅलिया’

सुधीर फडके यांचा हा तळीराम या अशाच मद्यजन्य पश्चात्तापाच्या मूडमध्ये असताना हे हृदयस्पर्शी शब्द उद्गारतो. ते ऐकून दारूबंदीचे कट्टर पुरस्कर्ते आणि भारतातले ‘वाऊझर’ मोरारजी देसाई आणि त्यांच्यासारखे अन्य कर्मठ गांधीवादीसुद्धा खरं म्हणजे हेलावून जायला हवे होते, पण तसे झाले नाही. या लोकांच्या तालावर नाचणाऱ्या तत्कालीन सनदी अधिकाऱ्यांच्या नोकरशाहीने या गाण्याला आकाशवाणीत प्रवेशबंदी केली होती...

‘टल्ली’ आणि ‘टीटोटलर’ - मद्यरूपी नाण्याच्या दोन बाजू

‘टीटोटलर’ हा शब्द तयार कसा झाला? त्याचे स्पेलिंग नीट बघा, ते ‘Teetotaller’ असे आहे, ‘teatotaller’ असे नाही. उच्चारसाधर्म्यामुळे अनेक लोक याला ‘टोटली (पूर्णपणे) टी (चहा) पिणारा’ म्हणजे ‘teatotaller’ असे समजतात. पण हे चूक आहे. काही लोक अज्ञानाने या शब्दाचा उच्चार ‘टी-टू-टॉलर’ असाही करतात. ते पण एकदम चुकीचे आहे. याचा उच्चार ‘टी’टोटलर’ असा होतो - आणि आधी त्यात जो ‘TEE’ आहे, तो आघात देण्यासाठी उपयोगात आणला गेलेला एक उद्गार आहे...

तळीराम, बिब्युलस, वाऊझर यांच्यासह मद्यप्यांच्या दुनियेचा फेरफटका

‘तळीराम’ हा मराठीतला ‘इपॉनिमस’ शब्द जगातल्या इतरही भाषांत मद्यप्रेमींसाठी वापरायला काही हरकत नसावी. तसे पाहिले तर इंग्रजीत या धाटणीचा एक शब्द आहे, पण तो मिळमिळीत आहे. हा शब्द आहे ‘बिब्युलस’ (bibulous). साधा ‘दारुडा’ आणि ‘तळीराम’ यांच्यातला फरक हा आहे की, तळीराम दारूचा आशिक आहे - प्रेमी आहे, भोक्ता, भक्त आहे. तो नज़ाकतीने मद्य प्राशन करतो. इंग्रजीतही साधा ड्रंकर्ड (drunkard) म्हणजे बेवडा आणि ‘बिब्युलस’ (bibulous) यात हा भेद दिसून येतो....

‘परिवर्तनाचा वाटसरू’ : ‘राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२०’ची मूलभूत, सविस्तर आणि व्यापक परिप्रेक्ष्यात चर्चा करणारा दिवाळी अंक

या अंकाचं सर्वांत प्रमुख वैशिष्ट्य आहे – ‘शिक्षणाची कसोटी (राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२०चे मूल्यमापन)’ हा परिसंवाद. जुलै २०२०मध्ये म्हणजे ऐन करोनाकाळात केंद्र सरकारने ‘राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२०’ धोरण जाहीर केलं. या ‘राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२०’ची इतकी मूलभूत, सविस्तर आणि व्यापक परिप्रेक्ष्यात केलेली चर्चा यंदाच्या इतर कुठल्याही दिवाळी अंकात वाचायला मिळणार नाही...

‘साम्राज्य’ : एका ‘सोसायटी’ने ‘सोसायटी’साठी काढलेला कल्पक आणि अनुकरणीय ‘सोसायटी’ दिवाळी अंक

हा दिवाळी अंक पुण्यातल्या कोथरुड भागातल्या पौड रस्त्यावरच्या ‘साम्राज्य’ या गृहसंकुलाचा दिवाळी अंक आहे. हा अंक हौसेचा मामला असला आणि यातले बरेचसे लेख हे वैयक्तिक अनुभवपर असले तरी हा एकंदर अंक वाचनीय आहे. नेहमीच्या साहित्य निकषाच्या फुटपट्ट्या न लावता हा अंक वाचला तर तो नक्की आवडू शकतो. एका सोसायटीतल्या सदस्यांनी करोनाकाळात सर्वांना सामावून घेण्यासाठी केलेला हा सांघिक प्रयत्न कौतुकास्पद आणि अनुकरणीय आहे...

‘ऋतुरंग’ : करोनाकाळात आणि करोनोत्तर काळातही लढण्याचं बळ देणारा, जगण्याची प्रेरणा देणारा आणि आपल्यातलं स्फूल्लिंग जाग‌वणारा दिवाळी अंक

गेल्या २५-२६ वर्षांत ‘ऋतुरंग’ने आपले ‌वैशिष्ट्यपूर्ण स्थान निर्माण केले आहे. या वर्षीचा त्याचा विषय आहे – ‘लढत’. करोनामुळे मानवी जीवनावर जे अभूतपूर्व संकट कोसळले आहे, त्याची पार्श्वभूमी या विषयाला आहे. ‘लढत’ हा मानवी जीवनाचा स्थायीभावच आहे. त्यामुळे केवळ करोनाभोवती हा अंक नसून एकंदर माणसांनी वेगवेगळ्या पातळीवर दिलेली लढत या अंकांतून पाहायला मिळते. म्हणजे या लढतीचे वेगवेगळे आविष्कार या अंकातून पाहायला मिळतात...

प्रत्युत्पन्नमती विरुद्ध पश्चातबुद्धी उर्फ लेस्प्री द लेस्कालिये

युरोपात १८व्या शतकात बांधलेल्या भव्य प्रासादांमध्ये, हवेल्यांमध्ये दिवाणखाना, drawing room, reception room या तळमजल्यावर नसून वरच्या एखाद्या मजल्यावर असत. Jacques Necker या राजकीय नेत्याच्या घरी एकदा रात्रभोजनाला दिदरोला बोलावलं होतं. तिथं त्याच्याविरुद्ध कोणीतरी असं काही तरी वक्तव्य केलं की, तो निःशब्द झाला. यावर काय बोलावं हे त्याला कळेना. मग घरी जाताना जिना उतरताना त्याला ते उत्तर सुचलं, पण तोवर उशीर झाला होता...

मिलिंद सोमणचं छायाचित्र केवळ म्हणायलाच ‘नग्न छायाचित्र’ आहे

कायदेशीररीत्या जो निकाल लागायचा तो लागेल. पण या छायाचित्रानं पुन्हा एकदा भारतीय समाज वरून बदललेला असला तरी आत तसाच आहे, हे ध्यानात आलं. बलात्कार झाल्यावर जीभ कापून मारणारे लोक या देशात आहेत. त्यांच्या विकृत वासनेच्या, चुकीच्या लैंगिकतेच्या धारणांमागे हे एक छोटं पण महत्त्वाचं कारण आहेच - भारतीय डोळ्यांनी नग्नतेची लैंगिकतेशी करकचून बांधलेली गाठ. मला माझ्या भारतीय मित्रांना एवढंच सांगायचं आहे की, जरा मोठं व्हा...

‘उबुंटू’ आणि ‘डाडिडी’ : अफ्रिकन आणि ऑस्ट्रेलियन आदिवासी समाजाने इंग्रजीसह जगातल्या सर्व भाषांना दिलेले अनोखे, सुंदर आणि समर्पक शब्द!

जगात असेही अनेक लोक आहेत, जे नैसर्गिक भव्यतेची, निसर्गाच्या दातृत्वाची, निसर्गाच्या शक्तीची जाणीव कधीच विसरत नाहीत. ते खऱ्या अर्थाने निसर्गपुत्र असतात. त्यांच्या मनात, हृदयात कुठे तरी एक ‘fine-tuned two-way’ रेडिओ सेट असतो. त्याच्यामार्फत त्यांना निसर्गाशी अनुसंधान साधता येते. ते निसर्गाशी, विश्वपुरुषाशी, अनंत ब्रह्मांडाशी मानसिक संवाद साधतात आणि त्यांना प्रतिसादही मिळतो...

१ नोव्हेंबर - काळा दिन : सीमाभागातील मराठी माणसांसाठी पत्र…

१ नोव्हेंबर १९५६ रोजी कर्नाटक या राज्याची निर्मिती झाली आणि बेळगाव, गुलबर्गा, बिदर, भालकी, निपाणी या मराठी भाषिक भागातील ८१४ गावांचा कर्नाटकमध्ये समावेश करण्यात आला. त्याच्या निषेधार्थ दरवर्षी महाराष्ट्र एकीकरण समितीच्या वतीने १ नोव्हेंबर बेळगावमध्ये ‘काळा दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. येत्या १ नोव्हेंबरच्या निमित्ताने महाराष्ट्राचे सीमाभाग समन्वयक मंत्र्यांनी सीमाभागातल्या जनतेसाठी लिहिलेले पत्र...

राजकीय घोडेबाजार, प्रेग्नंट चॅड, आयाराम गयाराम आणि टी. एन. शेषन

आजपासून जेमतेम तीन आठवड्यांनी म्हणजे तीन नोव्हेंबर रोजी अमेरिकेत राष्ट्राध्यक्षपदासाठी निवडणूक होणार आहे. डॉनल्ड ट्रम्प या वेळी पुन्हा निवडून येतील की नाही की, त्यांचा प्रतिस्पर्धी विजयी होणार, याविषयी आत्तापासून अंदाज बांधण्यात काही अर्थ नाही असे माझे मत आहे. कारण वेळेवेळेपर्यंत काहीही होऊ शकते. अमेरिकेचे सोडा, पण यानिमित्ताने आज आपण निवडणुका आणि राजकारणाशी संबंधित काही शब्द बघू या...

राबलेला राग का येतो? त्याला राग येतो, कारण काही लोक हसत नाहीत. पण यात राग येण्यासारखे काय आहे?

जीवनाच्या गहन, गंभीर समस्यांवर विचार करणारे आणि मौलिक तत्त्वचिंतन करणारे तत्त्वज्ञसुद्धा हसतात हो! (एखाद दुसरा अपवाद सोडून द्या.) फिलॉसॉफरने २४X७ गंभीर असलेच पाहिजे असे काही नाही. ‘Philosopher’ या शब्दाचा मूळ अर्थ ‘ज्ञानप्रेमी’ असा आहे. कोणताही प्रेमी रुक्ष असू शकतच नाही. किती तरी नामवंत फिलॉसॉफर पी. जी. वुडहाऊसच्या विनोदाचा आस्वाद घेत होते. धर्मशास्त्र शिकविणारे कित्येक ख्रिस्ती धर्मगुरूसुद्धा वुडहाऊस वाचतात...

‘नसण्याच्या भीती’पासून ‘स्मरणरंजना’पर्यंत खूप काही

आपल्याला ‘नॉस्टॅल्जिया’ या शब्दाचा जो अर्थ माहीत आहे, तो १९२०च्या आसपास चलनात आला. ‘Empty Nest Syndrome’ (एम्प्टी नेस्ट सिंड्रोम) म्हणजे मोठी झालेली मुले स्वतःच्या पायावर उभे रहायला एकानंतर एक असे आई-वडिलांचे घर सोडून जातात आणि मग ते घर रिकामे होते, त्यावेळी आई-वडिलांच्या मनाची होणारी दुःखी, उदासवाणी स्थिती. ‘या चिमण्यांनो परत फिरा रे घराकडे अपुल्या’ या गाण्यात याचे उत्कट भावचित्रण प्रत्ययाला येते...

गंमत म्हणजे फ्रेंच विंडो जन्माने फ्रेंच नाही आणि खिडकीतला अर्धचंद्र उर्फ डीफेनिस्ट्रेशन

इंग्रज लोक महाधूर्त आणि चतुर आहेत, हे तर आपण जाणतोच. तसेच ते दुटप्पी पण आहेत. त्यांना फ्रेंच लोकांचा अतोनात राग आहे, पण सोयीसाठी ते हा राग विसरून आपला फायदा करून घ्यायला फ्रेंचांचे तळवेही चाटतात. फ्रेंच कपडे, फ्रेंच फॅशन, फ्रेंच पर्फ्युम, फ्रेंच वाईन्स, फ्रेंच पदार्थ, या सगळ्या गोष्टी त्यांना आकर्षित करतात. याखेरीज त्यांना वरच्या ‘प्रतिष्ठित’ अशा भाषेत बोलायचे असेल तेव्हा ते फ्रेंच शब्दांचा वापर करतात...

ऑपेरातल्या जाड्या बाईने गायलेली भैरवी आणि नानंद

This is my favourite, my kind of music! असे ज्याला कधीच वाटले नाही अशा व्यक्तीला माणूस म्हणावे काय? पण मग माझे माझ्याच लक्षात येते की, हे सारे ‘amusia’ किंवा ‘anhedonia’चे  रोगी असू शकतात. त्यांचा राग करून चालायचे नाही, तर त्यांच्याबद्दल सहानुभूती बाळगून त्यांच्या जीवनात संगीताचा प्रवेश कसा होईल याचे प्रयत्न करायला हवेत. सध्याच्या कोविडच्या परिस्थितीत अनेकांना निराशेने ‘अ‌ॅनहेडॉनिआ’ झाला असण्याची शक्यता आहे...

भारतीय जनता नक्कीच पुरोगामी आदर्श समाजव्यवस्थेकडे जाईल, पण कधी?

विज्ञानवादी व्यक्ती असे नवीन शोध लावण्याच्या प्रयत्नात असते की, ज्यामुळे सर्व माणसांचे अधिभौतिक आयुष्य सुखी, समाधानी, निरोगी, कमी कष्टाचे होईल. स्वतंत्र विचार करण्याची मुभा, सर्व मनुष्यप्राणी समान असल्याचा ठाम विश्वास, बंधुभाव यासाठी असा माणूस प्रयत्न करतो. प्रत्यक्षात मानवी जीवनात सुखाची हमी ही प्रयत्नवादी, पाखंडी, विज्ञानवादी व्यक्तीच्या कामामुळेच मिळते. मानसिक पातळीवरही पाप-पुण्य, चांगले-वाईट, खेद-खंत, आनंद-...

करोनामुळे यंदाच्या गणेशोत्सवात इब्राहिमभाईंच्या ‘पंख्यां’ना यु-ट्यूबवरच समाधान मानावं लागलं...

इब्राहिमभाईंच्या वादनाचं गारुड गेल्या ५५-६० वर्षांपासून गिरगावकरांच्या मनावर आरूढ आहे. उडत्या चालीची गाणी, काही लोकगीतं, ठेका असलेली गाणी बाजावर वाजवणं काही विशेष नाही, पण इब्राहिमभाई आरत्या, अभंग, भावगीतं, भक्तीगीतं, लावणी हे सर्व प्रकार आपल्या बाजावर वाजवतात. ‘नाच रे मोरा’, ‘गेला मोहन कुणीकडे’ ही गाणी इब्राहिमभाईंकडूनच ऐकावीत…...

इतर धर्मांतील, संस्कृतींतील जे मंगल, अनुकरणीय आहे, ते ख्रिस्ती धर्माने स्वीकारले आहे!

मराठमोळ्या ख्रिस्ती समाजाचे पारंपरिक आणि आधुनिक रूपांचे दर्शन अहमदनगर जिल्ह्यातील श्रीरामपूर तालुक्यात हरेगाव येथल्या मतमाऊलीच्या यात्रेत दिसते. मदर मेरी किंवा मारियामातेच्या ८ सप्टेंबरच्या जन्मदिनाच्या निमित्ताने सप्टेंबर महिन्याच्या दुसऱ्या शनिवारी आणि रविवारी होणाऱ्या मतमाऊलीच्या यात्रेस संपूर्ण महाराष्ट्रात विखुरलेला मराठी ख्रिस्ती समाज लाखोंच्या संख्येने जमतो...

तुमच्या कानात ‘इअरवर्म’ घुसला असेल तर तुम्हाला शेक्सपिअर शिव्या देणार नाही!

आता हे जे माझ्या बाबतीतले किस्से मी सांगितले, हा काही क्वचित, एकाटदुकाट येणारा किंवा माझ्या एकट्याचाच अनुभव नाही. हे असे अनेकदा आणि अनेकांच्या बाबतीत घडले आहे आणि पुढेही घडत राहील. तुमच्या बाबतीतही असे काही झाले आहे का, हे आठवून बघा. एखाद्या वाक्यातले, भाषणातले आणि विशेषकरून गाण्यातले, काही शब्द चुकीचे ऐकणे आणि ते तसेच लक्षात ठेवणे या गोष्टीला ‘मॉन्डिग्रीन’ असे शास्त्रीय नाव आहे. ही चूक मुद्दाम होत नाही...

शिक्षक दिन ते मास्तरडे (मास्तर-डे!) – एक शोकांतिक प्रवास (उत्तरार्ध)

मास्तर’चा अर्थ हळूहळू जितका पातळ झाला, तितकी त्या पदाला व माणसाला दर्जेदार अवकळा आली. ‘मास्तर’ म्हटला की तो गरीब, लाचार, दीनदुबळा या सदगुणांबरोबरच साधा, सरळ, भाबडा, पैशाची हाव (पण जणू काही गरजच) नसलेला भीषण ‘नैतिक दहशतवादी त्यागमूर्ती’ म्हणून कुप्रसिद्ध झाला. ‘अत्याचार करायला योग्य’ ही त्याची क्षमता इतकी टणक झाली की, महाभारतातील आद्य मास्तर द्रोण मुलाला ओरिजनल दूधही देऊ न शकणारा दरिद्री मास्तर बनला...

शिक्षक दिन ते मास्तरडे (मास्तर-डे!) – एक शोकांतिक प्रवास (पूर्वार्ध)

‘भारतीय शिक्षक दिन’ या दोन चेहऱ्यांच्या कात्रीत सापडला आहे. ‘शिक्षक दिन’ या शिक्षकांच्या सणाला ‘मास्तर-डे’ असे स्वरूप आलेले आहे. त्याचा शोध या लेखमालिकेत घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. ज्या मूळ ‘मास्टर’ संकल्पनेची खिल्ली उडवून, तिचे विडंबन करून भारतात ‘मास्तर’ करण्यात आला, त्या मूळ ‘मास्टर’ संकल्पनेचा इतिहास आणि महत्त्व या लेखमालिकेत स्पष्ट केले आहे. त्यानंतर भारतात ‘शिक्षक दिन’ हा ‘मास्टर्स - डे’ ऐवजी ‘मास्तर-डे’...

‘गारदी’ म्हणजे नक्की कोण, या कोड्याचे उत्तर मला तरी अजून मिळालेले नाही!

भटांच्या ‘गर्दीत गारद्यांच्या सामील रामशास्त्री, मेल्याविना मढ्याला आता उपाय नाही’ या शेरातला ‘गारदी’ तो हा ‘गारदी’ नाही. महाराजांना दिला जायचा तो मानाचा मुजरा - गार्ड ऑफ ऑनर. आणि भटांना अभिप्रेत आहे तो गारदी म्हणजे गुंड, भाडोत्री सैनिक, कायदा न जुमानणारा, न जाणणारा धश्चोट इसम. पण उच्चार साधर्म्यामुळे मला ती आठवण आली. मग माझे विचार वेगवेगळ्या दिशांना धावू लागले आणि मी एकदम जुवेनालच्या घरी जाऊन पोहचलो...

बव्हंशी लोक ईश्वरभक्त असूनही एवढे अनाचार, एवढी अनागोंदी, एवढी अमानुषता का वाढली आहे?

ज्याची धर्मग्रंथांवर, श्रुती-स्मृती, मंत्र-संहिता, उपनिषदांवर परमश्रद्धा आणि वेदाच्या दिव्यतेवर आस्था आहे, अशांना आस्तिक म्हणतात. तर ज्यांचा वेदावर विश्वास नाही, जे वैदिक सिद्धांतावर तर्क-वितर्क करतात किंवा धर्मग्रंथांची निंदा करतात ते नास्तिक आहेत. मात्र नास्तिकता म्हणजे एवढेच नव्हे. नास्तिकता म्हणजे विवेकवादी, बुद्धिप्रामाण्यवादी चिकित्सक दृष्टिकोन होय...

प्रेमाच्या अमृते रसना ओलावली (व्हलप्चस ते उमामी ते काहीतरी ‘निराकार’पर्यंत)

‘gondiment’ (खरा शब्द condiment) म्हणजे सीजनिंग, मसाला, इत्यादी. एखाद्या पदार्थाची चव वाढवण्यासाठी आपली आई, आजी जे काही तरी चिमूटभर रसायन त्यात घालते ना, ते. या रसायनाला इंग्रजीत ‘condiment’ भलेही म्हणा, पण मराठीत यापलीकडचेही आणखी काही तरी एक खास आहे. हे ‘काहीतरी’ निराकार असते, अदृश्य असते. माझ्या आईच्या ‘हातची चव’ तू केलेल्या या पुरणपोळीला नाही, असे बायकोला ठासून (किंवा घाबरत घाबरत) इंग्रजीत तुम्ही कधी सांगितले आहे का?...

कोकणवासीयांप्रमाणेच अनेक गोमंतकीय ‘होम क्वारंटाईन’ला सामोरे जाऊन गणपतीचे स्वागत करायला आपापल्या घरी पोहोचले आहेत!

गोव्यात गणपती उत्सवाची जुनी परंपरा असली तरी या प्रदेशात सार्वजनिक गणेश मंडळांचे पुण्या-मुंबईइतके स्तोम नाही. करोनामुळे आज तिथेही गणेशोत्सवाच्या खासगी आणि सार्वजनिक समारंभांवर मर्यादा आल्या आहेत. करोनाच्या भयानक साथीने सगळ्या जगाला विळखा घातलेला असताना या लोकप्रिय गणपती उत्सवात सहभागी होताना आणि आरती गाताना या सर्वांच्या मनांत त्यांच्या लाडक्या बाप्पांकडे काय मागणे असेल, हे ओळखायची मुळीच गरज नाही...

श्रीचक्रधरांची तीन बंडे : धर्मसत्तेविषयी, स्त्रीस्वातंत्र्याविषयी आणि भाषेविषयी...

सर्वज्ञ श्रीचक्रधरांनी महत्त्वाची तीन बंडे केली. पहिले धर्मसत्तेविरुद्ध, दुसरे स्त्रीस्वातंत्र्याविषयी आणि तिसरे भाषेविषयी. धर्मसत्तेने लादलेल्या देवी-देवता आणि त्यांची पूजाअर्चा, व्रतवैकल्ये यांविरुद्ध आवाज उठवला. उच्चवर्णीयांची मक्तेदारी मोडून काढत सर्वांनाच मोक्षाचा म्हणजेच स्वातंत्र्याचा अधिकार असल्याची दवंडी पिटवली. आपण स्वतःच ईश्वर असल्याचे निर्भीडपणे सांगितले, हे धर्मसत्तेविरुद्धचे बंड...

