सुधीर रसाळ : वाङ्मयाभ्यासाच्या वाटेवरचा व्रतस्थ

मराठीतले विद्यमान ज्येष्ठतम समीक्षक आणि वाङ्मय-संस्कृतीचे चिंतक डॉ. सुधीर रसाळ सर येत्या १० ऑगस्टला वयाची नव्वदी पार करत आहेत. निगर्वी आणि सालस विद्वत्ता हे रसाळ सरांच्या व्यक्तिमत्त्वाचं लेणं आहे. बेट मारून सांगतो, ‘डोकं ठेवावं असे पाय असणारी माणसं आता उरलेली नाहीत,’ असं सभेतलं हमखास टाळ्या घेणारं विधान करणाऱ्यानी एकदा रसाळ सरांना भेटावं. ते नक्कीच नकळतपणे रसाळ सरांसमोर नतमस्तक होतील...

नानासाहेब चपळगावकरांची आजची भेट!

नानांसाहेबांचा व्यासंग आपल्या आकलनाच्या कवेत येणारा नाही. मराठी, इंग्रजी, हिंदी असं त्यांचा संचार आहे, तसाच त्यांचा बहुपेडी संपर्कही आहे. गाठीशी इतकी विद्वत्ता असूनही त्यांच्यात ज्ञानताठा जराही नाही. त्यामुळे ते आपले कुणी वडीलधारी आहेत, ही जाणीव सुखावणारी असते. पुन्हा सांगतो, मोहरीएवढ्या ज्ञानाचा आभाळभर अहंकार असणारे/मिरवणारे पायलीला पन्नास भेटले; ताठा नसणारे नानासाहेबांसारखे ज्ञानी फारच दुर्मीळ असतात...

विनय हर्डीकर या उद्धट माणसानं मला घराबाहेर काढलं होतं...

मला निकालात काढलं असलं तरी, स्पष्ट लिहिणारा हा माणूस मनातून आवडला. पुण्यात गेल्यावर भेटायला गेलो. raw material लिहिणारा लेखक असूनही अतिशय सन्मानानं वागवलं. इतर गप्पा इतक्या सुंदर होत्या की, कविता हा विषय बोललो नाही. माझी आजवर १२ पुस्तकं प्रकाशित झाली आहेत, पण एकही त्यांना भेट द्यायचं धाडस केलं नाही, पण मैत्री तशीच राहिली...

जोपर्यंत सृजनशीलता जीवंत आहे, तोपर्यंत सामान्य माणसाचा आवाज जीवंत आहे. जोपर्यंत माणूस सुख-दुःखाच्या भावनेनं भरलेला आहे, तोपर्यंत सृजनशीलतेची शक्यता जिवंत आहे

आपण हे समजून घेतलं पाहिजे की, जोपर्यंत सृजनशीलता जीवंत आहे, तोपर्यंत सामान्य माणसाचा आवाज जीवंत आहे. जोपर्यंत माणूस सुख-दुःखाच्या भावनेनं भरलेला आहे, तोपर्यंत सृजनशीलतेची शक्यता जिवंत आहे. मराठीतील श्रेष्ठ कवी संत तुकाराम म्हणतात- ‘बुडता हे जन न देखवे डोळां। येतो कळवला म्हणउनि।।’ मला वाटतं की, वर्तमान संस्कृतीत सृजनशीलतेचं हेच काम आहे...

न गुदमरणारे, न गुरगुरणारे, ना कधी ‘गुस्सा’ करणारे ग़ुलज़ार आणि युद्धकाळात कादंबरी कशी लिहू म्हणणारा युक्रेनी कुर्काव्ह…

ग़ुलज़ार यांना सदैव पांढऱ्या शुभ्र कपड्यांत पाहणाऱ्यांना आपणा सर्वांभोवती पसरलेली ‘सांप्रदायिक’तेची अन् ‘उर्मट बहुसंख्याकवादा’ची घाण अजून ग़ुलज़ारांच्या कपड्यांना कशी लागली नाही, याचं आश्चर्य वाटायला हवं. निदान आपल्यावर काही डाग पडल्यावर तरी ग़ुलज़ार गुरकावले असते, ती घाण पसरवणाऱ्या लोकांवर! पण तसं झाल्याचं दिसत नाही. शुभ्रतेच्या नादात ग़ुलज़ार शुद्ध राहिलेले दिसतात...