वात्सल्य, पान्हा, पदर, अंकल, आण्टी आणि बरेच काही…

प्रेमाच्या, मायेच्या, ममतेच्या अनेक छटा आहेत. पण इंग्रजी इतकी समृद्ध भाषा असूनही तिच्यात या सर्वच छटा दिसून येत नाहीत. आईची माया-ममता, आई-वडिलांचा वात्सल्यभाव, आपल्याला मित्रांबद्दल, प्राण्यांबद्दल वाटणारे प्रेम, एखाद्या निर्जीव वस्तूचा लागणारा लळा, भक्ताचे देवावर असणारे प्रेम, प्रियकर-प्रेयसी यांच्यातले प्रेम, अशा विविध प्रकारच्या प्रेमांना इंग्रजी ‘Love’, ‘affection’, ‘fondness’ एवढ्यातच गुंडाळते...

श्रीचक्रधरांनी सांगितलेला श्रीकृष्ण श्रमप्रतिष्ठा सांगणारा, राजेपण बाजूला सारून गोपाळकाला करणारा, ब्रह्मदेवाला आव्हान देणारा आहे!

‘लीळाचरित्र’ हे श्रीचक्रधरांचे चरित्र असताना त्यात इतर अवताराचे चरित्र येणं यामागे संकलनकर्त्या म्हाईंभटाची भूमिका महत्त्वाची आहे. श्रीकृष्ण आणि श्रीदत्तात्रेय पंचावतारापैकीच असल्यामुळे त्यांचे चरित्र यात आले असे म्हणावे, तर श्रीचक्रपाणींचे चरित्र यात आले नाही अन् गोविंदप्रभूंचे चरित्र म्हाईंभटाने स्वतंत्रपणे लिहिले. म्हाईंभट श्रीकृष्णचरित्रही स्वतंत्रपणे लिहू शकले असते...

वाईट किंवा अपशब्दांची भीती वाटणे म्हणजे ‘कॅकोलोगोफोबिया’.

अपशब्द-शिव्यांचेदेखील अनेक प्रकार आहेत. जहाल-मवाळ असे गुणात्मक भेद वेगळे. याखेरीज त्यांची वर्गवारी केली तर काही अपशब्द मानवी देहाशी संबंधित असतात. यात विशेषकरून स्त्री आणि पुरुषांच्या जननेंद्रियांचा उल्लेख येतो. काही अपशब्द संभोगक्रियेशी संबंधित असतात. काही मल-मूत्र विसर्जनाच्या किंवा पादण्याच्या क्रियेशी संबंधित, तर काही शरीराच्या कुरूपतेवर अथवा एखाद्या व्यंगावर आधारीत असतात...

ज्याचे शब्द सोन्यासारखे अमूल्य आहेत, जो माणूस सोनेरी शब्दांचा आहे, तो ‘सुभाष’...

जो सतत घालून पाडून बोलतो, घाणेरडे बोलतो, कुजके नासके बोलतो, खवचटपणे बोलतो, त्याला आपण तो ‘फाटक्या तोंडाचा’ आहे, ‘शिवराळ’ आहे, त्याच्या तोंडातून ‘गटारगंगा’ वाहते, असे म्हणतो. आणि जो मधुर वाणी वापरतो, ज्याच्या बोलण्याने, वाणीने मने दुखावत नाहीत तर सुखावतात, ज्याचे शब्द बहुमोलाचे आहेत, नव्हे, सोन्यासारखे अमूल्य आहेत, त्याला आपण ‘सुभाष’ म्हणतो...

‘कुटुंबाच्या भावना’ दुखावतात या एका समाजशास्त्रीय सत्याचा शोध!

सरिता आवाडांच्या आत्मकथनावरील आणि विद्युत भागवतांच्या लेखावरील प्रतिक्रियांमधून ध्वनित होणारा ‘कुटुंबाच्या भावना दुखावल्या’चा सूर हा एकप्रकारे चिकित्सेची, प्रश्न उपस्थित करण्याची दारे बंद करणारा ठरण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. कारण कौटुंबिकतेला प्रश्नांकित करण्यासाठीचे चिकित्सक चर्चाविश्व आपण म्हणावे तसे विकसित करू शकलेलो नाही. मात्र हे चिकित्सक चर्चाविश्व विस्तारता येऊ शकते...

‘झुकुनरुअ’ (Zugunruhe) पशू-पक्ष्यांना होतो, पण सर्वच स्थलांतरितांना होतो का?

स्थलांतरण करण्याची वेळ जवळ आली की, पशू-पक्षी रेस्टलेस म्हणजे अस्वस्थ होतात. त्यांना आतून काही तरी नैसर्गिक/स्वाभाविक प्रेरणा होऊ लागते. जसजशी ती घटिका जवळ येते, तसतसे ते मानसिक तणावाखाली येऊ लागतात. आणि मग एक असा क्षण येतो, ज्या वेळी अचानक सारे पाश, बंध तोडून, मागे टाकून, अज्ञाताच्या दिशेने या पशू-पक्षांची झुंड म्हणा, थवा म्हणा, एकसाथ आगेकूच करू लागतो. ही घटिका येईपर्यंत ते ज्या तणावाखाली असतात, तो तणाव म्हणजे ‘Zugunruhe’...

मीम चूक की बरोबर हा दुय्यम मुद्दा आहे... तरुणांची अस्वस्थता समजून घेण्यात कमी पडता कामा नये

श्याम आणि त्याची आई यांचा मीम करणारी काही तरुण मुले आहेत असे ऐकीवात आले. या निमित्ताने एक चांगले झाले की, तरुण काय करत आहेत याकडे पन्नाशी पार केलेल्या कार्यकर्त्यांचे लक्ष गेले. आता ही दरी बुजवण्याचे काम तरुणांचे नाही, तर वय आणि अनुभवाने ज्येष्ठ असलेल्या कार्यकर्त्यांचे आहे. त्यांचे विचार समजून घ्यावे. मोकळ्या मनाने त्यांची अभिव्यक्ती जाणून घ्यावी...

‘ज्या देशातले लोक पंढरीला येतात, तो महाराष्ट्र’

यंदाची वारी करोनामुळे रोडावली आणि आज एरवी पंढरपुरात जो जनसागर लोटतो, तोही. पण असं स्थिती काही नेहमी नसते. हे मलभ आज ना उद्या जाईल. वारी तर दरवर्षी येते. आषाढी एकादशीही दरवर्षी येते, येत राहो! गेल्या जवळपास ८०० वर्षांपासून ही वारीची परंपरा महाराष्ट्रात अहर्निशपणे चालू आहे. वारकरी संप्रदायाची ही परंपरा अनेक वर्षांपासून चालत आलेली एक धार्मिक पण उदारमतवादी परंपरा मानली जाते...

आधी रचिली पंढरी । मग वैकुंठ नगरी ॥ जेव्हा नव्हते चराचर । तेव्हा होते पंढरपुर ॥

‘आधी रचिली पंढरी । मग वैकुंठ नगरी ॥’ असे जणू त्याच्या उलट विधान करून श्रीनामदेवांना नेमके काय सांगावयाचे आहे? चराचर नव्हते तेव्हा पंढरपूर असू शकेल काय? जर हो, तर या चराचरापेक्षा ते वेगळेच असणार. त्याबाबत श्रीनामदेवांनी व इतर संतांनी काही सांगितले आहे काय? गोदा, गंगा या नद्या नव्हत्या तेव्हाही चंद्रभागा ही नदी होती, हे विधान भूगोलशास्त्राला पटणारे आहे काय?...

मनाचा गाभारा पंढरपूर आणि त्यातला आत्मा हाच विठ्ठल...

भक्ती हा आत्म्याला भेटण्याचा सर्वांत सोपा मार्ग आहे असं विवेकानंद म्हणाले आहेत. पण भक्ती म्हणजे विकारांच्या आधीन जाऊन केलेलं मंत्रपठण किंवा पूजाअर्चा नाही, तर आपल्या विकारांवर आपलं अधिपत्य ठेवून आत्म्या (देव, ईश्वर)चा जप करणं आहे, विकारांऐवजी विठ्ठलाच्या चरणी एकाग्र होणं आहे. आज न उद्या पंढरीला शरीररूपाने जाताही येईल, विठ्ठलाची मूर्ती डोळा भरून पाहताही येईल; पण खरंच त्या अद्वैताची गाठभेट होईल?...

गौरवर्णीय अमेरिकन नागरिकांना जाग आली आहे. भारतीय सवर्ण समाज कधी जागा होणार?

अमेरिकेतील गोरे लोक वर्णभेदाविरोधात रस्त्यावर आंदोलन करत आहेत. इतिहासातील राज्यकर्ते लेखक, विचारवंत यांच्यावरही धाड आली आहे. अमेरिकेत आफ्रिकन बंधकांना गुलाम बनवून आणणार्‍या राज्यकर्त्यांचे पुतळे पाडले गेले. विन्स्टन चर्चिल यांचाही पुतळा वाचला नाही. हे सारं घडत असताना मनात एक प्रश्न उभा राहतो. आपल्याकडे दलितांच्या दिवसाढवळ्या हत्या होत असताना जातीवादाविरोधात सवर्ण समाज रस्त्यावर का उतरत नाही? ...

कालिदासानं फक्त ‘मेघदूत’ हेच काव्य रचलं असतं तरी त्याची जगातील अत्युउत्कृष्ट कवींमध्ये गणना झाली असती!

“मेघदूत' या काव्याची सुरुवात 'आषाढस्य प्रथमदिवसे' या शब्दांनी होते. त्यामुळे महाकवी कालिदासाचा जन्म आषाढ शुद्ध प्रतिपदेला झाला असं मानलं जातं. आज आषाढ महिन्यातील पहिला दिवस. हा दिवस ‘कालिदास दिन’ साजरा केला जातो. महाकवी कालिदासाच्या श्रेष्ठत्वाबद्दल कोठेही दोन मतं नाहीत. प्राचीन पंडित आणि अर्वाचीन टीकाकार दोघांनाही जगाच्या महाकवीमंडळात कालिदासाचं स्थान फार उच्च आहे हे मान्य आहे...

व्यक्ती, समाज आणि राष्ट्र या तिन्हींच्या उद्धारासाठी विवेकवादाची कास धरायला हवी, असा गोपाळ गणेश आगरकरांचा सांगावा आहे!

आयुष्यभर दम्याच्या विकाराने साथ केल्याने आलेल्या मर्यादा, स्वतःहून आर्थिक दारिद्रय पत्करले असल्याने आलेल्या मर्यादा, प्रवाहासाठीच प्रवाहाविरुद्ध भूमिका घेत राहिल्याने व जनमताचा रोष सतत झेलण्यामुळे आलेल्या मर्यादा, आणि एकूण आयुष्यच कमी मिळाल्याने आलेल्या मर्यादा असे त्यांचे जीवन होते. पण त्यांचे ‘केसरी’ व ‘सुधारक’मधील निबंध मात्र आजच्या काळातील तरुण पिढीसाठीही ‘मस्ट रीड’ प्रकारातील मानावे लागतील...

करोना महामारीत स्वतःला सावरण्यासाठी तुकाराममहाराजांचं मनोविज्ञान प्रत्येक पावलावर उपयुक्त ठरतं!

महामारीपेक्षा तिच्या अवास्तव धास्तीनंच अधिक लोक दगावल्याचा आजपर्यंतचा इतिहास आहे. ‘कुछ हैजा (कॉलरा) से तो कुछ हैबत (भीती) से मरे’ या लोकोक्तीप्रमाणे आजारापेक्षा त्याची धास्तीच अनेकांना मरण्यासाठी पुरेशी असते. म्हणून महामारीत औषधांएवढंच मनोबल महत्त्वाचं ठरतं. मनोबल वाढवण्यासाठी जगाच्या बाजारात कोणतंही औषध उपलब्ध नाही. त्यासाठी आपला जीवनाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोनच बदलावा लागतो...

हिंदू देवदेवतांच्या मूर्ती पॅरामिशियमसारख्या मध्य व्हिएतनामच्या ‘द-नांग’ शहरात दिसत राहतात, तेव्हा आश्चर्य वाटतं.

व्हिएतनाममध्ये ७० टक्के लोक ‘धर्म म्हणजे अफूची गोळी’ या मार्क्सच्या तत्त्वज्ञानावर वाढलेले असल्यामुळे ‘निधर्मी’ आहेत. १२ टक्के बौद्ध आहेत. त्यामुळे थोडे ‘पॅगोडा’ दिसतात. फारच कमी ख्रिश्चन, पण हिंदू देवदेवतांच्या मूर्ती पॅरामिशियमसारख्या समुद्रकिनाऱ्याशी झुंजणाऱ्या निमुळत्या मध्य व्हिएतनामाच्या ‘द-नांग’ शहरात दिसत राहतात, तेव्हा साहजिक आश्चर्य वाटतं...

आपल्या संवेदनशीलतेला अर्धांगवायू झालाय आणि करमणुकीला बद्धकोष्ठता (?)

सगळ्यांनीच करोनाशी लढायला फील्डवर जायची गरज नाहीये, परंतु थोडं आजूबाजूच्या लोकांबाबत तरी संवेदनशील व्हायला हवं. सहा महिन्यानंतरचे परिणाम कदाचित अजून दाहक असतील, तयारीत रहायला हवं. फार्मा, रिटेल, आयटी, इन्शुअरन्स सोडून अनेक क्षेत्रांत मंदी येऊ शकते, अनेकांच्या नोकऱ्या जातील. त्यामुळे हे सामूहिकपणे लढायचं युद्ध आहे, नेहमीची वर्गवारी इथं उपयोगाची नाही...

ईदच्या दिवशी काय घडले! तुकोबांचे मशिदीत कीर्तन झाले!!

तुकोबांना ईश्वराचे कोणतेही रूप, त्याचा कोणताही आविष्कार मान्यच होता. हे लक्षात घेतले तर एका अपूर्व विलक्षण ईदच्या दिवशी काय घडले असावे आणि कसे घडले असावे, याचा एक अंदाज बांधता येतो. रात्रीची कीर्तनाची वेळ झाली. इस्लाम मूर्तीपूजा न मानणारा आणि तुकोबा तर विठुरायाच्या दर्शनाचे भुकेले.... तेच साऱ्या वारकरी मंडळींचे. आता, मूर्तीपूजा न मानणाऱ्या मशिदीत तुकोबा काय बोलतील आणि कसे काय भजन-कीर्तन करतील...

लॉकडाउनच्या काळात खिडक्या माणसांच्या आयुष्यात आनंद निर्माण करू लागल्या आहेत!

इराण आणि इटलीमधील बाल्कनींमधून समूहस्वरात म्हटलेली गाणी, न्यूयॉर्कमधल्या चौथ्या मजल्यावरच्या खिडकीमधून फादरनी लावून दिलेले लग्न, आणि हो अर्थातच प्रधानमंत्र्यांच्या सूचनेबरहुकूम भारतीयांनी केलेला घंटानाद आणि थाळीनाद - या साऱ्या घटनांवरून आपणाला नुकतेच हेही उमगून चुकते की, ही खिडकी म्हणजे एकमेकांना अचानकपणे जोडणारा प्रदेश असतो. लॉकडाऊनमुळे आपणा सर्वांना ‘खिडकीशेजारील जगाचे नागरिक’ बनवले आहे...

म. बसवेश्वरांकडे बुद्ध व महावीर यांच्यानंतर विषमतेविरुद्ध बंड करणारे वैचारिक व कृतिशील समाजसुधारक म्हणून पाहिले जाते!

आपल्याकडे वेगवेगळ्या कारणांनी अनेक क्रांत्या झाल्या, परंतु बाराव्या शतकात महात्मा बसवेश्वर यांच्या नेतृत्वात झालेल्या सामाजिक व धार्मिक क्रांतीचे एक वेगळेच महत्त्व आहे. क्रांती म्हणजे प्रचलित व्यवस्थेविरुद्ध केलेले बंड होय. क्रांतीचे मूळ हे सामाजिक राजकीय किंवा आर्थिक असू शकते. महात्मा बसवेश्वरांनी समाजातील गरीब, उपेक्षित, अस्पृश्य लोकांच्या कल्याणासाठी क्रांती केली होती...

सर्व तऱ्हांनी ‘माणूस’ निर्माण करणारे शिक्षण आपल्याला हवे आहे!

केवळ बौद्धिक वाढ करणे हा पाश्चात्य सभ्यतेचा मोठा दोष आपल्या सभ्यतेला व जिचा आपल्याला रास्त अभिमान आहे, त्या आपल्या संस्कृतीला लागू नये म्हणूनच जणू ‘बुद्धीचे वैभव अन्य नाही दुजे । एका केशीराजें सकलसिद्धी ॥’ असे सन्मार्गदर्शक विधान श्रीज्ञानेश्वरांनी करून ठेवले आहे. केवळ सुखसुविधा निर्माण करणाऱ्या नाशिवंत गोष्टींच्या वैभवासाठी माणसाने आपल्या बुद्धीचा उपयोग करणे, हे श्रीज्ञानदेवांच्या मते स्वहितावह नाही...

पत्नीत्याग : श्रीरामाचा आदर्श राजधर्म आहे?

‘वाल्मीकी रामायणा’त वर्णिलेल्या सद्गुणांमुळे श्रीराम सर्वसामान्यांचा व असामान्यांचाही आदर्श ठरला आहे. तथापि, रामाच्या पुढील तीन कृती विवाद्य आहेत - रामाने झाडाआडून बाण मारून वालीचा वध केला, लोकापवाद दुस्तर आहे म्हणून पत्नीचा त्याग केला आणि तपश्चर्या करणाऱ्या शूद्र शंबुकाचा वध केला. यापैकी श्रीरामाची पत्नीत्याग करण्यामागील भूमिका स्पष्ट करणे, हा या लेखाचा विषय आहे...

‘ईशावास्योपनिषद’ : या उपनिषदात केवळ १८ मंत्र आहेत, पण या मंत्रांचे आधुनिक व्यवस्थापनाशी घनिष्ठ नाते आहे.

‘उपनिषद’ हे भारतीय तत्त्वज्ञानाचा संग्रह आहेत, समृद्ध जीवन जगण्याचे तत्त्वज्ञान आहे. ‘उपनिषदां’चा काळ फार जुना, अज्ञात म्हणून त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करण्यासारखी ती आहेत का? तर, नाही! पण या लेखापुरता फक्त एका उपनिषदाचा विचार आपण करू, ‘ईशावास्योपनिषद’. आणि तोही केवळ ‘व्यवस्थापनशास्त्रा’च्या संदर्भात. या उपनिषदात केवळ १८ मंत्र आहेत, पण या सगळ्या मंत्रांचे आधुनिक व्यवस्थापनाशी निगडित सार, तेवढे आपण वेचून पाहू...

व्हिएतनाममधील मित्राला सहज म्हणून पाहा, ‘‘करोना’मुळे जरा तीन-चार महिने नॉन व्हेजपासून दूर राहा.’ तो हसून म्हणेल, ‘‘करोना’ झाला तरी परवडेल, पण हे दूर राहणे नको.’

आपलं खाद्य आपल्या जगण्याचा भाग झालेलं असतं; आपल्याला जे ‘असभ्य’ वाटतं, ते दुसऱ्या संस्कृतीत ‘सभ्य’ असू शकतं. एखाद्या शाकाहारी माणसाने भारतात आपल्याला ‘मॅकडोनाल्ड’मध्ये ‘व्हेज बर्गर’ मिळतं म्हणून बाहेरच्या देशात ते शोधलं, तर त्याच्या पदरी निराशाच येते. तिथे बहुधा ‘व्हेज’ नावाचा एकही पदार्थ ‘मेन्यू’मध्ये सापडत नाही. वेगवेगळ्या देशांत फिरताना आपण अनुभवसमृद्ध होत असतो...

व्यवस्थाच मातृभाषेच्या अभ्यासाला दुय्यम स्थान देत असेल तर तो दोष भाषा शिकणाऱ्यांचा नाही, भाषा शिकवणाऱ्याचा आहे!

आपली बोली घेऊन जगणारे मानव समूह आजही अनेक पट्ट्यात अस्तित्वात आहेत. ते आपले संस्कार, आपली बोली, आपल्या रीतीभाती घेऊन आपले दैनंदिन व्यवहार करीत असतात. आपल्या बोलीचे संरक्षण करावे म्हणून त्यांनी जागतिक भाषा शिकूच नये, केवळ आपल्या  बोलीभाषेतच आपली प्रगती करावी, ज्ञानाच्या भाषेकडे त्यांनी वळूच नये, असा विचार मांडणाऱ्यांचा हेतू पुन्हा  नव्या वर्णवर्चस्ववादाच्या पलीकडे जात नाही...

दैवतीकरण आणि उदात्तीकरण हे हळव्या भावस्थितीचे मोठे आधार ठरतात. या दैवतीकरणाचे आणि उदात्तीकरणाचे उत्तराधिकारी म्हणविणारे अख्खा समाजच वेठीस धरू पाहताहेत.

देव हयात आहे, हे सांगायला कष्ट पडत नाहीत; पण देव नाही हे सांगायला मात्र आपल्याला आयुष्याची फार मोठी किंमत मोजावी लागते. आणि अनेकांनी ही किंमत मोजूनही आजतागायत आपण आपल्याभोवती फक्त देवत्वाचाच एल्गार ऐकत आलो आहे. देव ही  संकल्पना ज्याच्या त्याच्या मगदुरानुसार आकाराला आलेली असते हेही खरे आहे; पण ती पुढे ज्याच्या त्याच्या मगदुरानुसार न जाता कुणा एका शक्तीच्या मगदुरानुसार आकाराला येते...

शासनाने पूर्ण विचारांती १९ फेब्रुवारी ही तारीख ‘शिवजयंती’ म्हणून स्वीकारली आहे. तिचा यथायोग्य मान आपण राखला पाहिजे.

हिंदूंचे सगळे सण, देवदेवतांचे जन्मदिवस तिथीने साजरी करायची प्रथा आहे, हे खरे, पण आपल्याला छत्रपती शिवाजी महाराजांचे दैवतीकरण करायचे आहे काय? छत्रपती शिवाजी महाराज हे लोकोत्तर पुरुष होते हे खरेच, पण त्यांचे दैवतीकरण करून आपण त्यांना आपले प्रेरणास्थान न मानता मर्मस्थान मानू लागलो आहोत. त्यांच्या चरित्राचे, कार्याचे मूल्यमापन, संशोधन आणि चिकित्सा करणे दिवसेंदिवस अवघड होत चालले आहे....

राजकीय व्यवस्थेपासून स्वत:ला कसोशीनं अलिप्त ठेवू बघणाऱ्या समाजाची मूल्यं पोकळ आणि कालबाह्य होत असतात!

आपल्या मध्यमवर्गीय मूल्यांना दिवसेंदिवस अधिकाधिक नामशेष होत जाणाऱ्या आदिवासींबद्दल आपलेपणा वाटत नाही. आपल्या शहर-महानगरांतून चिमणी, गिधाडं कायमची हद्दपार झाली, याबाबत आपली मूल्यं सुस्त असतात. आपल्या घरात/फ्लॅटसमोर किंवा गॅलरीत किंवा ग्रिलमधल्या असणाऱ्या टीचभर जागांत माती/प्लॅस्टिकच्या कुंड्यांतून रोपटी लावली की, आपली मूल्यं आपल्याला पर्यावरणवादी आणि आपल्याला सौंदर्यदृष्टी असल्याचं समाधान देतात...