जी.ए. कुलकर्णी : प्रत्येक कथेतून जादुई क्षण वाचकाच्या झोळीत टाकणारा क्षितिजगामी पांथस्थ

जीए जीवनाविषयीचे अनेक प्रश्न कथांमधून हाताळताना दिसतात. आयुष्यातली निरर्थकता अनेक पात्राद्वारे दाखवतात. माणूस आणि नियती यांच्यातील संघर्ष अनेक व्यक्तिमत्त्वांद्वारे दिसतो. त्यांची कितीतरी पात्रं शापित जीवन जगताना दिसतात. आणि असं जीवन जगत जगतच मृत पावतात. त्याशिवाय त्यांना मुक्तीच नसते. जीएंची प्रत्येक कथा नियतीचा एक निष्ठुर डावपेच असतो...

‘हेमांगी’ आणि ‘चौफेर समाचार’ : ‘उत्तम अंकां’च्या मांदियाळीत ‘वरच्या’ श्रेणीत उत्तीर्ण होणारे दिवाळी अंक

‘हेमांगी’तला अर्थतज्ज्ञ डॉ. नीरज हातेकर यांचा ‘महाराष्ट्र : उद्योग, रोजगार आणि राजकारण’ हा लेख वर्तमान महाराष्ट्रातल्या रोजगाराची समस्या विविध अभ्यास, अहवाल आणि आकडेवारी यांच्या आधारावर अशा प्रकारे मांडतो की, ती वाचून कुठलाही सुबुद्ध माणूस हतबुद्ध व्हावा. ‘चौफेर समाचार’चं यंदाचं वैशिष्ट्य आहे, प्रसिद्ध कवी व गीतकार जावेद अख्तर यांच्या कविता आणि ग़ज़लांचा अनुवाद...

मितभाषी पण साक्षेपी संपादक सुनील कर्णिक यांना अमृतमहोत्सवी वाढदिवसाच्या खूप खूप शुभेच्छा!

कमी बोलणारे पण मोजक्याच शब्दांत भरपूर काही सांगणारे कर्णिक सर आज, २८ जून २०२३ रोजी वयाची पंचाहत्तरी पूर्ण करत आहेत. त्यांना अमृतमहोत्सवी वाढदिवसाच्या खूप खूप शुभेच्छा! त्यांच्या गाठीशी संपादनाचा प्रदीर्घ अनुभव आहे. हळूवार, शांतपणे बोलणारे कर्णिक सर स्वतःच्या हळू बोलण्याविषयी सांगतात- “श्री. पु. भागवतांकडून मी संथ बोलण्याची कला व विचारी चर्या आत्मसात केली.”...

प्रसाद कुमठेकर नावाच्या ‘त्रिशंकू माणसा’नं ‘त्रिशंकू पिढी’साठी केलेलं लिखाण…

प्रसाद किंवा मी, आम्ही शेवटी विस्थापितच. अशा माणसांत एक उपरेपणा भरून राहतो. मग हा उपरा माणूस तटस्थपणे नवीन जागेकडे, तिथल्या माणसांकडे बघतो. प्रसादच्या लिखाणातला ‘मी’ हा असाच त्रयस्थ उपरा आहे. तो मुंबईतल्या लोकलच्या प्रवासाकडे, प्रवासात भेटणाऱ्या लोकांकडे, तो जिथं राहतो त्या सोसायटीतल्या लेखकांकडे तटस्थपणे बघतो. आपली निरीक्षण सांगतो. त्यातून तटस्थ उपऱ्याच्या नजरेतून महानगरी आपल्याला नव्यानं कळायला लागते...

अविनाश सप्रे : समाज आणि साहित्यातील आंतरसंबंध उलगडून दाखवणारे मर्मज्ञ समीक्षक

सप्रे यांच्या लेखन आळसामुळे व गप्पिष्ट स्वभावामुळे त्यांचे बरेचसे मित्र त्यांचा ‘मौखिक परंपरेतले समीक्षक’ असा गमतीने उल्लेख करतात. याचे कारण ‘स्वतःला मूल्यवान बनवण्याची आणि भोवतालाल जोडून घेण्याच्या’ धडपडीत बाहेरच्या व्यावहारिक जगाच्या रेट्यामुळेही त्यांच्याकडून ग्रंथस्वरूपाची कामे झाली नसावीत. मराठीतील आधुनिक साहित्य तसेच लेखक-कवींबद्दल त्यांना नेहमीच आस्था वाटत आली आहे...

माया अँजेलोचं बालपण जाणून घेतल्यावर ‘केज्ड बर्ड’ या कवितेतील वेदना समजते. आणि त्यानंतर ‘स्टिल आय राईज’ वाचली, तर त्यातील बंड, स्वातंत्र्याचे पूजन आणि आनंद, हे सारे समजून घेता येते!