गोव्याचा कार्निव्हल : हा उत्सव भारतीय पर्यटकांना अपरिचितच राहिला आहे!

कार्निव्हल हा गंमतीदार उत्सव भारतात फक्त गोव्यातच साजरा होतो. ख्रिस्ती धर्मातील चाळीस दिवसांच्या उपवासकाळाच्या म्हणजे लेंट सिझनच्या चार दिवस आधी कार्निव्हल या उत्सवाची सुरुवात होते. फेब्रुवारीच्या अखेरीस किंवा मार्चच्या सुरुवातीस येणाऱ्या भस्म बुधवार वा अ‍ॅश वेन्सडे या दिवसापासून हा उपवासकाळ सुरू होतो आणि येशू ख्रिस्ताच्या क्रूसावरील मरणाच्या दिवसापर्यंत म्हणजे गुड फ्रायडेला त्याची समाप्ती होते...

प्राचीन भारतातील वादविद्या

त्रिकालाबाधित म्हणून जी सत्ये प्रसिद्ध असतात त्याबद्दलही वाद उपस्थित केल्याशिवाय त्यात मिसळलेली भ्रामक विधाने बाजूस करून ती सत्ये निवडता येत नाहीत. सत्य व अनृत हे बेमालूमपणे मिसळलेले असते, म्हणून मतभेद माजतात. समंजस व विचारी सज्जनांमध्येसुद्धा मतभेद, तीव्र मतभेद होतात, याचे कारण सत्य व अनृत हे मिसळून राहते, हे होय...

जगण्याचे वियाग्रीकरण : जगाची नवी ओळख

भारत ही जागतिक महासत्ता बनते आहे ते मुख्यतः ग्राहक या नात्याने. वियाग्राला येथे प्रचंड मोठी बाजारपेठ मिळाली आहे. पूर्वी ही गोळी किंवा अशी लैंगिक उत्तेजके त्यांच्या महाग किंमतीमुळे केवळ राजेरजवाडे, संस्थानिक, धनिक यांना उपलब्ध होती; ती आता सामान्य माणसाच्या आवाक्यात आली आहेत. भारतातही ही गोळी आता सांस्कृतिक प्रतिष्ठेचे, आधुनिक जीवनशैलीचे प्रतीक बनली असून वियाग्राने भारतीय बाजार ताब्यात घेतला आहे, हे वास्तव आहे....

पंचवीस डिसेंबरला ख्रिसमस आणि एक जानेवारीला नववर्ष का साजरं केलं जातं?

एक जानेवारीला नववर्ष मानण्याची परंपरा रोममध्ये होती. जानेवारी या नावाचं मूळ जॅनस या रोमन देवतेमध्ये सापडतं. जॅनसला दोन तोंडं होती. मागील तोंडाने तो मागे म्हणजे भूतकाळात पाहतो आणि पुढील तोंडाने भविष्याकडे पाहतो, असं मानलं जातं. सन ४५ या वर्षी एक जानेवारीपासून वर्ष सुरू होण्याची अधिकृत पद्धत रोमन साम्राज्यात रूढ झाली. उत्तर गोलार्धातील देशांसाठी एक जानेवारी योग्य दिवस होता, कारण त्या तारखेपासून दिवस मोठा होत जातो...

डॉ. श्रीराम लागू आणि विजय तेंडुलकर : दोन दिग्गज, एक सामना

प्रख्यात रंगकर्मी डॉ. श्रीराम लागू यांचं काल रात्री वयाच्या ९२व्या वर्षी निधन झालं. लागू आणिविजय तेंडुलकर २००७ साली दोघंनीही वयाच्या ऐंशीव्या वर्षांत पर्दापण केले होते. म्हणजे ते सहस्त्रचंद्रदर्शनाचा सोहळा अनुभवत होते. हा योग साधून पुण्यातील ‘अक्षर मानव’ या संस्थेने या दोन दिग्गजांना ३० मार्च २००७ रोजी एकत्र आणले. त्यांच्यामध्ये वाद-संवादाचा जाहीर कार्यक्रम घडवून आणला. त्याचा हा वृत्तान्त...

सनातन परंपरेला नि वर्णश्रेष्ठत्वाला उचलून धरणारी शिक्षणव्यवस्था विसाव्या शतकात हिटलरने राबवली होती. आज तोच आपला आदर्श झाल्याचं दिसत आहे.

शाळा-शाळांतून, महाविद्यालये नि विद्यापीठातून प्रश्न विचारणाऱ्या विद्यार्थ्यांना उर्मट, विद्रोही ठरवलं जात आहे. देशभरात विद्यार्थ्यांचे आवाज दडपून टाकण्याची गृह मंत्रालयाच्या वरदहस्ताखाली पोलीस यंत्रणांमध्ये स्पर्धाच सुरू झालेली आहे की काय असं वातावरण आहे. महाविद्यालयांमध्ये, विद्यापीठांमध्ये मुक्त आणि स्वतंत्र विचार रुजणार नाही, असं वैचारिक बराकीकरण पद्धतशीरपणे सुरू आहे...

ऋग्वेदातील सोम वनस्पतीचा शोध अर्थात ‘सोम’ हे वास्तवापेक्षा मिथक अधिक आहे!

सोम वनस्पती आपली ओळख गमावून किंवा विलुप्त होऊन कमीत कमी ३००० वर्षांचा काळ लोटला आहे. दरम्यान अनेक वनस्पतींना सोम म्हणवून घेण्याचे भाग्यदेखील लाभले. अनेक शास्त्रीय संशोधने होतील, पुरात्त्त्वात नवीन शोध लागतील, सोम वनस्पतीच्या संदर्भात अनेक नवे सिद्धांत मांडले जातील. कदाचित एखादी वनस्पती सोम म्हणून मान्यता मिळवेलही, मात्र जे मिथक आणि रहस्य ऋग्वेदातल्या सोमाने / सोम वनस्पतीने निर्माण करून ठेवले आहे, ते कधीही नष्ट ...

दिवाळी २०१९ : ‘विज्ञानकथा’ या लेबलखाली येणाऱ्या कथा खरोखरच ‘विज्ञानकथा’ म्हणाव्यात का?

गेल्या काही वर्षांमध्ये दिवाळी अंकांतल्या विज्ञानकथांच्या संख्येत लक्षणीय भर पडत चाललेली आहे. या वर्षी ३५हून अधिक विज्ञानकथा वेगवेगळ्या दिवाळी अंकांमधून प्रकाशित झालेल्या आहेत. ठराविक अंकांपलिकडे विज्ञानकथांना स्थान मिळत आहे, मधूनमधून त्या आपलं लेबल टाळताना किंवा वेगळ्या लेबलखाली दिसत आहेत, नवे लेखक आणि नवे विषय पुढे येत आहेत, ही खरोखरीच आनंदाची बाब आहे. पण तरीही...

विविध देशांतील बौद्ध धर्माचा आणि डॉ. आंबेडकरांनी सांगितलेल्या बौद्ध धम्माचा कितपत संबंध आहे?

हिंदू धर्मीय व बौद्ध  धम्मिय आंबेडकरवाद्यांत चालू असलेल्या या वैचारिक संघर्षाच्या पार्श्वभूमीवर या जागतिक बौद्ध धम्म परिषदेचे आकर्षण बिंदू असलेले दलाई लामा हे स्वत: एक पुनर्जन्मित लामा आहेत. अवताराची संकल्पनाही दलाई लामांना मान्य आहे. तेव्हा डॉ. आंबेडकरांनी पुनर्जन्माला केलेला विरोध आणि दलाई लामांचा पुनर्जन्म यांचा मेळ कसा बसेल? याचा विचार डॉ. आंबेडकरप्रणित बौद्ध धम्मीय अनुयायांनी करायला हवा...

म. फुल्यांचा काळ आज का उगाळायचा? आधुनिक शतकात या महामानवाच्या विचाराची, कार्याची गरज आहे?

आजची आणि येणारी पिढी कोण महात्मा फुले? असे प्रश्न विचारू नये किंवा महात्मा फुल्यांचं कार्य पुस्तकांच्या पानांत बंदिस्त न होता येणाऱ्या पिढ्यांच्या कृतीत दिसावं, यासाठी त्यांच्या कार्याचा आढावा घेणं वेळोवेळी अत्यावश्यक ठरतं. अनेक रूढी-परंपरांवर त्यांनी हल्ला चढवल्यामुळे अनेकांच्या पोटात आजही शूळ उठतो. महात्मा फुल्यांना चूक किंवा दुर्लक्षित करण्याची प्रवृत्ती आजही काही सनातनी आस्था असणाऱ्या लोकांमध्ये आहे...

फादर कामिल बुल्के : हिंदी भाषेतील पहिली डॉक्टरेट पदवी ‘रामकथा : उत्पत्ती और विकास’ या विषयात मिळवणारा ख्रिस्ती धर्मगुरू

बनारस हिंदू विद्यापीठात संस्कृतचे प्राध्यापक म्हणून डॉ. फिरोज खान यांची नियुक्ती झाली आणि वादाला तोंड फुटले. त्यानिमित्ताने हा विशेष लेख. हिंदी भाषेतील पहिली डॉक्टरेट पदवी मिळवण्याचा मान जन्माने बेल्जियम आणि ख्रिस्ती धर्मगुरू असलेल्या फादर कामिल बुल्के यांना मिळाला. त्यांच्या प्रबंधाचा विषय होता : ‘रामकथा : उत्पत्ती और विकास’. फादर बुल्के यांचा इंग्रजी-हिंदी शब्दकोश आजही नावाजला जातो ...

गांधीवादी पुलंच्या नावाचा पुरस्कार ‘नथुराम’ पोंक्षे यांना?

पं. हरिप्रसाद चौरसिया आणि अशोक सराफ यांचा गौरव त्यांना पु. ल. देशपांडे यांच्या जन्मशताब्दीनिमित्ताने पुरस्कार देऊन करणे ही फार आनंदाची घटना आहे. त्यांच्या जोडीला शरद पोंक्षे या अभिनेत्यालाही सन्मानासाठी बसवले जावे ही मात्र फार क्लेशकारक घटना होय. नथुराम गोडसे या खुन्याची भूमिका करणाऱ्या नटाला त्याच्या धाडसाबद्दल दिलेला हा सन्मान आहे की, नथुरामची विचारसरणी रंगभूमीबाहेरही प्रचारल्याबद्दल आहे?...

दिवाळी अशी येते… ६४ वर्षांपूर्वीच्या दिवाळीची गोष्ट

दिवाळी हा भारतीयांचा सर्वांत आवडता सण. कालौघात हा सणही बदलला. पण दिवाळीचं माहात्म्य, मांगल्य आजही तसंच आहे. या दिवाळीविषयीचा हा एक लेख. तो ‘वाङ्मय-शोभा’ या वाङ्मयीन मासिकाचे संपादक म. म. केळकर यांनी ‘वाङ्मय-शोभा’च्या १९५५ सालच्या दिवाळी अंकात लिहिला होता. ६४ वर्षांपूर्वीची ही दिवाळी आजही तितकीच लोभस, हवीहवीशी वाटते...

दिवाळीच्या सहा दिवसांचे सांस्कृतिक महत्त्व नेमके आहे तरी काय?

मनुष्याच्या मनावर, इंद्रियांवर आणि शरीरावर सतत संस्कार करून त्यांना मुक्तिदायी स्वधर्माचरण करण्यास सक्षम करणे व ठेवणे हा ते संस्कार करण्यामागील मुख्य उद्देश होय. तो सफल होत राहावा म्हणून ऋषीमुनींनी व ज्ञानी महात्म्यांनी नित्य कर्मे, चालीरीती, रूढी, परंपरा, धार्मिक विधी, सण, उत्सव वगैरे सुरू करून दिले आहेत. त्यांच्या मनातील तो उद्देश समजून घेण्यासाठी उदा. दिवाळीचा रूढ व आध्यात्मिक अर्थ समजून घेण्याचा प्रयत्न करू...

त्या जाणीव पातळीवर । गेलीया मिळे उत्तर ॥

कोणतीही समस्या ज्या पातळीवरील जाणीवेत निर्माण होते, ती त्याच पातळीवरील जाणीवेत राहून नि:शंकपणे सोडवणे शक्य होत नसते. खालील पातळीवरील जाणीवेत निर्माण होणाऱ्या प्रश्नाचे नि:संदिग्ध उत्तर उच्च पातळीवरील जाणीवेत गेल्यावरच मिळते व ते मनोमन पटते. हेच सत्य जणू श्रीज्ञानदेवांनी ‘कोणाचे हे घर, हा देह कोणाचा । आत्माराम त्याचा तोचि जाणे ॥’ या अभंगातूनही सूचित केले आहे...

ज्यांचे मन शुद्ध व तेजस्वी झालेले असते, त्या संत-योगी-महात्म्यांना देव म्हणणे उचित!     

श्रीमुक्ताई सांगतात तेच श्रीतुकारामही ‘तुका म्हणे मन मुरे । मग जे उरे, तेचि तू ॥’ अशा वेगळ्या शब्दात सांगतात. मन मुरते व आपले स्वरूप उरते. मन मुरते म्हणजे ते संकल्पविकल्परहित वा वृत्तीविरहित होते. मन वृत्तीविरहित झाले की विशुद्ध जाणीवयुक्त असे केवळ आपण उरतो. डोळे, कान, नाक, त्वचा व जीभ या ज्ञानेंद्रियांनी अनुभवलेले काहीही आठवत नाही, मनात कुणाचाही व कशाचाही विचार येत नाही...

गणेशोत्सव : काही (अधार्मिक) नोंदी 

गणेशोत्सव आणि पारिजातकाच्या फुलांचं एक निर्भेळसर गंधित नातं आहे. झाडं माणसा-माणसांत जात-धर्म-लिंग असा कोणताच भेद करत नाहीत, सर्वांना सारखीच फुलं, फळ देतात. स्वत:च अस्तित्व शाबूत ठेवत बहुविध प्रकारची झाडं जंगलात गुण्यागोविंदानं राहतात. जात-धर्म-राजकीय विचार जेवढ्यास तेवढे ठेवून आपण माणसंही झाडांसारखं सर्वांशीच समानतेनं, किमान सौहार्दानं वागायला शिकणार कधी?...

एका शिक्षकाची तळमळ, तगमग आणि तडफड आजच्या शिक्षक दिनानिमित्त...

आज ५ सप्टेंबर, शिक्षक दिन. आजच्या शिक्षकांबद्दल, शिक्षणपद्धतीबद्दल बरंच काही उलटसुलट बोललं जातं. त्यातही ‘पूर्वीसारखे तळमळीचे, सचोटीचे शिक्षक आता राहिले नाहीत’ असे उमाळे-उसासेही मोठ्या प्रमाणावर टाकले जातात. मात्र तालुका, जिल्हा आणि गावपातळीवर आजही अनेक शिक्षक तळमळीने, सचोटीने आपले काम करत असतात. पैठण येथील अशाच एका शिक्षकाची तळमळ, तगमग आणि तडफड आजच्या शिक्षक दिनानिमित्त...

आजच्या युगात शिक्षक ‘डिलीट’ होणार नाही, याची काळजी त्याने स्वतःच घ्यायला हवी!

विद्यार्थी घडवताना खरं तर शिक्षक स्वतःलाही घडवत असतो. त्या दृष्टीनं आजन्म विद्यार्थी असणं ही खऱ्या शिक्षकाची ओळख असते. काळाबरोबर होणारे बदल टिपत त्यानं भविष्यात येऊ घातलेल्या अनेक गोष्टींशी स्वतःला जुळवून घ्यायला हवं. तरच शिक्षक म्हणून तो अधिक सक्षमपणे उत्तम काम करू शकेल. तरच नव्या शिक्षकाला नवा ‘शिक्षक दिन’ साजरा केल्याचं समाधान मिळेल!...

सय्यदभाई : अस्सल कार्यकर्ता, उत्कृष्ट संघटक

सय्यदभाईंच्या वैचारिक विरोधकांनीही अनेक वेळा स्वत:च्या बहिणीच्या, मुलीच्या तलाकचा प्रश्न सोडवण्यासाठी सय्यदभाईंची मदत घेतली आहे. प्रश्नाशी बांधीलकी असल्याने सय्यदभाई त्यांना मदत करतात, पण त्यांच्या दुटप्पी वागण्याचा त्यांना फार राग येतो. असाच राग त्यांना येतो समाजातील मान्यवरांच्या ढोंगीपणाचा. अशांविषयी सय्यदभाई जेव्हा संतापून बोलतात, तेव्हा त्यांच्या चेहऱ्याची नसननस फुलून येते...

सय्यदभाई : हमीद दलवाईंचे काम सामान्यांपर्यंत पोहोचवणारा कार्यकर्ता

सय्यदभाईंना आयुष्यभराची प्रेरणा देणाऱ्या प्रमुख तीन घटना आहेत. पहिली घटना - धर्मनिरपेक्षतेचे, मानवतेचे संस्कार सय्यदभाईंच्या आयुष्यातील प्रेरणा आहेत. सय्यदभाईंच्या तरुणवयात घडलेली दुसरी घटना म्हणजे त्यांची सख्खी बहीण खतिजा यांचा तलाक. सय्यदभाईंच्या जीवनाला कलाटणी देणारी तिसरी महत्त्वपूर्ण घटना म्हणजे हमीद दलवाई यांची ओळख...

‘खतिजा’ ही माझ्या बंडखोरीची प्रेरणा होती!

मग माझ्या लक्षात आलं की, मुस्लीम समाजात स्त्रीला सहजासहजी स्त्री-पुरुष समानतेचा हक्क मिळणार नाही. यासाठी आहे त्या समाजव्यवस्थेविरुद्ध बंड केलं पाहिजे. ठीक आहे. पण एकट्यानंच बंड करण्याची माझी कुवत नाही. त्यासाठी मी कुणाचा तरी आधार शोधत होतो. मुस्लीम महिलांवर होणाऱ्या अन्यायाविरुद्ध संघर्ष करावा ही माझी मानसिकता बनली. खतिजा ही माझ्या बंडखोरीची प्रेरणा होती!...

आहे ऐसा देव । घ्यावा अनुभव ॥

‘देव आत्मा आहे’ म्हटल्यावर तो आपल्या देहात असणार, हे उघड आहे. देह हे देऊळ व आत्मा हा देव होय, देह हे देवाचे मंदिर तर त्यातील आत्मा हा परमेश्वर होय, देव अंतर्यामीं आहे, देव हृदयस्थ आहे म्हणजे देव हृदयात राहतो, देहरूपी पंढरीतील तो आत्मारूपी विठ्ठल होय, आत्मारूपी नारायण सर्व देहरूपी घटात आहे, देहात असणारा जीव हा देवाचा अंश आहे, देह हे क्षेत्र असून त्यात असणारा व त्यास जाणणारा आत्मा हा खरा क्षेत्रज्ञ आहे...

तुम्हाला मुस्लीम म्हणून भारतात कसे वाटते?

मला वाटते की, मुस्लीम-पार्श्वभूमीमुळेच मी नाटकात काम करू लागलो, मी नाटक लिहू लागलो. मी जेव्हा शाळकरी मुलगा होतो, तेव्हा माझे सवंगडी मला स्वीकारत नसत. हे केवळ माझ्या धर्मामुळे होत होते. अदृश्य अशा भिंती उभ्या केल्या जात असत. त्या मुलांना घरातून दम भरला जात असे की, मुस्लीम मुलांबरोबर खेळायचे नाही म्हणून. तुम्ही दुसर्‍यांना स्वीकारार्ह कसे होणार? आणि तुम्ही स्वतःला सिद्ध कसे करणार? त्यापेक्षा रंगभूमी काय वाईट?...

लोकमान्य टिळक आधुनिक भारताचे ‘राजकारणी महन्त’ होते!

टिळक-गांधी यांचे असामान्यत्व हे की, त्यांनी शत्रूची गय केली नाही, तरी त्यांचा द्वेष करण्याचे त्यांच्या नीतीत नव्हते. त्यांचे राजकारण हे व्यापक धर्मकारणाचे एक अनिवार्य अंग होते. ‘राजकारणाच्या झंझटात नसतो सापडलो तर गणिताचा प्रोफेसर म्हणून मी आयुष्य वेचले असते.’ असे शब्द टिळक काढतात. पण स्वानंदसाम्राज्यात मग्न होऊन आयुष्य घालवणे हा त्यांना ‘ऋषिप्रणित’ मोक्ष वाटतच नाही...

इस्लामविषयी सर्वत्रच गैरसमज आहेत!

धर्मचिकित्सा ही सर्व चिकित्सेची सुरुवात असते, हा मार्क्सचा सिद्धान्त एव्हाना समजू लागला होता. पण चिकित्सा म्हणजे धार्मिक परंपरातील कालबाह्य रूढी आणि विचार किंवा मूल्यं लोकांसमोर मांडणं, हे समीकरण मला संकुचित वाटत होतं. कारण सर्वच पारंपरिक समाजाच्या इतिहासात अन्याय, शोषण, गुलामगिरी असतेच; पण त्याच बरोबर या समाजाचं मानवी संस्कृतीत काही ना काही विधायक योगदान असतं...

संस्कृत भाषेचा आग्रह कशासाठी आणि कुणासाठी?

भाजप सरकार संस्कृत भाषेबाबत इतका आटापिटा का करत आहे? या प्रश्नाचं उत्तर त्यांच्या ‘हिंदूराष्ट्र’ निर्मितीच्या कल्पनेत दिसून येतं. जर सरकार आणि भाजपचे खासदार, मंत्री यांना खरंच संस्कृत भाषेबद्दल प्रेम आणि जिव्हाळा असेल तर सर्वप्रथम त्यांनी त्यांच्या परिवारापासून याची सुरुवात करायला पाहिजे. आपल्या मुलांना इंग्रजी माध्यमाचं शिक्षण देण्याऐवजी संस्कृत भाषेचं शिक्षण दिलं पाहिजे. पण असं होताना दिसत नाही...

सदगुरु वाचोनी सापडेना सोय, धरावे ते पाय आधी आधी

ब्रह्माहून श्रीगुरू हे अनंत गुणांनी श्रेष्ठभावयुक्त असल्याचा प्रत्यय येत असतो. शिष्याने कायावाचामने श्रीगुरूंना शरण जावे म्हणजे मग श्रीगुरू कृपा करतात व त्यास ब्रह्मानुभव घडतो. श्रीगुरू जेव्हा आपला हात शिष्याच्या मस्तकी ठेवतात तेव्हा त्याच्या अष्ट देहांचा निरास होतो व ते ‘तत्वमसि’, ‘अयमात्मा ब्रह्म’ आदि महावाक्य उपदेश करतात व शिष्यास आपण ब्रह्मच असल्याचा अनुभव घडतो...

‘पूर्वीचा काळ फार मनोहारी होता आणि आताचा नाही’ असं म्हणणं, म्हणजे ‘पूर्वी बर्फ फार गार होता’ असं म्हणण्यासारखं आहे!

नव्या माध्यमांच्या आगमनानं केवळ मराठीच नव्हे, तर जगभराच्या वाचनसंस्कृतीत उलथापालथ होते आहे. एका अर्थी हा संक्रमणाचा काळ आहे. या संक्रमणाला बिचकून चालणार नाही, तर हे बदल आपल्याला स्वीकारून आणि ते आत्मसात करूनच यातून मार्ग काढावा लागणार आहे. शेवटी प्रत्येक काळाची म्हणून अशी काही आव्हानं असतात आणि त्या काळात वावरणार्‍या सर्वांनाच त्याचा सामना करावा लागतो...

मुले तुमची संपत्ती, तुमच्या स्वप्नपूर्तीची साधने, तुमच्या हातातील खेळणे नाहीत आणि कुंभाराच्या चाकावरील ओली मातीही नाहीत!

मुलं कुंभाराच्या चाकावरील ओली मातीही नाहीत. ती स्वयंभू आहेत. त्यांना त्यांचं स्वतंत्र व्यक्तिमत्त्व आहे. मुलं असलीच तर ती देवाघरची फुलं आहेत. नाजूक, सुंदर, मांगल्य असलेली फुलं! ती तुम्हांला आनंद देऊ शकतात, पण त्यासाठी तुम्ही त्या फुलांच्या पाकळ्यावर प्रेम केलं पाहिजे. त्यांना मोठं करण्यासाठी तुम्ही एकाच शस्त्राचा वापर करायला हवा—आणि तो म्हणजे प्रेमाचा...

वर्णाभिमान, आश्रमाभिमान, जातीचा अभिमान हे सारे वृत्ती असल्याने ती संथ करूनच कोणत्याही जातीची व्यक्ती संत होऊ शकते!

मी ब्राह्मण, मी क्षत्रिय, मी वैश्य किंवा मी शूद्र इत्यादि भाव हे देहाभिमानयुक्त असतात. देहाभिमानी व्यक्ती कधीही संत होऊ शकत नाही. तिच्यात अहंकार असल्याने ती अशांत वा असंत असते. श्रीरामदासांच्या भाषेत सांगायचे तर, तिची वृत्ती संथ झालेली नसते. वर्णाभिमान, आश्रमाभिमान, जातीचा अभिमान हे सारे वृत्ती असल्याने ती संथ करूनच कोणत्याही जातीची व्यक्ती संत होऊ शकते...

कुठे गेले सारे बुद्धिवादी?

आज बुद्धिवाद्यांचे नेमके स्थान काय, या प्रश्नाचे उत्तर शोधू गेल्यास नजरेसमोर साकारणारे चित्र हुरूप वाढवणारे अजिबातच नाही. देशातील वैचारिकतेच्या मुख्य धारेतून अलीकडील काळात बुद्धिवादी बाजूला फेकले जात आहेत. सामाजिकदृष्ट्या ही एक चमत्कारिक अशीच बाब मानावयास हवी. या इतक्या महत्त्वाच्या आणि संवेदनशील घटिताकडे अजूनही फारसे कोणाचे लक्ष वेधले जात नाही, गेलेले नाही, ही तर त्याहूनही दुर्दैवाची गोष्ट म्हटली पाहिजे...

तीर्थे त्याची इच्छा करिती नित्यकाळ । व्हावया निर्मळ आपणासी ॥

‘मी देह’ हा भाव व त्यामुळे निर्माण होणारे विविध विकार पूर्णत: नष्ट करणे, हा कोणतीही वारी वा तीर्थयात्रा करण्यामागील मुख्य हेतू आहे. तो हेतू जसा दूरगावी असलेल्या तीर्थक्षेत्राला जाऊन साध्य होईल, असे लोकांना वाटत असते, तसाच तो हेतू बाहेर कुठेही न जाता घरच्या घरी एकाग्र ध्यानरूपी अंतर्निष्ठ यात्रा करूनही साध्य होतो, असे अभिवचनही संतांनी दिले आहे. सज्जनांच्या ठिकाणी किंवा सज्जनांच्या रूपात देव प्रत्यक्ष उभा असतो...

तुझे आहे तुजपाशी । परि तू जागा चुकलासी ॥

श्रीज्ञानदेव म्हणतात, की देवाप्रत जाण्याचा सोपा मार्ग आपल्या देहातच आहे; श्रीतुकाराम व श्रीनामदेव म्हणतात, की भक्ती करता यावी म्हणून तुमच्यासाठीचा देव तुमच्याजवळच आहे; श्रीविवेकानंद सांगतात की रानावनांत, गिरिकंदरात, तीर्थोतीर्थीं, देवळारावळात आहे वा स्वर्गातील सिंहासनावर बसलेला आहे, अशी ज्या देवाविषयी आपण कल्पना करत असतो, तो आपला आत्माच असल्याचा अनुभव येतो आणि श्रीकबीर म्हणतात की, देव अगदी पाव कोसावरच आहे...

एकाधिकारशाहीपेक्षा मध्यमवर्गाच्या अध:पतनाची जास्त भीती असते!

आईन्स्टाईन आणि फ्रॉईड यांनी लोकशाही मार्गानं प्रस्थापित झालेली एकाधिकारशाही आणि युद्धखोरीबद्दल चिंतन केलं होतं. अशा राजवटीला पाठिंबा देणाऱ्या मध्यमवर्गाच्या अध:पतनाबद्दलची चिंता या दोघांना छळत होती. विचारवंत जगापासून तुटलेले असतात. शिक्षित मध्यमवर्ग आत्ममग्न असतो. या दोन गटांना सामान्यांच्या अस्तित्वाच्या प्रश्नांची उकल करता येत नाही, असा निष्कर्ष या दोघांनीही काढला होता...

ग्रॅहॅम स्टेन्स : दोन मुलांसह जिवंत जाळला गेलेला ख्रिस्ती मिशनरी

१९६५ च्या जानेवारीत २४ वर्षे वयाच्या ग्रॅहॅम यांनी भारतात सर्वप्रथम पाऊल ठेवले. त्यानंतर ओरिसातील बारीपाडा येथील कुष्ठरोग्यांची सेवा करण्यासाठी स्थापन झालेल्या आश्रमात ते काम करू लागले. याच आश्रमात त्यांनी आपल्या आयुष्याची ३४ वर्षे घालवली. याच ग्रॅहॅम यांनी फिलिप आणि तीमथी याआपल्या मुलांसह २३ जानेवारी १९९९ च्या त्या काळरात्री आगीत जळून या जगाचा निरोप घेतला...

उच्च जातींचे विशेषाधिकार : भ्रम आणि निरास

दलित असण्यातल्या अडचणी वास्तविक आणि स्पष्ट आहेत. तिरस्कार तर सर्वसाधारण गोष्ट आहे. अनेक आयुष्य संपून जातात. आपल्यापैकी अनेक जण त्याबाबतीत अपरिचित आणि संवेदनाहीन असतात. उघड्या मनानं आणि डोळ्यांनी माहिती मिळाली तर कळेल की परिस्थिती किती वाईट आहे. डॉ. पायल तडवीची आत्महत्या हे त्याचं एक उदाहरण आहे......

म. फुले पावलोपावली आपल्याला सोबत करतात, आपण त्यांच्या विचारांना किती साद देतो?

आज महात्मा जोतीराव फुले यांची १९२ वी जयंती. ही जयंती साजरी होत असताना आपला देश लोकशाहीचा उत्सव साजरा करत आहे. जोतीरावांनी जी सांस्कृतिक एकात्मतेची मांडणी केली आणि आज ज्या प्रकारची सांस्कृतिक सामाजिक परिस्थिती आपण अनुभवत आहोत, त्या परिस्थितीविषयी आजच्या दिवशी चिंतन करण्याची गरज आहे...

जनीं जाणता पाय त्याचे धरावे । म्हणे दास सायास त्याचे करावे ॥

आपले एखादे काम करून घेण्यासाठी व घेताना व्यवहारी माणूस संबंधित व्यक्तीस अनेकदा ‘साहेब’ म्हणत असतो. ती व्यक्ती आपले ते काम करू शकते, तिच्याकडून ते होईल असे तो समजत असतो. अनेकांची मोठमोठी कामे करू शकते, त्या व्यक्तीस लोक ‘मोठा साहेब’, ‘मोठे साहेब’ म्हणून संबोधितात. इतरांशी बोलताना व लिहितानादेखील तिचा ‘साहेब’ असा सादर उल्लेख ते करत असतात...

‘आजचा सुधारक’ १ एप्रिलपासून नव्या, आंतरजालीय स्वरूपात वाचकांपर्यंत पोहोचणार!

‘आजचा सुधारक’ हे नियतकालिक येत्या १ एप्रिलपासून ते नव्या स्वरूपात वाचकांपर्यंत पोहोचवण्याचा मानस आहे. नवे प्रकाशन छापील स्वरूपात नसून ते आंतरजालीय स्वरूपाचे असेल आणि सुरुवातीला ते दर तीन महिन्यांतून एकदा प्रकाशित होईल. ‘सुधारक’ हे प्रत्येकालाच आपले व्यासपीठ वाटावे असे प्रयत्न सदोदित राहतील...

आज कोणती विचारधारा जगण्याला अर्थ प्राप्त करून देऊ शकेल?

गेल्या अडीचशे वर्षांनी अनेक विचारधारांना जन्म दिला आहे. विचारधारा हीदेखील मानवकेंद्री अमूर्त संकल्पनाच आहे शेवटी. तिच्याही भोवती अनेक कथानके, प्रतीके, झेंडे, घोषणा, ‘इतिहास’ यांच्या रचना माणसाने उभारल्या आहेत. आज कोणती विचारधारा जगण्याला अर्थ प्राप्त करून देऊ शकेल? कोणती विचारधारा जास्त माणसे जोडू शकेल? कोणती विचारधारा जास्त माणसांच्या भल्याची आहे?...

गल्लीत कुणाशी ओळख असो-नसो; मराठी लेखक ‘चिंता करितो विश्वाची’ बाणा सोडत नाहीत!

असं नव्हे की, लेखक किंवा कलावंतांच्या अभिव्यक्तीचा संकोच होईपर्यंत किंवा अगदी टोकाला जाऊन कलावंतांच्या हत्या होईपर्यंत अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा विचार करण्याची वेळ लांबवावी. इथं केवळ इतकाच मुद्दा मांडायचा आहे की, बुद्धिनिष्ठ विचारांच्या अभिव्यक्तीचं स्वातंत्र्य ही सहजासहजी मिळणारी गोष्ट नाही. संधी मिळेल तिथं अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या नावानं गळा काढून आपण त्या विषयाचं गांभीर्य कमी करत आहोत...

आहे ऐसा देव । घ्यावा अनुभव ॥

देहात व देहाबाहेर सर्वत्र एक आत्मदेवच आहे, हे अनुभवगम्य सत्य ‘किंबहुना चराचर आपणचि जाहला’ या ओवीभागातून श्रीज्ञानेश्वरांनी व्यक्त करून ठेवले आहे. त्यांनी आपल्या ‘हरिपाठात’ उल्लेखिलेली ‘जीवनकलेची साधना’ करून त्यांच्याप्रमाणे आपल्यालाही चराचर व्यापून उरलेल्या म्हणजे ‘शेष’ अशा त्या आपल्या देवस्वरूपाचा अनुभव घ्यावयाचा आहे...

आपल्या फाटाफुटीला आणि विभाजनाला प्लॅनेरिया या चपट्याकृमीसारख्या नवचैतन्यप्राप्तीचे बळ लाभो!

प्लॅनेरिया चपट्याकृमीमध्ये अद्भुत अशी प्रजननाची क्षमता असते. तिला नवचैतन्य प्राप्ती (Regeneration) असे म्हटले आहे. काय आहे ही नवचैतन्य प्राप्ती? तर या चपट्याकृमीचे डोके कापले तर थोड्याच अवधीत तेथे डोके तयार होते. शेपूट कापले तर शेपूट तयार होते. डोके आणि शेपूट एकाच वेळेला कापले तर त्या त्या जागेवर थोड्याच काळात हे अवयव जन्माला येतात. आपल्या फाटाफुटीला आणि विभाजनाला असे नवचैतन्यप्राप्तीचे बळ लाभो...

मराठीची ट्रॅजेडी

हा फक्त महाराष्ट्र स्टेटचा म्हणजे मराठी लँग्वेजचा इश्यू नसून साऱ्याच रिजनल लँग्वेजेसचा अॅडमिनिस्ट्रेटिव्ह फंक्शनल आणि कल्चरल लेव्हलवर जो डिक्लाइन सुरू आहे, त्याचा इश्यू आहे. जसा बंगालीचा तसाच गुजरातीचा आणि मराठीचाही. यामुळे यात काही पॅरोकिअॅलिझम वगैरे आहे, हा आपला प्रेज्युडिस ड्रॉप केला पाहिजे...

‘ष्ट्र’चे स्पष्टीकरण अर्थात लिपिशास्त्रीय क्रांतीचे एक महत्त्वपूर्ण पाऊल

मराठी भाषा दिन विशेष : मराठी व्याकरणकार, शुद्धलेखनासाठी सतत आग्रही असलेले अरुण फडके यांचा हा अभिनव लेख. त्यांनी मराठी भाषा दिनाच्या निमित्तानं ‘ष्ट्र’ या अक्षराची जी फोड व स्पष्टीकरण केले आहे, ते चिंतनीय आहे. मराठी युनिकोडच्या मर्यादेमुळे त्यांचा संपूर्ण लेख चार छायाचित्रांच्या माध्यमातून देत आहोत. ...

‘माझे लेखीं देव मेला । असो त्याला असेल ॥’

डॉ. श्रीराम लागू यांचा ‘परमेश्वराला रिटायर करा’ हा लेख २४ नोव्हेंबर १९९१च्या दै. ‘महाराष्ट्र टाइम्स’मध्ये प्रकाशित झाला होता. त्यांच्या त्या आवाहनास प्रतिसाद म्हणून वाचकांकडून आलेल्या निवडक १५१ प्रतिक्रिया ९ फेब्रुवारी १९९२ रोजी ‘महाराष्ट्र टाईम्स’ने प्रकाशित केल्या होत्या. तेव्हापासून संत स्वत:बरोबरच देवालाही कसे निवृत्त करतात, याबाबतचा हा लेख...

शिवाजी महाराजांचा नेमका जन्मदिनांक कोणता?

शिवाजी महाराजांचा नेमका जन्मदिनांक कोणता? कित्येक वर्षं महाराष्ट्रात या विषयावर वादविवाद सुरू होता. बखरकारांनी निरनिराळे जन्मदिनांक दिले. त्यामुळे या प्रश्नाची गुंतागुंत वाढली. सरतेशेवटी तीन समकालीन पुरावे मिळाले - ‘जेधे शकावली’, ‘शिवभारत’ आणि ‘जोधपूर कुंडली’. या तीन समकालीन दस्ताऐवजांनी हा प्रश्न सोडवला. आणि सरतेशवेटी शिवजन्मदिनांक निश्चित झाला. तो कशा प्रकारे? हा इतिहासही मनोरंजक आहे...

राजिंदर भदौठ : ‘उनको हम तर्कशील लहर के नायक मानते है’

महाराष्ट्रात डॉ. दाभोलकरांनी संघटित पद्धतीने अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीद्वारे जे प्रचंड काम उभे केले आहे, याच कामाची प्रेरणा घेऊन आम्ही पंजाबमध्ये आम्हाला शक्य होईल तेवढे हे काम करतोय. पंजाबमध्ये आता या कामाला तसा विरोध होत नाही. परंतु या कामाला सुधारणावादी महाराष्ट्रामध्ये विरोध होतोय, याचे आम्हाला सखेद आश्चर्य वाटते...

व्हॅटिकनच्या क्षमायाचना आणि हिंदू समाजाचा नकारधर्म

संत तुकारामांचा छळ केल्याबद्दल, त्यांची गाथा नदीत बुडवण्याबद्दल या समाजानं दिलगिरी व्यक्त केली आहे का? ‘हे दुष्कर्म कोण्या मंबाजीने केलं, त्यासाठी सर्व ब्राह्मण समाजाला का दोष द्यायचा?’ असा युक्तीवाद केला जातो. पण प्रश्न फक्त माफीचा नसतो. प्रश्न असतो जातीवर आधारलेली उच्चनीचता समजून घेणं आणि बदल घडवून आणणं याचा...

‘अनुभव’ दिवाळी २०१८ : समकालीन वास्तवाचे भान राखणारे लेखन

‘अनुभव’ (म्हणजे ‘महाअनुभव’) चा या वर्षीचा दिवाळी अंक नेहमीप्रमाणे दर्जेदार आहे, यात शंका नाही. समकालीन वास्तवाचे भान राखणारे लेखन यात आहे. या अंकाचे खास वैशिष्ट्य म्हणजे अंकाला संपादकीय नाही! वाचकांनी थेट मजकुराला भिडावे, असा हेतू त्यामागे असू शकतो. कोणत्याही दिवाळी अंकात असणाऱ्या लेख आणि कथा या दोन मुख्य आधारस्तंभासोबत अन्य सदरांनी अंक भरलेला आहे...

एका न्यायमूर्तीची व्यथा : मी आंधळ्यांच्या बाजारात आरसे विकण्याचा उद्योग करीत आहे. परंतु माझ्याही स्वभावाला औषध नाही. त्याला मी काय करू?

मी आंधळ्यांच्या बाजारात आरसे विकण्याचा उद्योग करीत आहे. परंतु माझ्याही स्वभावाला औषध नाही. त्याला मी काय करू? लहानपण मी महात्मा गांधींच्या वास्तव्याने पुनीत झालेल्या व मंतरलेल्या वातावरणात घालविले. हिमालयाच्या उंचीच्या व्यक्ती बघितल्या. आता पंगू व ठेंगण्या व्यक्ती बघत आहे. त्यांच्यासोबत जगतही आहे. मीही त्यांच्यातला एक आहे. तरीही मन मानत नाही. समझोते करू इच्छित नाही. त्याला माझा नाईलाज आहे...

‘माहेर’ : नवलेखक अन् नव्या विषयांचा कारवाँ

कोणतेही आव्हान पेलण्यास ‘माहेर’ नेहमीच कटिबद्ध असते, ही मानवी कुटुंबव्यवस्थेचे टिकून राहण्याचे सांस्कृतिक लक्षण आणि सामर्थ्य आहे. सासर हेही कोणाचे तरी ‘माहेर’ असतेच की! त्यामुळे ‘स्त्रीच्या जीवनात ‘माहेर’ चिरंतन अबाधित स्थान असते आणि पुरुष त्या व्यवस्थेचा महत्त्वाचा बिंदू असतो. कुटुंबव्यवस्था ज्या ‘माहेर’वर अधिष्ठित आहे, तोच वसा घेऊन ‘माहेर’चा दिवाळी अंक २०१८ ‘आपलं, कुटुंबाचं’ ही बिरुदावली सार्थ करतो...

जगात इस्लामसारखे ‘डावे’ तत्त्वज्ञान नाही. त्याला ‘उजवे’ भासवण्याचे षडयंत्र उघडे पाडले पाहिजे!

माणूस कसा असावा? त्याविषयी ‘कुरआन’चे विवेचन, इस्लामचे एकूण तत्त्वज्ञान आणि त्याच्या धारणांना मान्यता दिल्याशिवाय माणसांचा आदर्श समूह म्हणजे समाज विकसित होऊ शकत नाही. इस्लामचा सामाजिक अन्वयार्थ हा उन्नत भौतिकाच्या निर्मितीसाठी गरजेचा आहे. मध्ययुगातील काही सरंजामी राज्यकर्त्यांनी लावलेला इस्लामचा ‘हुकूमशाही अर्थ’ त्याच्या मूळ प्रेरणांना छेद देणारा आहे...

धर्माधर्मांतील विटाळ आणि स्त्री-पुरुष समानता

सध्या केरळच्या शबरीमाला मंदिरात मासिक पाळी येण्याच्या वयोगटातील महिलांना प्रवेश देण्यावरून रणकंदन माजले आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी विविध धर्मांत असलेल्या विटाळासंबंधीच्या शिवाशिवीविषयी आपल्या ‘बहिष्कृत भारत’मध्ये लिहिले आहे. जगातील सर्वच समाजांत लिंगनिरपेक्ष वा इतर कुठलेही भेद नसलेली समानता गाठण्यासाठी बराच लांबचा पल्ला गाठायचा आहे, हे निश्चित...

आपले दहाही देह मूळ स्वरूपात लय पावले आहेत, असे अनुभवणे म्हणजे स्वत:च स्वत:चा दशक्रियाविधी करणे!

कितीही उदार दृष्टिकोन ठेवला तरी २०१८ या वर्षाचा लसाविमसावि काही फारसा चांगला नाही. हे वर्ष १९४७, १९७५, १९८४, २००२ या वर्षांसारखे सामान्य भारतीय माणसांच्या आयुष्यावर मोठ्या प्रमाणावर घाला घालणारे नसले तरी, या वर्षांतही काही सामान्य माणसं मारली गेलीच. त्यामुळे असे वर्षं भारतीय जनतेच्या वाट्याला पुन्हा येऊ नये. ते त्याच्या मानगुटीवर बसू नये, यासाठी या वर्षाचा लवकर ‘दहावा’ घातलेला चांगला...

मोबाईल गेम्स आणि ऑनलाईन गेम्स : डोकी भ्रष्ट करणारी निर्मिती

गेल्या महिन्यात मलेशियाच्या एका पालकांनी १० वर्षांच्या आपल्या मुलीला मोबाईल घेऊन देताना तिच्याशी लिखित करार केला. यात तिनं मोबाईलमध्ये जास्त वेळ गंतून राहू नये असा सल्ला होता. पालकांनी तिला शाळेत मोबाईल नेण्यास बंदी केली आहे. हा लिखित करार सोशल मीडियावर चांगलाच व्हायरल झाला होता. पालकांनी मुलांना मोबाईल देताना अशा प्रकारचा प्रयोग करायला हरकत नाही...

सांता क्लॉजची खरी ओळख समोरच्यांना कळली नाही, तो सस्पेन्स खूप वेळ टिकला तर त्यातली गंमत अधिक वाढते!

हल्ली ख्रिसमस हा सण केवळ ख्रिस्ती समाजासाठी मर्यादित राहिला नाही. ख्रिस्ती समाजासाठी नाताळ हा येशू ख्रिस्ताचा जन्मसोहळा असला तरी जगभरातील बहुसंख्य समाजानेही या सणास एक आनंद-सोहळा म्हणून स्वीकारले आहे. आपल्या कुटुंबियांसमवेत, मित्रांबरोबर गिफ्ट्सची देवाणघेवाण करून आनंद अनुभवण्याचा, मौजमजा करण्याचा उत्सव म्हणून ख्रिसमसकडे आज पाहिले जाते...