माया अँजेलो (१९२८-२०१४) ही स्त्री मनाची सगळी रूपे अत्यंत मनस्वीपणाने मांडणारी कवयित्री. क्लब डान्सर, सेक्स वर्कर, हॉटेलात कुक इथपासून सगळी कामं या आफ्रिकन-अमेरिकन कवयित्रीला करावी लागली. हे सर्व भोग भोगत असताना तिने आपली संवेदना प्राणपणाने जपली. ती मनस्वी कविता लिहीत राहिली. आपल्या कर्तृतवाने पुढे ती अमेरिकेची सगळ्यात लाडकी कवयित्री झाली. जगभरातील स्त्रीवादी चळवळीची ती स्फूर्तिस्थान ठरली....

नामदेव ढसाळ : नोबेल पुरस्काराच्या तोडीचा मराठीतला धगधगता कवी आणि बंडखोर, लढाऊ लेखक

विद्रोहाच्या प्रखर व तीव्र स्वर असलेल्या त्यांच्या कवितेनं सर्व साहित्य-जगताचं लक्ष वेधून घेतलं. ‘गोलपिठा’ (१९७२) या त्यांच्या पहिल्या कवितासंग्रहाला अभूतपूर्व प्रतिसाद लाभला. मुंबईचं अधोविश्व आणि दलित समाजाच्या व्यथा-वेदना त्यांनी अतिशय रांगड्या, जोशपूर्ण आणि कळकळीनं आपल्या कवितेतून मांडल्या. ‘गोलपिठा’तल्या सगळ्याच कवितांनी आणि त्यातल्या धगधगीत वास्तवानं मराठी साहित्याला आणि मराठी समाजाला हलवून सोडलं...

असत्याला ललकारण्याची, आव्हान देण्याची, प्रश्न विचारण्याची गरज आहे. द्वेषाच्या या वातावरणात परस्परांवर प्रेम करणं, हासुद्धा विद्रोह ठरू शकतो

सध्याची लढाई अशा विचारधारेशी व अशा संघटनेशी आहे की, ज्याचा स्वतःचा असा आखाड्यात उतरवण्यासाठी पैलवानच नाही. म्हणून ते आपल्याला आपल्यातच लढवतात. महात्मा गांधींविरुद्ध महात्मा फुले, गांधींविरुद्ध आंबेडकर, गांधींविरुद्ध नेताजी सुभाषचंद्र बोस, गांधींविरुद्ध भगतसिंग, नेहरूंविरुद्ध पटेल अशा लढाया त्यांनी लावल्या आहेत. या विषमतावाद्यांचा कोणताही नेता त्यांच्या संघटनेशिवाय जनमानसांमध्ये मोठा होऊ शकत नाही...

‘त्यांच्यासोबत’ असाल तर स्वच्छ आणि विरोधात असाल तर गलिच्छ! ‘त्यांच्या’ बाजूनं असाल तर ‘देशभक्त’ आणि विरोधात जाल तर ‘देशद्रोही’!

भाजप म्हणजे ‘हिंदुस्थान’ आणि विरोधक म्हणजे डायरेक्ट ‘पाकिस्तान’, अशा प्रकारे बटबटीत पद्धतीने देशांतर्गत विभाजन सुरू आहे. काळ तर कठीण आहेच. आणि म्हणूनच ‘विद्रोही’ संमेलनासोबत राहून विद्रोहाचीही गरज आहे. कसाबला फाशी दिली गेली, तेव्हा सार्‍या देशाने आनंद व्यक्त केला, पण या देशातील सरकारच्या ‘कसाब’नीतीमुळे शेतकर्‍यांना आत्महत्या कराव्या लागतात, याबाबत फारसं दुःख या देशातील जनतेला आहे असं वाटतं नाही...

घोषित नसली तरी ‘अघोषित आणीबाणी’ तर निश्चितच आहे. वातावरण विषाक्त बनवले जात आहे. ‘भया’चे वातावरण निर्माण करण्याचा जाणीवपूर्वक प्रयत्न केला जात आहे

हे विद्रोही साहित्य संमेलन आहे. विद्रोही या शब्दाचा अर्थ ‘अन्यायाविरुद्ध लढा’ उभारणारे असा आहे. प्रस्थापित किंवा प्रतिष्ठापना केल्या गेलेल्या असत्याला सत्यानं ललकारणं, आव्हान देणं, प्रश्न विचारणं म्हणजे विद्रोह. विद्रोहाचं नातं सत्याशी असतं. सत्तेद्वारे जेव्हा असत्याची प्रतिष्ठापना होते, ते प्रस्थापित होतं, त्या वेळी सत्य त्याला आव्हान देतं. सत्यानं असत्याला ललकारणं, आव्हान देणं म्हणजे विद्रोह...