‘वाघूर’ : राजकारणी आणि धोरणकर्त्यांसाठी अंक

हा अंक कुणासाठी आहे? उघडच तो वाचकांसाठी आहे! पण विशेषांक कुणासाठी असतो? तर तो विशेष वाचकांसाठी असतो. विशेष वाचक कोण? अंक ज्या विषयावर असतो, त्या विषयाचे वाचक म्हणजे विशेष वाचक. विशेष वाचक ही सर्वसामान्य वाचकांमधून उत्क्रांत होणारी विशेष घटना आहे. हा ‘विशेष वाचक’ अभ्यासक, समीक्षक, तज्ज्ञ, आणि विद्यार्थी अशा व्यापक स्वरूपाचा असतो...

...तोवर आपण मिथकांमधील पात्रांची जात शोधत राहू. हनुमान दलित होता. उद्या रावण मुस्लिम होता, असंदेखील बोललं जाऊ शकतं.

ग्रीक मायथॉलॉजीमधला ‘नार्सिस्ट’ कोणत्या जातीचा/धर्माचा होता हे शोधणं जास्त गरजेचं आहे की, आपण वास्तवात ‘नार्सिस्ट’ होत आहोत, हे कळणं जास्त गरजेचं आहे? म्हणूनच मिथकांमधील तत्त्व शोधणं जोवर शक्य नाही, तोवर आपण मिथकांमधील पात्रांची जात शोधत राहू. मग हनुमान दलित होता, ब्राह्मण किंवा जैन हे चालत राहील. ‘मप्पीला रामायण’ काहीसं विनोदी असून अरेबिक प्रभावामुळे त्यात ‘रावणा’ला ‘सुलतान’ असं संबोधलं आहे...

मानव देहातील जीवाने आत्मरूप देवाची सोऽहंभावाने भक्ती करणे, हा स्वधर्माचरणाचा शुभंकर अर्थ आहे!

वर्णविशिष्ट आचरण जेव्हा फलाभिलाषायुक्त असते, तेव्हा ते ‘मी आत्मा आहे’ / ‘मी ब्रह्म आहे’ असा अनुभव येण्यास प्रतिकूल असते. सामाजिक दृष्टीने ते ‘सभ्य’ असले तरी मोक्षप्राप्तीस ते अनुकूल नसते. आत्मज्ञान नसल्यामुळे देहाभिमान, वर्णाभिमान असलेल्या ब्राह्मणवर्णीय मानवाचे सकाम कर्माचरण हे स्वधर्माचरण नसते; ते प्राकृत आचरण म्हणजे परधर्माचरण असते, असे श्रीएकनाथांनीही ‘भागवतात’ सविस्तर विशद केले आहे...

शबरीमालामधील अय्यपा हा स्वतंत्र धर्म नसल्यानं महिलांच्या वयाबद्दलची अट हा धर्माचा ‘महत्त्वपूर्ण भाग’ नाही!

शबरीमालाच्या मुद्द्यावर काँग्रेस आणि भाजप यांच्यामधला फरक संपला आहे. राष्ट्रीय स्तरावर राहुल गांधींनी सर्वोच्च न्यायालयाच्या निर्णयाचं स्वागत केलं, पण केरळ राज्यात काँग्रेसकडून विरोध करण्यात येत आहे. त्यामुळे लैंगिक समानतेच्या व धार्मिक कट्टरतेच्या प्रश्नावर काँग्रेसची भूमिका भाजपसारखीच आहे. सरकार बदललं की सरकारची भूमिका आणि प्रतिज्ञापत्र बदलत राहतात...

आजशी नाते सांगणारा ‘साप्ताहिक सकाळ’चा दिवाळी अंक!

‘सकाळ साप्ताहिक’चा या वर्षीचा दिवाळी अंक ‘आज’ अशी नाते सांगणारा, समकालीन वास्तवाचे भान राखणारा आहे. कोणताही ‘आज’ त्या काळातील लोकांना हवा तसा असतोच असे नाही. त्यातील काहीजणांना तो जसाच्या तसा चालतो, तर बऱ्याच जणांना बदल हवा असतो. साहित्यात हे बदल कोणते असू शकतात, याची झलक या अंकात दिसून येते. कोणत्याही दिवाळी अंकात लेख आणि कथा हे दोन मुख्य आधारस्तंभ असतात. ह्या आधारस्तंभाची रचना अंकात मुख्य आणि इतर अशी केली आहे...

ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य व शूद्र या चार वर्णविषयक दुर्बोध व बोधप्रद उपपत्ती

श्रीरामानंदांनी केलेल्या या विवेचनाच्या आधारे असा निष्कर्ष निघतो, की आत्मज्ञानप्राप्तीरूप मार्गावरील शूद्र, वैश्य, क्षत्रिय व ब्राह्मण हे चार टप्पे आहेत. हे टप्पे ओलांडून आपल्याला चौवर्णातीत असे स्वरूप प्राप्त करून घ्यावयाचे आहे. श्रीतुकारामांनीदेखील “नम्र झाला भूतां । तेणें कोंडिले अनंता ॥” या अभंगातून ‘शूद्रत्व ते ब्राह्मणत्वप्राप्तीनंतरचे संतत्व’ या श्रेयस्कर आध्यात्मिक प्रवासाची दिशा सूचित केली आहे...

क्लेमेंट फावाले : मुंबई विद्यापीठाच्या ‘आंतरराष्ट्रीय शिक्षणाचा अॅम्बेसेडर’!

महात्मा गांधींना दक्षिण आफ्रिकेमध्ये वर्णद्वेषी वागणूक मिळाली. त्याविरुद्ध त्यांनी शांततेनं लढा दिला आणि तिथल्या सामान्य जनतेसमोर एक आदर्श ठेवला. त्याच महात्मा गांधींच्या देशात आज एक परदेशी नागरिक वर्णद्वेषाविरुद्ध लढा देत आहे याहून लाजीरवाणी गोष्ट ती कुठली असावी?  एक-दोघांच्या गुन्ह्यांमुळे संपूर्ण समाजालाच वाळीत टाकण्याची प्रथा आपल्या देशात कधी संपणार?...

झलक निवडक ऑनलाईन मराठी दिवाळी अंकांची (‘सिने मॅग्नेट’, ‘मिसळपाव’, ‘ऐसी अक्षरे’, ‘बिगुल’, ‘अक्षरनामा’, ‘कोलाज’, ‘देशदूत-सार्वमत’)

गेल्या काही वर्षांत ऑनलाईन मराठी पोर्टल्सची संख्या वाढते आहे. परिणामी ऑनलाईन मराठी दिवाळी अंकांची संख्याही वाढते आहे. अथात ही संख्या अजून २५चाही आकडा गाठू शकलेली नाही. पण भविष्यात ती २५हून ५० आणि त्यापलीकडेही जाईल अशी आशा करायला काहीच हरकत नाही. या वर्षीच्या निवडक ऑनलाईन मराठी दिवाळी अंकांची ही एक झलक...

‘मंदिर प्रवेश चळवळी’चं आउटपुट काय असेल, हे बघितलं पाहिजे?

जात\धर्म याबाबतीत भारतातील लोक मुळात जरा जास्तच संवेदनशील आहेत. त्यांना त्याबाबतीत काही ढवळाढवळ केलेली चालत नाही. समाज बदलत असला तरी तो वेग कमी आहे\असतो. मंदिर प्रवेशामुळे सामाजिक घडी थोडी विस्कळीत होण्याची शक्यता असते. अशा घटनांचं भांडवल करून एखादे वेळेस दंगलही घडू शकते. पुरोगामी चळवळीनं आणि स्त्रीवादी चळवळी नक्की कोणत्या गोष्टींना प्राथमिकता दिली पाहिजे, हे बघितलं पाहिजे...

जाणिवेचा तळ गाठा । आणि भगवंताला भेटा ॥

भगवंताला भेटावयाचे असेल किंवा मोक्ष हवा असेल तर जाणिवेच्या तळाशी किंवा मुळाशी जाऊन पहा, असे आत्मतत्त्वज्ञ संत सांगतात. जाणिवेच्या तळाशी जाणे म्हणजे तिच्या व पर्यायाने शरीराच्या मुळापर्यंत जाणे होय. शरीर छत्तीस तत्त्वांचे बनलेले असते. त्या छत्तीस तत्त्वांचे मूळ असलेले सदतिसावे तत्त्व म्हणजे हरी होय...

‘पथेर पांचाली’ : २१ व्या शतकातील जागतिक स्तरावरील सर्वोत्कृष्ट चित्रपट!

दिग्गज रसिकांच्या मनावर अधिराज्य गाजवतात, पण संमेलनापासून दूर राहतात तर काहीजण अध्यक्षपदी विराजमान झाल्यावरच त्यांच्या साहित्यिक असल्याचा साक्षात्कार घडवून आणतात. सर्वोत्कृष्टच्या यादीत ‘पथेर पांचाली’चा समावेश आणि यंदाच्या साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदी अरुणाताईंची बिनविरोध झालेली निवड ही कलाविश्वाने सवंगतेपासून दूर राहण्याचा निर्णय असेल तर या घडामोडींचा आनंद मानायलाच हवा...

बाबासाहेबांचा धम्मविषयक विचार आणि त्यांच्या अनुयायांचा व्यवहार

बाबासाहेबांचा धम्मचक्र प्रवर्तनाचा हेतू आध्यात्मिक असण्यापेक्षा अधिक इहलौकिक होता. बाबासाहेबांनी त्यांच्या अनुयायांना धर्मविरहित धम्म दिला. ते म्हणत, समाज धर्मासाठी नसून धर्म समाजासाठी आहे. म्हणून धर्माची सामाजिक हिताच्या दृष्टिकोनातून चिकित्सा झाली पाहिजे. बाबासाहेब अशा धर्माच्या शोधात होते की, जो धर्म असूनही ईश्वरवादी असणार नाही, आध्यात्मिक असूनही विज्ञाननिष्ठ असेल...

‘#MeToo’ : हे सांगण्यासाठी मला कादंबरीचा आधार घ्यावा लागला!

आपल्या या भावना मोकळ्या कराव्यात म्हणून ‘लातूर पॅटर्न’ या माझ्या कादंबरीत तपशील बदलून नायकाच्या बाबतीत तोच अनुभव लिहिला. तसंच दीपक गायकवाड हे पात्रही अशाच प्रकारे एका स्त्रीमुळे सेक्सला एक्स्पोज होतं असं लिहिलंय. हा आत्मश्लाघेपणा झाला तरीही सांगावंसं वाटलं. माझा या गोष्टींबद्दल असणारा राग म्हणजे आपल्या समाजाचा असणारा अतिशय दांभिक दृष्टिकोन...

श्रीदेवीकृत ‘स्व’रूपदर्शन

कलियुगामध्ये देवी व गणपती या दोन देवता त्वरित प्रसन्न होतात, या अर्थाचे “कलौ चंडीविनायकौ” हे संस्कृत वचन समर्थ श्रीरामदासस्वामी यांनी आपल्या ‘दासबोध’नामक ग्रंथारंभी उद्धृत केले आहे. ग्रंथारंभी त्यांनी या दोन्ही देवतांना नमनही केले आहे. भारतीय धार्मिक व अध्यात्मपर वाङ्मयात अनेक ‘गीता’ असल्याचे आढळून येते. जशा ‘गीता’ अनेक आहेत, तशाच ‘देवीगीता’ही अनेक आहेत...

‘तोंडी लावायला बुद्ध, शिव, शाहू आणि उद्याचे उद्या पाहू...’

इतका विखार आणि द्वेष करण्याचं कोणतं साहित्य शिकवतं? पूर्वी ज्या उच्चवर्णीय लोकांनी चुका केल्या त्याचे दाखले देऊन आपण करत असलेल्या नव्या असंवेदनशील वर्तणुकीचे तुम्ही काय करणार आहात ? त्यातून निर्माण झालेली पिढीदेखील पूर्वग्रहदूषित निर्माण करण्याचा पराक्रम यांनी केला आहे. कडू झाडाला गोड फळे कशी येणार? त्यांची दुसरी पिढी आता आणखी माजली असून मराठी भाषेचं आणखी मोठं अराजक यातून निर्माण होत आहे...

सार्वजनिक गणेशोत्सव : नव-धार्मिकता, मनोरंजन बाजार आणि संस्कृतीचे अर्थ-राजकारण

आजही सार्वजनिक गणेशोत्सवाकडे हिंदूंचे संघटन करण्यासाठीचा एक सार्वजनिक कार्यक्रम म्हणून पाहिले जाते. हिंदू संघटनांसोबतच वेगवेगळ्या जातीय, पक्षीय आणि वैचारिक बांधीलकी मानणाऱ्या संस्था, संघटना जनसंपर्कासाठी सार्वजनिक गणेशोत्सवाचा उपयोग करून घेतात. या उत्सवातून अनेक भांडवली जाहिराती, धार्मिक-सांस्कृतिक देखावे आणि मनोरंजन बाजार निर्माण केला जातो...

कालौघात एखादा उत्सव मूळ हेतूपासून कसा दूर जातो, याचं उत्तम उदाहरण म्हणजे गणेशोत्सव!

गणेशोत्सव साजरा करताना बाप्पाला आणि टिळकांना काय वाटेल याचाही विचार करायला हवा. एखाद्या देशाचं भविष्य सांगणं खूप सोप्पं आहे. मला तुमच्या तरुणांच्या ओठावरील गाणी सांगा, मी लगेच तुमच्या देशाचं भविष्य सांगेन, असं एका विचारवंतानं म्हटलं आहे. आपण निदान ओठावरची गाणी तरी चांगली ठेवूयात. बघा जमलं तर. हे गणराया, पुढच्या वर्षी लवकर ये आणि येताना आमच्यासाठी अधिकची बुद्धी आण...

आमच्यात आलेलं सामंजस्य, इतर वेळी कसं काय हरवतं? ते आम्हाला सांग बाप्पा!

आपल्यासारखेच इतरही मानव असून त्यांनाही आपल्याप्रमाणेच त्यांच्या पद्धतीनं जगण्याचा अधिकार असतो, हा विचार आम्हा उपद्रवमूल्यकारक, उचापतखोर जनांमध्ये निर्माण कर रे बाप्पा आणि जातीय अस्मितांच्या विखारात हरवत चाललेली मानवता वृद्धिंगत करून आमचा सूर निरागस व्हावा, एवढाच आशीर्वाद दे रे बाबा गणनायका...

जगातले प्रमुख धर्म तिरस्कार, संघर्ष आणि युद्ध यांविषयी काय म्हणतात?

घई यांनी जवळपास ५० वर्षे विविध धर्मांचा तौलनिक अभ्यास केला. त्यातून हे पुस्तक साकारले आहे. या पुस्तकामागची कल्पना सांगताना त्यांनी प्रस्तावनेत लिहिले आहे – “…हे लहानसे संकलन प्रसिद्ध करण्यासाठी नेमकी हीच वेळ निवडण्यामागे आज जगात प्रचंड वाढत चाललेली धार्मिक असहिष्णुता हे कारण आहे.” गेल्या पंचवीस-तीस वर्षांत आणि विशेषत: गेल्या चार वर्षांत देशात आणि देशाबाहेरही धार्मिक असहिष्णुता मोठ्या प्रमाणावर वाढली आहे...

संताभिमत श्रीमहागणपतीचे स्वरूप

श्रीज्ञानेश्वरांनी गणपतीचे स्वरूप समजून घेण्याची अप्रत्यक्ष सूचना केली आहे. श्रीगणपतीला ‘श्रीगुरुराया’ असे संबोधून ते म्हणतात, “जे तुझ्याविखी मूढ । तयालागी तू वक्रतुंड । ज्ञानियासी तरी अखंड । उजूचि आहासी ॥” जे तुमच्या ब्रह्मस्वरूपाविषयी अज्ञानी आहेत, त्यांना तुम्ही वक्रतुंड असल्याचे दिसता व जे तुमचे यथार्थ स्वरूप जाणतात, त्या ज्ञानवानांना तुम्ही नित्य सरळसोंडी, सन्मुखच आहात, असा या ओवीचा अर्थ आहे...

कलम ३७७ : सुखावलेलं इंद्रधनुष्य आणि त्यांच्यापुढील ७ आव्हानं!

न्यायमूर्ती इंदू मल्होत्रा यांचे निकालामधील शब्द असे होते, “कलम ३७७ मुळे समाजानं वाळीत टाकलेल्या या समाजघटकाची इतिहासानं माफी मागावयास हवी.” कायदा बदल आणि तितक्याच ताकदीच्या अशा विधानांमुळे समाजातील संवेदनशील व्यक्तींच्या डोळ्यांत अश्रू तरळले नसतील तरच नवल. सुखावलेल्या इंद्रधनुष्याचा हा उत्साह समाजापुढील आव्हानांना सामोरं जाण्याचं बळसुद्धा देईल हे निश्चित...

‘समलैंगिकता’ पुरातन काळापासून आपल्या संस्कृतीत आहे!

निसर्गत: वेगळं म्हणून एखाद्याच्या जे वाट्याला आलं असेल, त्याला आपण निसर्गनियमाविरुद्ध म्हणू शकत नाही. आधीच आपला समाज लैंगिकतेबाबत खूपच झापडबंद आणि दांभिक आहे. व्यक्तिस्वातंत्र्य हे आपल्या इथं दडपलंच गेलेलं आहे. मग लैंगिक बाबतीत वेगळं वर्तन करणाऱ्या लोकांना असा समाज बहिष्कृतच करणार! कारण मुळात जे नैसर्गिकरीत्या त्यांच्या वाट्याला आलं आहे, तेच आपण नाकारतो...

धर्माचा असा बाजार कुठल्या व्यवस्थेस हितकारक ठरणार आहे? 

अखिल मानवजातीच्या कल्याणास आक्षेप घेणारी धर्मश्रद्धा कुठल्याही समूहाच्या उपयोगाची नसते. मानवी समुदायाच्या विकासात अडसर निर्माण करणारे विचार प्रवाहात टिकू शकत नाहीत. नीतीविषयक संकल्पनांचा विधायक, व्यापक विचार हा उदारमतवादाचा, मानवतावादाचा आविष्कार असतो. त्यामुळेच धर्म हा अखिल मानवी समूहाच्या उत्थानाचा मार्ग ठरावा; त्याचा असा बाजार कुठल्या व्यवस्थेस हितकारक ठरणार आहे?...

अब्राहम लिंकन यांच्या ‘हेडमास्तरांस पत्र’ या कवितेचं सुंदर विडंबन - ‘पुढाऱ्याचे हेडमास्तरांस पत्र’

या कवितेला अमेरिकेपासून भारतापर्यंत अनेक संदर्भ आहेत. खरं तर कुठल्याही काळातल्या भारतातल्या आणि जगातल्याही राजकीय नेत्यांना लागू पडेल अशी ही कविता आहे. अब्राहम लिंकन यांनी लिहिलेल्या ‘हेडमास्तरांस पत्र’ या कवितेचं इतकं सुंदर विडंबन आजवर कुणाला करता आलं नसावं. पण या कवितेला विद्यमान राजकीय संदर्भ चिकटवताना मात्र थोडासा विचार नक्की करा. ती २०००-२००१ साली लिहिली गेलेली आहे...

जी. भगवान आणि वैभव गगे : मुलं, पालक यांना रडवणारे शिक्षक!

मुलांवर प्रेम करणारे भगवान आणि वैभव सारखे खूप शिक्षक आहेत. प्रेम हा त्यांचा स्थायीभाव आहे. तामिळनाडू आणि महाराष्ट्रात, दोन्हीकडेही एकाच वेळी शिक्षक-विद्यार्थी नातं दिसलं. भगवान व वैभव हे दोन्ही शिक्षक प्रेममय शिक्षकांचे प्रतिनिधी आहेत. प्रेम हीच शिक्षकांची आणि शिक्षणाची भाषा असली पाहिजे, हाच या विद्यार्थ्यांच्या अश्रुचा सांगावा आहे...

२०२५ काय, येत्या हजार वर्षांतही माझी भारतभूमी ‘दारुल इस्लाम’ किंवा ‘हिंदू राष्ट्र’ होऊ शकत नाही!

आज जहाल संघटनांनी इस्लामचं आक्रमक व हिंसक चित्र जगासमोर उभं केलं आहे. या कुंठितावस्थेमुळे धर्माचा सोयीचा अर्थ काहींना काढला. परिणामी वैश्विक पातळीवर इस्लामिक मूल्यांची विटंबना सुरू आहे. ती बदलण्याचा व त्यामागे असलेल्या विद्वेषी व जहाल विचारप्रणालीचा पराभव करावा लागणार आहे. दुसरीकडे अनुयायांमध्ये इशपरायणतेऐवजी धर्मांधता पसरत चालली आहे. जे धोक्याचं लक्षण आहे...

आधुनिकता आणि जागतिकता

चेतना महाविद्यालयाने स्थापन केलेल्या ‘विंदा करंदीकर राष्ट्रीय स्मारका’चे उद्घाटन डॉ. भालचंद्र नेमाडे यांच्या हस्ते २३ ऑगस्ट २०१८ रोजी झाले. ‘विंदा करंदीकर राष्ट्रीय स्मारका’तर्फे या वर्षीपासून दरवर्षी ‘विंदा करंदीकर स्मृती व्याख्यान’ आयोजित करण्यात येत आहे. राष्ट्रीय पातळीवरील लेखकांना या व्याख्यानासाठी वक्ते म्हणून निमंत्रित करण्यात येईल. ‘पहिले विंदा करंदीकर स्मृती व्याख्यान’ डॉ. नेमाडे यांनी दिले...

‘इस्लामची शिकवण आणि वेदान्ताचा आत्मा’ यावर आधारित ऐक्य करावे, हा स्वामी विवेकानंदांचा संदेश होता!

अमलेंदू मिश्र लिखित ‘Identity and Religion : Foundations of anti-islamism in India’ हे पुस्तक नुकतेच हाती पडले आहे. हा लेख या पुस्तकातील ‘विवेकानंदांचा हिंदू पुनरुत्थानाचा संकल्प’ या प्रकरणाची एक झलक आहे. विवेकानंद खचितच वैश्विकता अन् बंधुतेचा संदेश देऊ पाहत होते. परंतु, त्यामागील पार्श्वभूमी, त्यांचे नेमके हेतू, त्यांचा काळ या सर्वांची तार्किक मांडणी करणारे हे प्रकरण मुळातून वाचावे असे आहे...

जात, धर्म आणि मर्दानगीची अभद्र युती तोडण्यासाठी प्रयत्न करायला हवेत

गोरक्षेच्या मांडणीमुळे वीरश्रीयुक्त हिंदू गतकाळाला उजाळा मिळतो. चेतवलेली राष्ट्रीय भावना, तसंच सत्ताधारी पक्षाच्या समर्थनामुळे हिंदू पुरुषांच्या हाती नियंत्रण असल्याचं चित्र निर्माण होतं. या मांडणीतून सरकार आपलं अंग काढून घेण्याचा प्रयत्न करतं. गोरक्षकांच्या नावानं नुसती बोंब मारण्यात काय हशील आहे? अशा झुंडी तयार होऊ नयेत म्हणून समाज काय करतो?...

जवळपास ६० लाख लोकांच्या बोलण्याला आपण काहीही‍ किंमत देत नाही!

१,४७४ बोलींचा समावेश ‘अवर्गिकृत’ गटात करून भाषिक यादीतून ती नावे वगळण्यात आली. म्हणजे ज्या भाषांची नावे ओळखू येत नाहीत, ज्या भाषेला विशिष्ट असे नाव नाही, प्रदेश नाही अथवा काही भटक्या लोकांच्या भाषा ‘अन्य’ गटात टाकण्यात येतात. वगळण्यात आलेल्या भाषा बोलणार्‍यांची लोकसंख्या जवळपास ६० लाख इतकी आहे. या लोकांच्या बोलण्याला आपण (म्हणजे शासन) काहीही‍ किंमत देत नाही, असा याचा सरळ अर्थ होतो...

सुसंस्कृतपणा : ‘त्यांचा’ आणि आपला...    

क समाज म्हणून आधी आपल्याला जात-पात-धर्म-राजकीय विचार आड न आणता आपण बहुसंख्यांत ‘त्यांच्या’सारखा सुसंस्कृतपणा आणि समंजसपणा वैपुल्यानं निर्माण करावा लागेल, मग त्यापाठोपाठ संवेदनशीलता चालत येईल. तरच आपल्यातून निवडून गेलेले लोकप्रतिनिधी सर्वार्थानं सुसंस्कृत, समंजस आणि संवेदनशील असतील... म्हणूनच ते तसे वागतीलही...

त्वं अल्लाह | त्वं विष्णु: | अर्थात् हिंदु-मुस्लिम-एकात्मता

पृथ्वीवरील सर्व मानव एकाच जातीचे आहेत. शरीररचना, मूलभूत प्रेरणा किंवा जीवनाशय समान असलेल्या सर्व मानवांसाठीच्या ‘देवदत्त’ धर्माची पायाभूत तत्त्वेही समान\तीच आहेत, असे इस्लाम व हिंदू धर्मग्रंथांचा तौलनिक व साक्षेप अभ्यास करताना पदोपदी जाणवते. हे दोन्ही धर्म ईश्वरकेंद्री (गॉड-सेंटर्ड) आहेत, अल्लाह व श्रीविष्णू हे एकरूपच असल्याने हे दोनही धर्म एकात्म आहेत ...

खरे भांडण ‘मनुस्मृती’शी नाही, समाजरचनेशी आहे. अन्याय्य विषमरचना जतन करू पाहणाऱ्या मनोवृत्तीशी आहे.

‘मनुस्मृती’ दहन म्हणजे पृथ्वीच्या पाठीवरून हा ग्रंथ नष्ट करण्याचा कार्यक्रम नव्हे, हे आपण समजून घेतले पाहिजे. खरे भांडण पुस्तकाशी नाही. खरे भांडण समाजरचनेशी आहे. ही अन्याय्य विषमरचना जतन करू पाहणाऱ्या मनोवृत्तीशी आहे. ‘मनुस्मृती’ दहन हे त्या मनोवृत्तीच्या निषेधासाठी करावयाचे प्रतीकात्मक दहन आहे...

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी ‘मनुस्मृती’ का जाळली?

एक पुस्तक जाळणे, हा ‘मनुस्मृती’ जाळण्यामागचा उद्देश नाही. ‘मनुस्मृती’ जाळणे याचा अर्थ मनुस्मृतीने लोकांच्या मनात भरलेली विषमता जाळणे असा आहे. ‘मनुस्मृती’ने लोकांच्या मनावर उच्चनीचतेचे संस्कार केलेले आहेत आणि या संस्कारापासून ती लोकांना मुक्तच होऊ देत नाही. या देशातील लोकांची मने ‘मनुस्मृती’ने विषमतेशी पक्की बांधून ठेवली आहेत. म्हणूनच ‘मनुस्मृती’ जाळणे म्हणजे लोकांची ही समजूत जाळणे होय...

नरहर कुरुंदकरांचा ‘सेक्युलॅरिझम’ समजून घेताना…

‘सेक्युलॅरिझम’ हा भारतीय राजकारणात अत्यंत महत्पदास पोहोचलेला विषय आहे. भारतातील प्रत्येक पक्ष आपण ‘धर्मनिरपेक्ष’ असल्याचं सांगतो. आपलीच धर्मनिरपेक्षता खरी व दुसऱ्यांची खोटी (सुडो) असे म्हणत धर्मनिरपेक्षतेबद्दल संभ्रम निर्माण करतो. धर्मनिरपेक्षतेच्या अर्थासंदर्भात ‘व्यक्ती तितक्या प्रवृत्ती’ या म्हणीप्रमाणे ‘व्यक्ती तितक्या व्याख्या’ अशा प्रकारचा गोंधळ निर्माण झाला आहे...

‘मनुस्मृति’ सर्वसमावेशक आहे का?

चार वर्णांचा विचार करताना आपल्याला प्रकर्षानं दिसून येतं की, मनूप्रणीत वर्णव्यवस्था ही जातिव्यवस्थेला पोषक आहे, नव्हे ती अखेर जातिव्यवस्थेतच रूपांतरित होते. वर्ण आणि जाती यांत मनू फरक करतो, परंतु या वर्णव्यवस्थेचा प्रवास अखेर निश्चितपणे जातिव्यवस्थेकडेच होतो. जातिव्यवस्थेची सारी लक्षणं आपल्याला मनूच्या समाजरचनेत आढळतात...

नष्ट होत चाललेली सूर्या नदीकाठची संस्कृती

पूर्वी नदीचं पात्र कमी रूंदीचं होतं. ते मोठं होत गेलं. पूर्वी लोक रेती उकरून काढत होते. पण नंतर रेती काढण्याच्या मशीन आल्या. त्यामुळे नदीची रूंदी, खोली वाढली, पण पाण्याखाली असणारी वनस्पती ‘सोल’ आणि आजूबाजूला असणाऱ्या वनस्पती ‘परेल’ यांचं प्रमाण कमी झालं. नष्टच झालं असं म्हणायला हरकत  नाही...

समाजसेवकांचं अंतिम पर्व सन्मानाचं व्हावं

वर्तमानपत्राद्वारे एखाद्याची शोकांतिका प्रगट होते आणि समाजाचं लक्ष वेधलं जातं. पण अशी शोकांतिका प्रगट होणं, हे आपल्या समाजाला शोभत नाही. एक प्रगत राज्य आणि आर्थिकदृष्ट्या संपन्न असलेल्या महाराष्ट्रानं, अशा प्रकारच्या साधनहीन समाजसेवकांचं अंतिम पर्व समाधानानं जावं, त्यांना योग्य ती सेवा मिळावी यासाठी एक व्यापक व्यवस्था उभी केली पाहिजे. समाज आणि शासन दोघांची ही जबाबदारी आहे...

विजय तेंडुलकर यांना एका संपादकाचे अनावृत पत्र

तुम्ही आज हयात असता तर मोठी शक्यता ही राहिली असती की, तुम्ही मोठमोठ्याने ओरडून सांगितले असते, ‘आजच्या समाजाला वेड लागले आहे, वेड! आख्खाच्या आख्खा समाज वेडा झाला आहे.’ आणि रशियातील पुतीन, चीनचे जीनपिंग, अमेरिकेचे डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या उलाढाली आणि त्यांची लोकप्रियता(?) पाहून तुम्ही म्हणाला असता, ‘केवळ भारतीय समाजाला नाही, तर संपूर्ण जगालाच वेड लागले आहे...

समाजशास्त्र ‘सामाजिक बदलांच्या’ अभ्यासावर आधारित आहे आणि ‘बदलांचा स्वीकार न करणे’ ही आपली मूळ वृत्ती आहे!

समाजशास्त्राची अभ्यासशाखा जवळ जवळ संपूर्णपणे ‘सामाजिक बदलांच्या’ अभ्यासावर आधारित आहे. म्हणजे, ‘बदलांचा’ अभ्यास या शाखेमध्ये केला जातो. आणि ‘बदल स्वीकार न करणे’ ही आपली मूळ वृत्ती आहे. कदाचित या कारणामुळे ही अभ्यासशाखा भारतामध्ये हवी तशी विकसित झाली नाही असे म्हणता येईल. ‘समाजशास्त्र हा विषय आता मृत होत जाणार आहे’ हा मतप्रवाह प्रमाण मानणाऱ्या अन स्वच्छंदी जगणे आवडणाऱ्या अशा सर्वांसाठी वरील काही मुद्दे...

समलैंगिकता – मिथकं आणि सत्य; निमित्त कोलकात्याच्या शाळेतील घटना

जगातील सर्व संस्कृतींच्या ऐतिहासिक दाखल्यांमध्ये जर आपण डोकावून पाहिलं तर अनेक कथा, काव्य, शिल्प यांमध्ये अशी अनेक पात्रं आपल्याला दिसतात, जी समलैंगिक होती किंवा आहेत. समलैंगिकता किंवा त्यासंबंधीचे विचार हे कायमच प्रत्येक संस्कृतीचा एक घटक राहिलेला आहे. भारतीय संस्कृतीसुद्धा त्याला अपवाद नाही, मग खजुराहो येथील शिल्पांचे दाखले असोत...

अन्यथा दक्षता अधिकारी आणि परिपत्रके, ही निव्वळ वरवरची मलमपट्टी ठरेल!

एकीकडे पटसंख्येअभावी मराठी शाळा बंद करायच्या, ग्रामीण, आदिवासी पाड्यातल्या मराठी शाळांसाठीचा बृहत्आराखडा रद्द करायचा, मराठी शाळांना मान्यता द्यायची नाही, वेळच्या वेळी अनुदान द्यायचे नाही. आणि दुसरीकडे मराठीच्या सक्तीची परिपत्रके काढायची, हा शासनाचा ‘बनेलपणा’ आहे. त्यामुळे नित्यनेमाने परिपत्रके काढण्यापेक्षा कायमस्वरूपी यंत्रणा असलेला मराठी भाषा विभागाच्या सक्षमीकरणाचा प्रस्ताव शासनाने ताबडतोब अंमलात आ...

भाषेचे राजकारण संकुचित आणि धर्माचे व्यापक व उदारमतवादी आहे?

जात, धर्म यांच्यापेक्षा भाषा ही वेगळी सामाजिक संस्था आहे. भाषेला व्यक्तिगत तसेच सार्वजनिक जीवनातही महत्त्वाची भूमिका आहे. भाषेशिवाय समाजाची कल्पनाही करता येत नाही एवढी ती अनिवार्य आहे. समाजात जात, धर्म यांच्या विविधतेपेक्षाही भाषिक विविधता आढळते आणि ही विविधता टिकवणे यात समाजाचे हीत असते. भाषा ही आपल्याला ओळख देते त्याचबरोबर एक संसाधन म्हणून सामाजिक, आर्थिक सक्षमीकरणाची संधीही देते...

प्रश्न उपस्थित करण्याच्या प्रक्रियेला अनन्यसाधारण महत्त्व असते!

एखादी भुरळ घालणारी विचारसरणी, मनावर पगडा निर्माण करणारी व्यक्ती अथवा ध्येयवादाचे मनाला लागलेले वेड नैसर्गिक असले तरी त्या-त्या प्रक्रियेत सहभागी व्यक्तीने आपला सारासार गहाण टाकणे विनाशाला दिलेले आमंत्रण ठरत असते. प्रश्न पडणे, प्रश्न उपस्थित करणे हा व्यक्तीसमूहाचा गुणविशेष अव्याहत राहणे काळाची गरज असते...

‘मर्दानगी’ची आजची समस्या आपल्याला वाटते तशी नाही

आज काय होतंय की बरेच चांगले पुरुष काठावर बसून आहेत, परंतु दुष्टबुद्धीचे पुरुष  मात्र मोठ्या उत्साहानं अन्य पुरुषी आत्म्यांना कर्करोगग्रस्त करत आहेत. आम्ही किशोरवयीन मुलांना सदगुण किंवा चारित्र्य शिकवत नाही, तर दुर्गुण शिकवत आहोत. आम्ही त्यांना सांगतो की, भावनांना दाबून ठेवा, परंतु फारच पुरुषी होऊ नका कारण तेही वाईट आहे. त्यामुळे मग आतला योद्धा दबला जातो आणि कवीवर तर बायलेपणाचा शिक्का बसतो...

अशोक शहाणे, अर्धवट शहाणे, दीड शहाणे आणि अति शहाणे!

अशोक शहाणे यांचं प्रत्येक विधान सदासर्वदा ‘बाबावाक्यं प्रमाणम्’च्या चालीवर डोक्यावर घेऊन इतरांना अक्कल शिकवू पाहणारे, हर्डीकरांच्या त्या चतुर वाचकांसारखे आहेत. त्यांनी स्वत:ला अशोक शहाणे यांच्यासारखंच प्रज्ञावान, प्रतिभावान, विचक्षण आणि प्रगाढ पंडित समजावं. महाराष्ट्राला जशी अशोक शहाणे यांची गरज आहे, तशीच किंबहुना त्यापेक्षाही जास्त अर्धवट शहाणे, दीडशहाणे आणि अतिशहाणे यांचीही गरज आहे...

“हिच्याशी” लग्न करण्यासाठी “----”ला टॅग करा

वर वर पाहता साधी दिसणारी ही गोष्ट अनेक प्रकारच्या प्रश्नांना जन्म देते. शाळेत मुलांनी एकमेकांना चिडवणं आणि निर्माण होणारा आयुष्यभराचा न्यूनगंड असो, किंवा लग्नाच्या बाजारातले मानापमान असो, कामाच्या ठिकाणी होणारा उपहास असो, किंवा नैराश्य आणि अनेक मानसिक आजारांची निर्मिती असो. एक समाज म्हणून आपण किती प्रगल्भ आहोत, हे तर यावरून ठरतं...

मराठीच्या अभिजातत्वाची मांडणी साधार आणि निर्दोष असावी : अभिजात मराठी भाषा समिती अहवाल २०१३ आणि संबद्ध चर्चेच्या निमित्तानं

मराठी भाषेला केंद्र शासनाचा अभिजात भाषेचा दर्जा मिळायला अजिबात विरोध नाही, पण अभिजातत्वाची मांडणी भाषाशास्त्राच्या शिस्तीनं खरे पुरावे आणि ग्राह्य प्रमाणं यांच्या आधारावर केली जाणं गरजेचं आहे. शंकास्पद मांडणी, सांगोवांगीच्या गोष्टी, आख्यायिका, दंतकथा, आणि विपर्यस्त किंवा अभिनिवेशपूर्ण भावनिक "पुरावे" हे मराठीच्या अभिजातत्वाचे आधार समजले गेले, तर त्यातून मराठी भाषेचं भलं होण्याची शक्यता नाही...

बाळकृष्ण दोशी : जनमानसाच्या हितासाठी काम करणारा योद्धा

प्रख्यात वास्तुविशारद बालकृष्ण विठ्ठलदास दोशी यांना ७ मार्च २०१८ रोजी वास्तुशास्त्रातील सर्वोच्च सन्मान- प्रीट्झकर प्राईझ जाहीर झाले आहे. पुरस्कार वितरण सोहळा येत्या मे महिन्यात टोरँन्टोतल्या आगा खान संग्रहालयात पार पडेल. दोशी या सन्मानाचे पहिले भारतीय हक्कदार असून, ही गोष्ट भारतासाठी देखील अत्यंत गौरवशाली आहे...

TISSच्या आंदोलनाबाबत सरकारचा जो पवित्रा आहे, तो भारताची आंतरराष्ट्रीय पातळीवर नाच्चकी करणारा आहे

टीआयएसएसचा संप हा भाजप सरकार विरुद्ध नाही, तर तो संपूर्ण व्यवस्थेविरुद्धचा आहे, जी व्यवस्था एखाद्याच्या हक्कापासून त्याला जाणीवपूर्वक दूर ठेवते. जागतिकीकरण अत्यंत वेगानं होत आहे. म्हणून प्रत्येक क्षेत्राचं खाजगीकरण करून चालणार नाही, निदान भारतासारख्या देशात तरी.  हे आंदोलन सुरू झाल्यापासून सरकारचा जो पवित्रा आहे, तो भारताची आंतराष्ट्रीय पातळीवर नाच्चकी करणारा आहे...

अभिजात भाषेचा दर्जा मिळवण्याचा उद्योग हा मराठीची अवहेलना व शुद्ध आत्मवंचना आहे

शेजारच्या राज्यातील भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा मिळतो, मग आपल्याला का नाही, अशा ईर्ष्येतून अभिजात भाषेसाठी मोहिमा राबवल्या जात आहे. आता हा मुद्दा भाषिक, वाङ्मयीन, सांस्कृतिक राहिलेला नसून निव्वळ राजकीय बनलेला आहे. मराठीला केंद्राकडून अभिजात भाषेचा दर्जा मिळवून देण्याचा आपला नसता उद्योग म्हणजे मराठीची अवहेलना व शुद्ध आत्मवंचना आहे...

एजाजची शौर्यकथा घडली, ते कडकडीत उन्हाळ्याचे दिवस होते

मुलाच्या सन्मानाबद्दल प्रतिक्रिया विचारली असता, ‘पुरस्कार’ या शब्दाचा अर्थही माहीत नसलेली अम्मी एजाजला उराशी कवटाळत अश्रूंनी डबडबलेल्या डोळ्यानं म्हणाली, “मेरे बाबाने अच्छा काम किया. मैं बहोत खुश हुं.” एजाजला मोठेपणी सैन्यात भरती व्हायचंय. त्याच्या कुटुंबाचं उघडं दारिद्र्य, चंद्रमौळी घरटं, उर्दूमिश्रित हिंदीचा गोड लहेजा आणि त्याहून गोड आदरातिथ्य मनात साठवून मी दुसरा एजाज शोधण्यासाठी निघालो...

‘पद्मावती’ ते भीमा-कोरेगाव व्हाया पेरुमल मुरुगन

तुमचा इतिहास तो माझाही असायलाच पाहिजे? किंवा माझाच इतिहास खरा- हा अट्टहास मुळात येतोच कुठून? याचं उत्तर शोधायला नेमका 'इतिहास' काय असतो हेही समजून घेणं आवश्यक ठरतं. सध्या जे काही सभोवताली घडतंय- अगदी ‘पद्मावती’ चित्रपटाच्या वादापासून ते थेट भीमा-कोरेगावपर्यंत या सगळ्याला 'इतिहास' हाच कारणीभूत आहे की, आपली समकालीन अस्मिता जपण्याचा भोंगळ प्रयत्न?...

स्त्रीच्या पाठीमागे उभ्या राहणाऱ्या ‘नव्या पुरुषा’च्या शोधात

स्त्रीच्या अडचणींचा पुरुष म्हणून फायदा न उचलता आपुलकी, स्नेह किंवा प्रेमाच्या भावनेने तिच्या पाठीशी उभे राहणे; स्त्रीवर होणाऱ्या हिंसेचा विरोध करीत अत्याचाऱ्यांना जाब विचारणे. म्हणजेच समाजप्रबोधनाचे, परिवर्तनाचे कार्य करणारा जसा ‘नवा पुरुष’आहे, तसाच व्यक्तिगत पातळीवर कोणा स्त्रीच्या मागे भक्कमपणे उभा राहणारा सामान्य पुरुष हादेखील त्या काळातील ‘नवा पुरुष’च असेल...

इतिहासाची भूतं हे न बदलणारं वास्तव आहे. ती प्रभावहीन करणं हाच व्यवहारी मार्ग आहे!

आपण वर्तमानाचे धनी आहोत; भूतकाळाची ओझी आपण वाहण्याचं किंवा त्यामुळे निर्माण झालेल्या लहान-मोठ्या उद्रेकांमुळे विचलित होण्याचं कारण नाही. ज्या भारतीय ऐतिहासिक वास्तवात भारतीय मनाची जडणघडण झाली आणि त्यातून आज जी इतिहासाची भूतं निर्माण झालेली दिसत आहेत, ते एक न बदलणारं वास्तव आहे. ही भूतं गाडून टाकणं कठीण आहे; त्यांना प्रभावहीन करणं हाच जास्त व्यवहारी मार्ग सध्या आपल्यासमोर आहे...

जितकी चर्चा होतेय, तितका काही ‘झी मराठी’चा दिवाळी अंक वाईट नाही!

‘झी मराठी’च्या दिवाळी अंकात गॉसिप लेख नाहीत की, पेज थ्री टाईप लेख नाहीत. या वाहिनीची वाटचाल, कलाक्षेत्रातील व्यक्तींची वाटचाल यांचा आलेख या अंकातून वाचायला मिळतो. करमणूक क्षेत्राच्या वाटचालीकडे ज्यांना गांभीर्याने बघायचे आहे, त्यांच्यासाठी हा अंक संग्राह्य आहे. झीच्या मालिकांमध्ये काम केलेले लेखक, कलाकार, निर्माते, दिग्दर्शक, संगीतकार, गीतकार इत्यादींनी या अंकात आपल्या आठवणी जागवल्या आहेत...

टिपू सुलतानची खरी भीती कुणाला?

आज टिपू सुलतानची जयंती. २०१५ साली कर्नाटक सरकारने टिपू जन्मोत्सव सोहळा शासकीय घोषित केला. सरकारचा हा निर्णय काहींना राजकारणाची आयती संधी घेऊन आला. त्यामुळे दरवर्षी काहीतरी निमित्त काढून विरोध व समर्थनांचं राजकारण सुरू आहे. अलिकडे काही ठरावीक मुस्लीम समूहांकडून टिपूला ‘चलनी सिक्का’ म्हणून वापरण्याची प्रथा वाढली आहे. मुस्लिमांत टिपूच्या नावानं संघटना काढून मिरवण्याचा प्रघात सुरू झालाय...

टिपू सुलतान : जमातवादाचा बळी ठरलेला लोकोत्तर इतिहासपुरुष

आज टिपू सुलतानची जयंती. भाजपनं निर्माण केलेल्या टिपू सुलतान वादावर राष्ट्रपति रामनाथ कोविंद यांनी पडदा टाकला होता, पण पक्षाचे राष्ट्रीय अध्यक्ष अमित शहांनी पुन्हा एकदा पक्षाच्या अधिकृत ट्विटर पेजवरून टिपू जन्मोत्सवावरून कर्नाटक सरकारवर निशाणा साधला. याचा अर्थ भाजपला हा वाद पेटत ठेवायचा आहे. येत्या काळात हा वाद पुन्हा डोकं वर काढू शकतो. या वादामागे नेमकं कारण काय आहे?...

आमच्या दृष्टीने हा अतिशय दु:खद व नाइलाजाने घेतलेला निर्णय असेल

‘अंतर्नाद’ हे ‘सांस्कृतिक समृद्धीसाठी’ चालवले जाणारे आणि गेली २०-२२ वर्षं नियमित प्रकाशित होणारे वाङ्मयीन मासिक बंद पडण्याच्या किंवा फक्त दिवाळी अंकापुरते उरण्याच्या मार्गावर आहे. मालकी हस्तांतरणाचाही पर्याय या मासिकाचे संपादक, प्रकाशक आणि मालक भानू काळे यांनी समोर ठेवला आहे. यांविषयीची चर्चा करणारे हे ‘अंतर्नाद’च्या ऑक्टोबरच्या २०१७च्या अंकातील संपादकीय...

काँग्रेसप्रणीत ‘वयस्कर घराणेशाही’ला ‘नवतरुण घराणेशाही’नं पराभूत केलं!

गांधी-नेहरू कुटुंबाच्या घराणेशाहीची तटस्थपणे चर्चा करणाऱ्या लेखमालिकेतला हा तिसरा आणि शेवटचा लेख. काँग्रेसप्रणीत घराणेशाही वयस्कर झाली होती. तिला नवतरुण (भाजप आणि इतरांच्या) घराणेशाहीनं पराभूत केलं आहे. १६व्या लोकसभेच्या निवडणूक निकालातून एका घराणेशाहीचा पराभव झालेला दिसत असला तरी तिच्या जागा दुसऱ्या घराणेशाहीनं किमानपक्षी लोकसभेतील संख्याबळात का होईना घेतलेली आहे...

झुंडींची झुंज आणि जात-धर्माच्या बेगडी अस्मिता!

खरं तर शिक्षणानं माणसाच्या विचारांची कुंपणं अधिक खुली व्हायला हवी, मनं मोठी होऊन संवेदना जागृत व्हायला हव्यात. पण काहीतरी विपरीतच होतंय. शिक्षणानं वैचारिक ब्लॉकेज खुलण्याऐवजी आम्ही वेगवेगळ्या अस्मितेच्या नावाखाली स्वतःला अधिकच जखडून घेतो आहोत. भोवतालची कुंपणं शिथिल करायची सोडून ती अधिक करकचून बांधून घेतो आहोत आणि एवढे कमी की काय त्याचा अभिमानही बाळगत हिंडतो आहोत...

नेहरू-गांधी कुटुंबाची ‘घराणेशाही’ कोणत्या कारणांमुळे टिकून आहे?

राजकारण असो, वा उद्योग क्षेत्र, भारतात सर्वच क्षेत्रांच घराणेशाही आहे. हा देशच घराणेशाहीवर चालतो,’ असे काँग्रेसचे उपाध्यक्ष राहुल गांधी यांनी कॅलिफोर्निया विद्यापीठात भाषणानंतर एका प्रश्नाला उत्तर देताना म्हणाले. १२ सप्टेंबर रोजी राहुल गांधी यांनी या विद्यापीठात भाषण केले, त्याच्या आधीपासूनच त्यांच्यावर नेहमीप्रमाणे टीकेची झोड उठली होती. ती ‘घराणेशाही’च्या निमित्ताने मागील पानावरून पुढे चालू राहिली...

घराणेशाहीपासून जगातला कोणताही माणूस अलग नसतो

‘राजकारण असो, वा उद्योग क्षेत्र, भारतात सर्वच क्षेत्रांच घराणेशाही आहे. हा देशच घराणेशाहीवर चालतो,’ असे काँग्रेसचे उपाध्यक्ष राहुल गांधी यांनी कॅलिफोर्निया विद्यापीठात भाषणानंतर एका प्रश्नाला उत्तर देताना म्हणाले. १२ सप्टेंबर रोजी राहुल गांधी यांनी या विद्यापीठात भाषण केले, त्याच्या आधीपासूनच त्यांच्यावर नेहमीप्रमाणे टीकेची झोड उठली होती. ती ‘घराणेशाही’च्या निमित्ताने मागील पानावरून पुढे चालू राहिली...

स्वामी विवेकानंदांचे शिकागो धर्म परिषदेतील भाषण…. माझ्या बंधूंनो आणि भगिनींनो…

स्वामी विवेकानंद यांनी शिकागोमधील धर्म परिषदेत केलेल्या भाषणाला काल १२५ वर्षं झाली. ११ सप्टेंबर १८९३ रोजी स्वामी विवेकानंद यांनी हे भाषण केलं. या भाषणानं त्यांना आणि भारतालाही एक वेगळी ओळख मिळवून दिली. स्वामी विवेकानंदांचं ते भाषण ...

शिक्षक दिन ते मास्तरडे (मास्तर-डे!) – एक शोकांतिक प्रवास (भाग चौथा-पाचवा)

५ सप्टेंबर हा भारताचे दुसरे राष्ट्रपती सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचा जन्मदिवस भारतात ‘शिक्षक दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. मात्र अलीकडच्या काळात ‘भारतीय शिक्षक दिन’ दोन चेहऱ्यांच्या कात्रीत सापडला आहे. ‘शिक्षक दिन’ या शिक्षकांच्या सणाला ‘मास्तर-डे’ असे स्वरूप आलेले आहे. त्याचा शोध या लेखमालिकेत घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. पाच भागातल्या या लेखमालिकेचा आज चौथा आणि पाचवा भाग...

शिक्षक दिन ते मास्तरडे (मास्तर-डे!) – एक शोकांतिक प्रवास (भाग तिसरा)

५ सप्टेंबर हा भारताचे दुसरे राष्ट्रपती सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचा जन्मदिवस भारतात ‘शिक्षक दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. मात्र अलीकडच्या काळात ‘भारतीय शिक्षक दिन’ दोन चेहऱ्यांच्या कात्रीत सापडला आहे. शिक्षकांच्या या सणाला ‘मास्तर-डे’ असे स्वरूप आलेले आहे. त्याचा शोध घेणारी मर्मभेदक लेखमालिका. आजचा हा तिसरा भाग...

शिक्षक दिन ते मास्तरडे (मास्तर-डे!) – एक शोकांतिक प्रवास (भाग दुसरा)

आजच्या या दुसऱ्या भागात लॉर्ड फ्रान्सिस बेकन, अरबी व इस्लामी विचारविश्वात The Second Teacher’ (‘दुसरा गुरू’) म्हणून ओळखला जाणारा तत्त्ववेत्ता अल् फराबी यांची माहिती तसेच ‘आचार्य’ ही संकल्पना व भारतीय आचार्य परंपरा, Professor, Associate Professor, Assistant Professor, Emeritus Professor, Principal, Sir या संकल्पनांचे मूळ अर्थ स्पष्ट केले आहेत...

शिक्षक दिन ते मास्तरडे (मास्तर-डे!) – एक शोकांतिक प्रवास (भाग पहिला)

आज ५ सप्टेंबर. शिक्षक दिन. भारताचे दुसरे राष्ट्रपती सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांचा जन्मदिवस भारतात ‘शिक्षक दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. मात्र अलीकडच्या काळात ‘भारतीय शिक्षक दिन’ दोन चेहऱ्यांच्या कात्रीत सापडला आहे. ‘शिक्षक दिन’ या शिक्षकांच्या सणाला ‘मास्तर-डे’ असे स्वरूप आलेले आहे. त्याचा शोध या लेखमालिकेत घेण्याचा प्रयत्न केला आहे...

गावाकडचा ‘हरवलेला’ गणपती...

‘आता प्रत्येक आळीत वेगळा गणपती बसतो. गणपतीच काय, प्रत्येक आळीचे देवही स्वतंत्र बसतात. तगडा पोलीस बंदोबस्त असतो...’ आताचा गणेशोत्सव मला माझा वाटत नाही. हा काही टाहो नाही, तक्रार नाही. गावानं हरवलेल्या संदर्भाचा तो मूक हुंकार आहे आणि आजच्या गणेशोत्सवाला दिलेला अव्यक्त नकार आहे. हेच चित्र सर्व गावांत आहे... गावं आणखी किती तुटणार आहेत? माणसं एकमेकापासून आणखी किती दुरावणार आहेत?...

आपण नवे क्षितीज गाठले नाही तर येणारी पिढी आपल्याला माफ करेल?

माजी उपराष्ट्रपती हमीद अन्सारी यांच्या समारोपाच्या भाषणावरून पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्यापासून अनेकांनी नर्मविनोदी, तिरकस, तिखट आणि विखारी प्रतिक्रिया द्यायला सुरुवात केली आहे. मुस्लिमद्वेषाचं हे राजकारण अश्लाघ्य आहे. २०१५ मध्येही मुस्लीम समाजाचे प्रश्न आणि त्यातून मार्ग काढून समाजाचा करावयाचा विकास याविषयीच्या त्यांच्या भाषणाविषयीही उलटसुलट मत-मतांतरं व्यक्त झाली होती...

गजानन भास्कर मेहेंदळे यांना एका इतिहास अभ्यासकाचे अनावृत पत्र

ज्यांचे मेंदू द्वेषानं आणि हात रक्तानं बरबटले आहेत, अशा कोणत्याही जाती-धर्माच्या लोकांची आपण कशाला चिंता करावी? पण निष्पापांचं काय? कोणत्याच प्रकारच्या द्वेषाच्या राजकारणात इतिहास अभ्यासक म्हणून मी भागीदारी करू इच्छित नाही, मग ते ब्राम्हणद्वेषाचं असो, मराठाद्वेषाचं असो, दलित द्वेषाचं असो किंवा मुसलमान द्वेषाचं असो. तमाम महाराष्ट्रीय जनतेच्या मानगुटीवर बसलेल्या इतिहासरूपी समंधाचं नेमकं काय करायचं?...

मराठी एकं मराठी!

एका अस्सल इंग्रजाळलेल्या बहुराष्ट्रीय कंपनीत अधिकाराच्या पदावर काम करताना प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षणात पक्का झालेला मराठीचा तिचा पाया हे तिचं अतिरिक्त भांडवल आहे. मराठी, हिंदी, इंग्रजी, गुजराथी आणि पुढे जाऊन सिंधी भाषकाशी प्रेमविवाह केल्यानं सिंधी, अशा पाच भाषा तिच्या पोतडीत जमा झालेल्या आहेत. मातृभाषेवर प्रेम करताना इतर भाषांचा द्वेष नको हा संस्कार असल्यानं तिच्यात भाषेबाबत एक स्वाभाविक उदारपण आहे!...

'आजचा सुधारक'चे दयामरण आणि काही प्रश्न

‘आजचा सुधारक' या मासिकाचा अंत कर्मठ धर्मवादी चौकटीत झालेला नाही. तो नोकरशाहीच्या आडमुठ्या धोरणाने झाला आहे. या समाजात संवादाची माध्यमे भयानक विकसित होऊनही सुसंवादाचा अभाव, हा वैचारिक असहिष्णुतेचा, विवेकहीनतेचा पुरावा असून भारतीय प्रबोधन अजूनही अर्धवट राहिले आहे याच्या या सज्जड खुणा आहेत. ...

विवेकवाद हीच खरी नैतिकता!

ज्यांना स्वत:ला आरशात पाहायचं असेल आणि आपल्या आजूबाजूंच्या चारजणांना आरसा दाखवावासा वाटत असेल, त्यांनी ‘आजचा सुधारक’सारखी जड मासिकं प्रयत्नपूर्वक वाचायला हवीत. हे मासिक वाचताना झोप येते, असा एक आरोप काही वाचनदुष्ट लोक करतात; पण आता तर सर्वांचीच झोप हराम होण्याच्या मार्गावर आहे. अशा वेळी ‘आजचा सुधारक’ खडबडून जागं करण्याचंही काम करू शकतो. ...

नाही निर्मळ जीवन, काय करील (भाषेचा) साबण?

‘आपण केवळ मराठी भाषेचा अभिमान बाळगतो, कारण अभिमान बाळगण्यासाठी काही करावं लागत नाही’ असं माधुरी पुरंदरे नुकत्याच एका कार्यक्रमात म्हणाल्या होत्या. कुठलीही भाषा केवळ तिच्याबद्दल हळहळं-हुळंहुळं होऊन उमाळे-उसासे काढल्याने जगत, तगत नसते. आम्ही फक्त मराठी भाषेच्या भवितव्याच्या नावाने गळा काढणार आणि भाषिक प्रेमाच्या नावाखाली इंग्रजी माध्यमाच्या शाळा, टीव्ही यांच्यावर खापर फोडत राहणार!...

इतिहासाच्या चुकीच्या अभ्यासाने अनेक मिथके तयार होतात. असहिष्णू समाजात अशा मिथकांचे प्रमाण जास्त असते

इतिहास शिकवण्याच्या बहुतांश पद्धती अत्यंत पारंपरिक आहेत. इतिहासाची चिकित्सा टाळून इतिहास शिकवता येणार नाही. इतिहासाच्या प्रेरणा आणि कल्पना यामुळे स्वसमर्थन करणारी मिथके तयार होतात. याकडे दुर्लक्ष करणे ही राष्ट्रासाठी आणि लोकशाहीसाठी अत्यंत घातक बाब आहे. इतिहासकाराचे काम अशी मिथके दूर करण्याचे असते...

दोन इतिहासकारांच्या नजरेतून म. फुले

टिळक-आगरकरांचा जन्म १८५६ मध्ये झाला, त्याच्या आठ वर्षे आधी मुलींच्या शिक्षणाची आणि तीन वर्षे आधी अस्पृश्यांच्या शिक्षणाची मुहूर्तमेढ ज्योतिबांनी रोवली होती. आणि त्याहीपुढे जाऊन ज्योतिबांचे अलौकित्व आपल्या मनावर ठसवायचे असेल तर, हे लक्षात घेतले पाहिजे की, डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांचा जन्म झाला त्याच्या एक वर्ष आधीच ज्योतिबांनी आपली इहलोकीची यात्रा संपवली होती. ...

एकविसाव्या शतकातील बौद्धधर्म : तीन कसोट्या

कालच बुद्धपौर्णिमा साजरी झाली. अधिक शांतीपूर्ण आणि करुणामय अशा विश्वाच्या शोधात असताना आपल्यासमोर या शतकातील बौद्ध धर्मासमोरची तीन आव्हाने आली आहेत. ही आव्हाने फक्त बौद्ध धर्मासमोरच आहेत असे नाही. एकविसाव्या शतकात जग जसजसे अधिक प्रगल्भ होत जाईल तसतशी या तीन कसोट्यांमागील संदर्भात बौद्ध धर्माची भूमिका आणि आवश्यकता अधिक स्पष्ट होत जाईल असे मला वाटते. ...

मी अद्यापही रंगमंचावर काम करत असल्यामुळे मला सुचलेले उपाय आपल्यासमोर मांडू इच्छितो.

शुक्रवारपासून उस्मानाबादमध्ये ९७व्या अखिल भारतीय मराठी नाट्य संमेलनाला सुरुवात झाली. आज या संमेलनाची सांगता होईल. या संमेलनाचे अध्यक्ष ज्येष्ठ रंगकर्मी जयंत सावरकर यांनी आपल्या अध्यक्षीय भाषणात केवळ मागण्या, अर्जवे आणि विनंत्या करण्यातच धन्यता मानली. नाट्यसंमेलनही साहित्यसंमेलनासारखंच ‘अर्जदारां’चं होत चालल्याचा हा उत्तम पुरावा आहे. सावरकर यांचं अध्यक्षीय भाषण......

अभिव्यक्ती : दक्षिणायन राष्ट्रीय परिषदेची फलश्रुती

दक्षिणायन परिषदेनंतर दक्षिणायन अभियानाने आपली संघटना बांधण्यासाठी प्रबोधन, संघटन, रचना, संघर्ष आणि सहिष्णुता ही पंचसूत्री वापरण्याची गरज आहे. अमेरिकेतील सिलिकॉन व्हॅली हा भौगोलिक प्रदेश नाही, ती एक वैचारिक संकल्पना आहे. भारत आणि India यामधली भारताची मूल्यव्यवस्था सांभाळून आपल्याला जगात वावरताना नव्या India ची पुनर्स्थापना करायची आहे. दक्षिणायन ही केवळ झुळूक आहे....

डॉल्बीवाल्या बोलाव माझ्या डीजेला…

कसं हाय, आजच्या काळात खरं तर तुमचा विचार समाजात पोचवण्याची लय गरज हाय. पण ते पुस्तक वाचन, विचार जागर, व्याख्यान असल्या कार्यक्रमाला आता गर्दी होत नाही हो! मग आता एवढा खर्च करायचा आणि माणसं मात्र हाताच्या बोटावर मोजण्याएवढीच! म्हणूनच हे जरा डॉल्बी-मिरवणुकीचं नियोजन केलंय. कसं असतंय, नाचायला मिळतंय म्हटल्यावर आजकालची पोरं कार्यक्रमाला यायला तयार होत्यात. ...

कोची बिएनाले : कलाभिव्यक्तीच्या वेगळ्या प्रकारच्या इयत्तेचं दर्शन!

दिल्लीच्या आर्ट फेअरमधील वेगवेगळ्या गॅलरीजमधील उत्तमोत्तम चित्रं, इन्स्टॉलेशन्स; मुंबईच्या महोत्सवातील कलाबाजार आणि बॉम्बे आर्ट सोसायटीच्या प्रदर्शन यातून कलापरंपरा, प्रवाहाचं दर्शन होत होतं. कोची बिएनालेची इयत्ता थोड्या वेगळ्या प्रकारची होती. इथली दृश्यकला केवळ सुंदरतेचं ब्रिद न मिरवता आशय, हेतू, विद्रोह, जाणिवांचं प्रदर्शन करते. त्यामुळे नेहमीच्या प्रदर्शनासारखं हे प्रदर्शन पाहता येत नाही. ...

गानसरस्वती किशोरीताई आणि अलौकिकत्व, प्रतिभासंपन्नता...

गानसरस्वती किशोरी आमोणकर या अलौकिक प्रतिभासंपन्न थोर गायिका होत्या. त्यांनी संगीत अभ्यासकांना, तरुण गायक-गायिकांना सतत आवाहन केलं आहे की, “संगीत म्हणजे खरोखरी काय ते समजून घ्या. सुराचे सामर्थ्य तुमच्या अनुभवाला येऊ द्या. सुरावर तंत्रानं वरकरणी हुकूमत गाजवू नका, तर सुराची मंत्रशक्ती ओळखी. सुराला शरण जा. सुराचं तुम्हाला दर्शन घडायला हव आणि हे घडायचे असेल तर तुम्हाला अहंभाव, अहंकार सोडून देत जावं लागेल.’’...

नदी जेव्हा ‘कायदेशीर व्यक्ती’ होते... न्यूझीलंड आणि भारतात...

कायदेशीर व्यक्ती म्हणजे जीला मानवाप्रमाणे जगण्याचे सर्व हक्क, कर्तव्य, दायित्व बहाल केली जातात, परंतु ती नैसर्गिक व्यक्ती नसते. नैसर्गिक व्यक्ती ही जिवंत असते, तर कायदेशीर व्यक्ती ही निर्जीव, सजीव असू शकते. नैसर्गिक व्यक्ती ही कायदेशीर व्यक्ती असू शकते, पण कायदेशीर व्यक्ती ही नैसर्गिक व्यक्ती असू शकत नाही. नैसर्गिक व्यक्तीचं आयुष्य मर्यादित असतं, तर कायदेशीर व्यक्तीचं आयुष्य अमर्याद असतं....

मराठीचे मारेकरी आपणच, अन्य कुणाला दोष देण्यात अर्थ नाही!

आपल्याच कृतीतून आपण ‘म’ मराठीचा राहूच दिला नाहीये. तो ‘म’ हृदयातून तसंच ठामपणे-बोलण्यात आणि व्यवहारात आला पाहिजे, ही आपली उत्कट भावना म्हणा की, तळमळीची इच्छाच नाहीये. आपण त्याबाबतीत केवळ बोलके शंख झालेलो आहोत आणि आपण मराठीच्या होणाऱ्या संकोचाबद्दल/ आक्रमणाबद्दल कोरडे उमाळे काढतो. त्यात खरंच तथ्य आहे? मराठीचे मारेकरी आपणच आहोत. अन्य कुणाला दोष देण्यात अर्थ नाही!...

‘कोंबडी अंडं घालते पण कलकलाट करते ब्रह्मांड घातल्यासारखा’!

भाषेच्या समाजशास्त्राकडे आणि भाषाशास्त्राकडे मराठी साहित्यिक-प्राध्यापक-पत्रकार-शिक्षक असे सर्वच बुद्धिजीवी घटक दुर्लक्ष करत असल्याने मराठी भाषेविषयीची अनास्था दिवसेंदिवस वाढतच चालली आहे. ‘कोंबडी अंडं घालते पण कलकलाट करते ब्रह्मांड घातल्यासारखा’ असे मार्क ट्वेन या अमेरिकन लेखकाने म्हटले आहे. मराठीच्या भवितव्याची आणि ‘मराठी वाचवा, मराठी वाचवा’ असा कंठशोष करणाऱ्यांची तऱ्हा यापेक्षा वेगळी नाही!...

संमेलनाध्यक्षांना (यापुढे) मराठी भाषेबद्दल बोलण्याची बंदी (च) घालायला हवी!

मराठी भाषा दिन विशेष : ९० वं अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन ३, ४, ५ फेब्रुवारी दरम्यान डोंबिवली इथं झालं. आजवर ९० संमेलनं झाली. प्रत्येक संमेलनाध्यक्ष मराठी भाषेचा ऱ्हास, तिची सद्यस्थिती आणि भविष्य यांविषयी बोलत आला आहे. ते सगळे निराशाजनक आणि कुचकामी ठरलेले आपण पाहतोच आहोत. तरीही ही मंडळी त्यातून काही बोध घेत नसतील, तर अध्यक्षीय भाषणात त्यावर बोलण्याचीच बंदी त्यांच्यावर घालायला हवी....

शिवरायांचं ‘मटेरियल मार्केट’ आणि ‘कमोडिटी शिवबा’!

हिंदू, क्षत्रिय, मराठा यांचे ब्रँड म्हणून कडवेपणाचं उदात्तीकरण करणं सुरू झालं. आणि बघता-बघता शिवराय पुस्तकातून बाहेर आले. पोस्टर्स, सिनेमा, व्याख्यानांतून आम्ही मिळेल ते शिवराय स्वीकारत गेलो. जागतिकीकरणानं शिवरायांचं ‘मटेरियल मार्केट’ उभं केलं. असा हा ‘कमोडिटी शिवबा’ थेट इंटरनॅशनल ब्रँडपर्यंत येऊन पोहचला. शिवजयंतीला ग्लॅमर प्राप्त झालं आणि डीजेच्या अश्लील ठेक्यावर मावळे ताल धरू लागले....

महाराष्ट्राचा खराखुरा व्हॅलेंटाइन!

आज एका व्यक्तीचा वाढदिवसही आहे, असं तुम्हाला सांगितलं तर? तुमची पहिली प्रतिक्रिया काय असेल? पुढे असंही सांगितलं की, हा त्या व्यक्तीचा ९९वा वाढदिवस आहे. म्हणजे त्या व्यक्तीनं आजच शंभराव्या वर्षांत पर्दापण केलं आहे... मेहेंदळे हे अख्ख्या महाराष्ट्राचे खरेखुरे व्हॅलेटाइन आहेत, एवढी एक गोष्ट जरी आपण समजून घेतली तरी पुष्कळ आहे!...

माणूस : खुर्चीअल्याडचा आणि पल्याडचा

काश्मीर ते कन्याकुमारीपर्यंत कुठेही जा; प्रत्येक कार्यालयात, खुर्चीतली माणसं आणि खुर्चीसमोर ताकळत उभी असलेली माणसं असे माणसांचे दोन तट पडलेले दिसतील. खुर्चीच्या पलीकडली माणसं गुर्मीत तर अलीकडली माणसं गरजू आणि म्हणून केविलवाणी, असं जिथं तिथं द्दश्य. खुर्चीपलीकडल्या बथ्थड चेहऱ्याच्या माणसांची एक टोळी या देशात आहे. आणि मंत्री-संत्री नाही तर ही टोळीच या देशातल्या लोकांवर राज्य करते आहे....

‘न उतले-मातले’ले दोन राज्यपाल!

आसामचे राज्यपाल बनवारीलालजी पुरोहित आणि सिक्कीमचे राज्यपाल श्रीनिवासराव पाटील हे दोघेही मानाच्या मोठ्या पदानं मुळीच उतलेले-मातलेले नाहीत. मोठ्या आणि मानाच्या पदावर जाऊनही कायम अस्सल माणसासारखी वागणारी, पाय कायम जमिनीवर असणारी बनवारीलालजी पुरोहित तसंच श्रीनिवासराव पाटील यांच्यासारखी काही साधी तर, काही जिंदादिल आणि लुब्ध करणारी माणसं पत्रकारिता करताना भेटली आणि आमचंही जगणं उजळून निघालं....

बोटांनी छेडीत।अशी एकतारी।लावूनिया उरी।गा तू देवा॥

आभाळाच्या दिशेनं त्या हात करून तार स्वरात आर्ततेनं देवाला आळवायच्या, तेव्हा असं वाटायचं की, खरंच त्यांना तो तिथं कुठेतरी दिसत असावा. हा स्वर खराच त्याच्यापर्यंत पोचतो आहे. शेवटी शांतपणे त्यांनी सगळी गती थांबवली. सगळ्या हालचाली बंद केल्या. डोळेही बंद केले. उजव्या हातातील एकतारी केवळ वाजत राहिली. ऐकता ऐकता रसिकांना असं वाटत होतं की, आपल्याही शरीरात ही एकतारी वाजत आहे....

अनिलकुमार साळवे : पुस्तकांपेक्षा माणसे वाचत आलेला नाटककार

महाराष्ट्र फाउंडेशनच्या वतीने दिला जाणारा रा. शं. दातार नाट्य पुरस्कार यंदा अनिलकुमार साळवे यांना नुकताच पुण्यात समारंभपूर्वक देण्यात आला. औरंगाबाद येथील देवगिरी महाविद्यालयात नाट्यशास्त्र शिकवणारे साळवे यांना ‘ग्लोबल आडगाव’, ‘शेख मुहम्मद’ आणि ‘तिच्यासाठी वाट्टेल ते’ या तीन एकांकिका लेखनासाठी हा पुरस्कार देण्यात आला. त्यानिमित्ताने त्यांची ओळख करून देणारा हा विशेष लेख…...

स्वामी विवेकानंद : धर्माचे वेड पांघरलेला ज्ञानी पुरुष

अचानक भानावर येऊन विवेकानंद म्हणाले, ‘मी सेंट पॉलचा विचार करत होतो. त्याने ख्रिस्ताची शिकवण आत्मसात केली आणि प्रचंड विरोधाला न जुमानता त्या शिकवणीचा प्रसार केला. तो हे करू शकला कारण तो धर्माचे वेड पांघरलेला ज्ञानी पुरुष होता. मीसुद्धा धर्माचे वेड पांघरलेला माणूस आहे आणि मला कार्यकर्त्यांचा गट उभारायचा आहे.’...

गडकरी पुतळा : आहे हे असं आहे!

घटनेचं समर्थन करणारे आणि निंदा करणारे दोन्ही गट आपापल्या जाळ्यांत अधिक मासे पकडण्याचे आमिष म्हणून आपल्या प्रतिक्रिया वापरतात. घटना घडून जातात, चर्चेचा धुराळा उठतो आणि पहिला शमताना दुसरा येतो. प्रत्येक धुराळ्यागणिक अभिमान व द्वेष यांवर आधारित टोळ्या अधिक बळकट होतात. कितीही वाईट वाटलं तरी आहे हे असं आहे!...

पुरोगामी कोण? प्रतिगामी कोण? आपण कोण?

सध्या वैचारिक असहिष्णुता, धार्मिक तेढ, समान नागरी कायद्याची चर्चा, अल्पसंख्याकांना असुरक्षित वाटेल असं सामाजिक वातावरण, धार्मिक उन्माद, राज्यघटनेविषयी बेगडी प्रेम, उच्चवर्गीयांची दादागिरी, हुकूमशाहीची भलावण, संसदेचा अव्हेर, युद्धजन्य उन्माद पसरवण्याचा प्रयत्न, ‘देशप्रेमा’ची स्वघोषित व्याख्या करून विरोधकांवर ‘देशद्रोह्या’चा शिक्का मारणं, पुरोगाम्यांची निंदानालस्ती करणं, हे उद्योग देशभर चालू आहेत....

विघातक शक्तींना नैतिक अधिष्ठान

मुळात सिनेमागृहात प्रत्येक सिनेप्रक्षेपणाआधी राष्ट्रगीत लावायची सक्ती थिएटर मालकावर करणे हीच गैर गोष्ट आहे. राष्ट्रभावनांचे हे सवंगीकरण आहे. ही उथळ देशभक्ती आहे. 'भारत माता की जय' अशा आरोळ्या ठोकत सर्वसामान्य नागरिकांवर हल्ले करणारे समाजातले गुंड मवाली गट त्याचा फायदा उठवून सर्वत्र दहशत निर्माण करू पाहता आहेत. वास्तविक देशातले खरेखुरे देशद्रोही या समाजगटात मोठ्या प्रमाणावर आहेत...

शुभ शकुनाच्या ओल्या रेषा!

आसाराम लोमटे, अक्षयकुमार काळे, अनिल पिंपळापुरे या यार-दोस्तांना वर्ष सरता सरता मोठे सन्मान मिळाले. आनंद विश्वव्यापी झाला. २०१६नं भरल्या मनानं निरोप घेताना येणारं नवीन वर्ष अशा अनेक आनंददायी बातम्यांचं असेल अशा जणू शुभ संकेताच्या ओल्या रेषाच आखल्यासारखं वाटलं. दोस्तयारांचे असे सन्मान आपल्या जगण्यावर आनंदाची शीतल सावली धरत असतात. खाजगी जीवनात नवीन वर्ष राजकारणाच्या पलीकडे जाऊन माणूसपण जपणारं येवो!...

कोलंबिया : ‘पेटला तर पेटू दे, खेटला तर खेटू दे’वाल्यांचा देश!

आपल्यापेक्षा कमी आहे, पण गरिबी आहे. व्हेनेझुएलामधून आलेल्या वेश्या आहेत. उतू जाईल इतका गांजा आहे, दारू आहे, कोकेन आहे, हेरॉईन आहे, माफिया आहे, चोऱ्यामाऱ्या आहेत, पोलीस भ्रष्ट आहेत, काळाबाजार आहे, बेकारी आहे, कॉर्पोरेटचा मुजोरपणा आहे, चर्चचा मूर्खपणा आहे, आई-बापाची तीच ती काळजी आहे, ट्राफिक जॅम आहे, भिकारी आहेत, इंग्लिश न येणारे आहेत... हा देश कितीतरी आपल्यासारखाच आहे....

मनमोकळेपणावर मनमोकळं

मोकळेपणानं बोलण्याची नुसती तीव्र इच्छा असून चालत नाही, तर आपला मोकळेपणा मानवणारा, सोसणारा आणि आवडणारा श्रोता भेटावा लागतो. मोकळेपणा स्वीकारण्याची, त्याचं स्वागत करण्याची क्षमता देशातल्या सामाजिक, राजकीय वातावरणात असावी लागते. आहे का तशी व्यवस्था आपल्या देशात? संसदेपासून ते कुटुंबापर्यंत संवाद होताना दिसत नाही... नुसतीच आदळआपट, आरोप-प्रत्यारोप आणि दोषारोप...संवाद नाहीच!...

६ डिसेंबर हा दिवस कशासाठी लक्षात ठेवायचा?

अयोध्येतील विवादित जागेवर देशातील प्रत्येक नागरिकास उपयोगी पडेल असं जागतिक दर्जाचं ग्रंथालय उभारलं जावं. त्यात सामाजिक व राज्यशास्त्राचा अभ्यास व संशोधन केलं जावं. अत्यल्प खर्चात जागतिक दर्जाचं शिक्षण मिळेल अशी सोय करण्यात यावी. जेणेकरून देशातील प्रत्येक जाति-धर्माच्या नागरिकांना त्याचा लाभ मिळेल. तसेच मंदिर व मस्जिद उभारणीसाठी शहरात इतर ठिकाणी दोघांना समान अशी जागा दिली जावी....

स्पर्धा परीक्षांच्या बाजारातली सुगी!

एक विद्यार्थी वर्षभरासाठी किमान ऐंशी हजार ते एक लाख रुपये पुण्यासारख्या शहरात खर्च करतो. याचा अर्थ अडीच लाख गुणिले एक लाख, हा आकडा काही अब्ज रुपयांच्या घरात जातो. सबंध महाराष्ट्राचा आणि देशभराचा विचार करता विविध स्पर्धा परीक्षांसाठीचा बाजार महाप्रचंड आहे. ज्यावेळी आयटी क्षेत्र जोरात होते, त्यावेळी या बाजारात मंदी होती. २००८ पासून (आर्थिक मंदीनंतर) तेजी सुरू आहे...

माझा मुस्लीम समाजाच्या शिक्षणाचा प्रवास

एकाच वेळी त्रिवार तलाक मुस्लीम धर्माविरुद्ध आहे. पैगंबरांनी याला 'हराम' ठरवले होते. तोंडी तलाक एक-एक महिन्याच्या अंतराने व दोन साक्षीदारांसमोर, तसेच तलाक देण्याची कारणे देऊन द्यायचा असतो. आज एकाच वेळी फोनवर किंवा पत्राने होणारा तलाक धर्मसंमत नाही. या सगळ्यांनी मला माझ्याच समाजाच्या एका हिश्श्याबद्दल माहीतगार केले, याबद्दल मी आभारी आहे. कधीकधी सगळे ऐकून त्रास झाला, तरी हा प्रवास मला माणूस म्हणून समृद्ध करून गेला...

दिवाळी अंकांची स्थितीगती

अनेक प्रस्थापित आणि लोकप्रिय आणि नावाजलेल्या दिवाळी अंकांच्या दोस्ती खात्यात असलेले लेखक असतात आणि तेच वर्षानुवर्षं त्याच त्या प्रकारच्या लेखनाचा रतीब घालताना दिसतात. जाहीरपणे मात्र ‘अमुक म्हणजे काय, प्रश्नच नाही बॉ!’ छापाची दाद देत-घेत दळण सुरूच राहतं. दर्जाच्या भिंगातून कुणीही म्हणजे कुणीही मोकळं सुटू नये, अशी काटेकोर चौकट आखण्याची ताकद भल्याभल्या दिवाळी अंकांचीही नसावी?...

दिवाळी अंक आणि साहित्याचे दिवाळे

कवी-लेखक-चित्रकार यांना दिवाळी अंकांसाठी बहुतांश वेळा फुकटात राबवून घेणारे संपादक त्याच अंकात एका पानासाठी पाच हजारांपासून दोन-दोन लाख रुपयांपर्यंतच्या शुभेच्छांच्या जाहिराती मिळवतात, तेव्हा त्यांच्या या व्यापारी वृत्तीची चीड येते. काही ठिकाणी तर लेख-कवी-चित्रकारांना दिली जाणारी मानधनाची रक्कम अत्यंत हास्यास्पद असते. पन्नास-शंभर रुपयांपासून फारतर दोन-अडीचशे रुपयांपर्यंत हे आकडे जातात....

दिवाळी अंक : लसाविमसावि

कुठल्याही दिवाळे अंकातल्या सर्वच लेखांची भट्टी जमून आलेली असतेच असे नाही, पण ज्या अंकातले किमान अर्धे लेख चांगले असतात, तो अंक उत्तम म्हणावा लागतो. ‘ललित’ त्यापैकीच एक. भरीव, ठोस ऐवज हाती ठेवणारा ‘अक्षर’मधला परिसंवाद हे त्याचं खास वैशिष्ट्य असतं. या वर्षीच्या ‘हिंसेचे दशावतार’ असं नाव असलेल्या या परिसंवादात प्रत्यक्षात नऊच लेख असले, तरी तो या अंकातला स‌र्वांत खणखणीत ऐवज आहे....

दिवाळी अंक : लसाविमसावि

‘ऋतुरंग’चा या वर्षीचा विषय आहे – ‘मी आणि माझे वडील’. ‘मुक्त शब्द’चा दिवाळी अंक नेहमीसारखा संमिश्र स्वरूपाचा आहे. या अंकात व्यक्तिचित्र, लेख, कथा, कविता, विचारतुला, अनुवादित असे सहा विभाग आहेत आणि ‘संवाद’चं वैशिष्ट्य म्हणजे, यात रत्नाकर मतकरी, अनिल अवचट, प्रशांत दामले, कौशिकी चक्रवर्ती, देवदत्त पट्टनाईक आणि शॉपर्स स्टॉपचे गोविंद श्रीखंडे अशा सहा मान्यवरांच्या मुलाखती आहेत. ...

अँड द ऑस्कर गोज टू ...जॅकी चॅन!

गेली चार दशकं हिंसेचं कुठंही उदात्तीकरण न करता निखळ कौटुंबिक करमणूक करणारे अ‍ॅक्शनपट बनवणाऱ्या जॅकी चॅनचं अमेरिकेच्या अकॅडमी ऑफ मोशन पिक्चर्स या ऑस्कर पुरस्कार देणाऱ्या संस्थेनं नुकताच मानद ऑस्कर पुरस्कार देऊन सन्मान केला आहे. जॅकी चॅनचं यांना हा बहुमान देऊन अकॅडमीने एक प्रकारे चिनी चित्रपटसृष्टीचा गौरव केला आहे...

दिवाळी अंक : लसाविमसावि

‘पद्मगंधा’चा संपूर्ण अंक डॉ. ढेरे यांना अभिवादन करणारा आहे. त्यात ‘मिथक’ या विषयावर एक भरगच्च परिसंवाद आहे... एक दखलपात्र दिवाळी अंक असा अलीकडच्या काळात ‘वसा’ने लौकिक मिळवला आहे. या वर्षीचा अंकही त्याला फारसा अपवाद नाही. ‘इत्यादी’च्या दिवाळी अंकाचे सरळ तीन विभाग आहेत. एक- कथा, दोन- विशेष लेख आणि तीन – रियाज. त्यांना ‘उत्तम मध्यम’, ‘मध्यम मध्यम’ आणि ‘उत्तम मध्यम’ असं स्थूलपणाने म्हणता येईल....

दिवाळी अंक : लसाविमसावि

‘विद्याव्रती’ हा दिवाळी अंक मुंबई विद्यापीठाने काढला असून त्याच्या संपादक मंडळात खुद्द कुलगुरूच आहेत... ‘शब्दस्पर्श’ ज्या अक्षरजुळणीवर व मुद्रितशोधनावर पुस्तकाचं रचनासौंदर्य आणि सौष्ठव अवलंबून असतं, त्याची माहिती देणारा हा अंक संग्राह्य आहे... ‘भवताल’ हा या वर्षातला सर्वांत अभिनव आणि नावीन्यपूर्ण अंक म्हणायला काहीच हरकत नाही....

इथं नांदते असहिष्णुता….

अभिव्यक्तीची गळचेपी होऊ लागते, तेव्हा अगदी तळागाळातून आलेल्या कलावंतालाही जे जाणवतं, खुपतं, सलतं; ते सामान्य लोकांपर्यंत पोचतं का? आज ते पोचत नाही हे वास्तव आहे. १८, १९, २० नोव्हेंबर दरम्यान गोव्यात ‘दक्षिणायन’ हा अभिव्यक्ती उत्सव होत आहे. त्यानिमित्ताने हा विशेष लेख…...

दिवाळी अंक : लसाविमसावि

‘मौज’चा दिवाळी अंक हा एका गंभीर वाड्मयीन परंपरेचा भाग म्हणून काढला जातो. त्यातलं कुठलंही लेखन फारसं चटपटीत, आकर्षक, चटकदार, खमंग स्वरूपाचं नसतं... ‘मिळून साऱ्याजणी’ हे एक प्रकारे स्त्रियांच्या चळवळीचं मुखपत्र म्हणून प्रकाशित होणारं मासिक आहे. त्यामुळे त्याच्या दिवाळी अंकातही मनोरंजन, मनाला-डोळ्याला सुखावणारं असं काहीही नसतं... ‘कालनिर्णय’च्या दिवाळी अंकाची चार वैशिष्ट्यं असतात....

दिवाळी अंक : लसाविमसावि

एव्हाना बहुतेक दिवाळी अंक बाजारात आलेले आहेत. त्यातील कुठल्या अंकात काय वाचण्यासारखं आहे, काय नाही, कुटला अंक संग्राह्य आहे वा नाही, याचा आढावा घेणारं हे केवळ काही दिवसांसाठीच सदर...

दिवाळी अंक : लसाविमसावि

एव्हाना बहुतेक दिवाळी अंक बाजारात आलेले आहेत. त्यातील कुठल्या अंकात काय वाचण्यासारखं आहे, काय नाही, कुटला अंक संग्राह्य आहे वा नाही, याचा आढावा घेणारं हे केवळ काही दिवसांसाठीच सदर...... ...

दिवाळी अंक : लसाविमसावि

एव्हाना बहुतेक दिवाळी अंक बाजारात आलेले आहेत. त्यातील कुठल्या अंकात काय वाचण्यासारखं आहे, काय नाही, कुटला अंक संग्राह्य आहे वा नाही, याचा आढावा घेणारं हे केवळ काही दिवसांसाठीच सदर......

दिवाळी अंक : लसाविमसावि

एव्हाना बहुतेक दिवाळी अंक बाजारात आलेले आहेत. त्यातील कुठल्या अंकात काय वाचण्यासारखं आहे, काय नाही, कुटला अंक संग्राह्य आहे वा नाही, याचा आढावा घेणारं हे केवळ काही दिवसांसाठीच सदर... ...

दिवाळी अंकांच्या परंपरेची भानगड

गेल्या काही वर्षांतल्या दिवाळी अंकांवर नजर टाकल्यावर काय लक्षात येतं? अगदी स्पष्टपणे सांगायचं तर अलीकडच्या काही वर्षांमध्ये दिवाळी अंकांमध्ये प्रचंड साचलेपण आलं आहे. याची जाणीव काहींना आहेही; नाही असं नाही. वर्तमानपत्रांच्या दिवाळी अंकांत तर, जाहिरातींचंच नावीन्य दिसतं आणि मजकुराचा दर्जा त्यांच्या रविवार पुरवण्यांतील लेखांपेक्षा फार वेगळा नसतो. एखाद-दुसरा वाचनीय वा चांगला लेख, इतकंच त्यांच्या गुणवत्तेचं प...

उजवे आणि बुद्धिवादी

अमर्त्य सेन यांची गच्छंती आणि गजेंद्र चौहान यांची नियुक्ती या दोन गोष्टींचा अर्थ केवळ शिक्षणाच्या भगवेकरणापुरता मर्यादित नाही. या घडामोडींचा मुख्य गाभा आहे. उजव्यांकडून सृजनशीलता आणि बुद्धिवादाचा करण्यात येणारा पराकोटीचा तिरस्कार. नालंदा विद्यापीठ आणि भारतीय चित्रपट व दूरचित्रवाणी संस्थेच्या बाबतीत घडलेलं नाट्य त्याकडेच निर्देश करतं. हा तिरस्कार जसा केवळ भारतीय परिप्रेक्षापुरता मर्यादित नाही, तसाच तो एक...

डॉ. कुमार सप्तर्षी : पंचाहत्तर वर्षांचा तरुण

डॉ. कुमार सप्तर्षी यांनी २१ ऑगस्ट २०१६ रोजी वयाची पंचाहत्तरी पूर्ण केली. एकेकाळी महाराष्ट्रातील तरुणांचा हिरो असणाऱ्या सप्तर्षींभोवती आजही तरुणांचा गराडा असतो. कुठल्याही तरुणाशी त्यांची पहिल्या पाच मिनिटांत मैत्री होते. कुठल्याही तरुणाला त्यांचं बोलणं ऐकत राहावंसं वाटतं. सामाजिक कार्यकर्ता आणि संपादक म्हणून सप्तर्षींनी ‘करेक्टिव्ह फॅक्टर’ म्हणून भूमिका निभावली आहे. ...

मी ज्ञानब्रह्मापुढे आहुतीच्या तयारीनं उभा

भाषण १ - ‘लोकसंस्कृती’चे उपासक आणि संशोधक डॉ. रा. चिं. ढेरे यांचं १ जुलै २०१५ रोजी पुण्यात वयाच्या ८५व्या वर्षी निधन झालं. त्यानंतर त्यांच्याविषयी बरेच लेख लिहिले गेले. मात्र डॉ. ढेरे यांना समजून घेतल्याशिवाय, त्यांची भूमिका समजून घेतल्याशिवाय त्यांच्या संशोधनाची महती कळणं शक्य नाही. ती समजून घेतल्यानंतर त्यांची पुस्तकं वाचली पाहिजेत. डॉ. ढेरे यांची संशोधनात्मक पुस्तकं महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक परंपरांचा अर्थ,...

…तर ती जगण्याशी प्रतारणा ठरेल!

भाषण २ – माझ्या आयुष्यभरच्या लेखनात बहुजनांचा विसर मला कधी पडला नाही आणि स्त्रियांच्या सुख-दु:खांचा स्वर कधी दाबला गेला नाही. तो दु:खद दारिद्रयातही, वेदनेचा वसा घेतलेल्या आयुष्यातही भलेपण सहज सांभाळणाऱ्या माझ्या गावामुळे. माझ्यासाठी माझं आजोळ गाव हे साऱ्या महाराष्ट्राचं ‘मिनिएचर’ होतं, लघुरूप होतं आणि माझी आजी त्या गावाच्या संस्कृतीचं प्रतिनिधित्व करणारी एक जबरदस्त शक्ती होती. स्त्रीची माया, तिचं सोसणं, तिचं ख...

मी महासमन्वयाचा लहानसा दुवा

भाषण ३ - प्रदेश, भाषा, संप्रदाय, दार्शनिक भेद यांच्या पलीकडे जाऊन शाश्वताचा शोध घेणाऱ्या महासंतांचा वारसा आपण वाया जाऊ देता कामा नये. त्या वारशाची विटंबना होईल, असं काही आपल्या हातून घडता कामा नये. एका लहानशा खेड्याचं ‘कसबा पुणे’ बनलं, ते आठ घराण्यांमुळे. त्या आठ घराण्यांतील एक घराणं माझं. त्याचमुळे काहीशा ‘सात्त्विक अहंकारा’तून मी असं म्हणू शकतो की, कर्नाटक- महाराष्ट्राच्या महासमन्वयाचा एक लहानसा दुवा मीही आहे. मी ...

© 2024 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.