ही मराठी वृत्तवाहिन्यांची आत्ताची ‘ब्रेकिंग न्यूज’ आणि वर्तमानपत्रांची उद्याची ‘हेडलाईन’ असायला हवी!

ही मराठी वृत्तवाहिन्यांची आत्ताची ‘ब्रेकिंग न्यूज’ आणि वर्तमानपत्रांची उद्याची ‘हेडलाईन’ असायला हवी! ही मराठी वृत्तवाहिन्यांची आत्ताची ‘ब्रेकिंग न्यूज’ आणि वर्तमानपत्रांची उद्याची ‘हेडलाईन’ असायला हवी! ही मराठी वृत्तवाहिन्यांची आत्ताची ‘ब्रेकिंग न्यूज’ आणि वर्तमानपत्रांची उद्याची ‘हेडलाईन’ असायला हवी! ही मराठी वृत्तवाहिन्यांची आत्ताची ‘ब्रेकिंग न्यूज’ असायला हवी!...

रंगनाथ पठारे : हा स्वतःसह वाचकांशीही कठोरपणे वागणारा लेखक आहे, तरी वाचकांना तो आवडतो, यातच त्याचे श्रेष्ठत्व आहे

मराठीतील भक्कम लेखक. कथा-कादंबरीच्या क्षेत्रात त्यांनी लक्षणीय आणि विपुल कामगिरी बजावलेली आहे. जगण्याच्या अनेक शक्यतांचा ते सतत शोध घेत असतात. ‘रथ’ ते ‘सातपाटील कुलवृत्तांत’ हा त्यांचा प्रवास मनोज्ञ आहे. रंगनाथ पठारेंसारखा लेखक मराठी भाषेत असावा, ही बाब अतिशय देखणी वाटावी, मनाला आल्हाद देणारी वाटावी अशीच आहे. पठारेंसारखा लेखक मराठी भाषेत असावा ही बाब अतिशय देखणी वाटावी, मनाला आल्हाद देणारी वाटावी अशीच आहे...

राजन गवस : भारतीय लेखकाला वास्तववादी परंपरेचं विस्तारशील रणांगण असल्यामुळे श्रेष्ठ प्रतीची कादंबरी लिहिता येते, हे सिद्ध करणारा लेखक

राजन गवस यांचे समग्र साहित्य हे कृषी-संस्कृतीत असणाऱ्या समष्टीकेंद्री जीवनदृष्टीने प्रभावित आहे. आजूबाजूच्या चिंतनशील सामाजिक चळवळीत त्यांचा सक्रिय सहभाग होता. त्यांच्या लेखनाला वैचारिक, सामाजिक, चिंतनशील, मानवतावादी असे अनेक आयाम आहेत. कर्नाटकाच्या सीमेलगतच्या प्रदेशातील त्यांचं साहित्य फक्त ‘प्रादेशिक’ न राहता साऱ्या सीमा ओलांडून सर्वच भारतीयांना ते ‘आपलं’ वाटत आलेलं आहे...

सोनाली नवांगुळ रोज नव्या वाढत्या आव्हानांना तोंड द्यायला तयार आहे, पण आपण समाज म्हणून तिला पूर्वग्रहांशिवाय, स्टिरिओटाईप्ड कोंदणांशिवाय, एक माणूस म्हणून स्वीकारायला तयार आहोत?

सोनालीचा जगण्याचा, लढण्याचा, लिहिण्याचा उत्साह पाहिला की, आपल्याला आपणच ‘अपंग’ तर नाही ना, अशी शंका मनात येते. ती तिच्या तब्येतीशी जुळवून घेता घेता समस्त मानवजातीशीच जुळवून घेण्याची मनीषा मनात बाळगून असते. तिचे लेखन, तिचे अनुवाद, तिच्या अनुवादाला ‘साहित्य अकादमी’चा मिळालेला पुरस्कार, हे सारे तिच्या उत्कट जगण्याचेच विविधरंगी आविष्कार आहेत. नवनव्या अनुभवांना सामोरे जाण्याचा आनंद सतत तिला लुटायचा असतो...

लेखक म्हणून मला ‘संवाद’ ही गोष्ट अतिशय महत्त्वाची वाटते... ती टिकून राहायला हवी...

विचारांच्या स्वातंत्र्यावर बांध घालण्याचे प्रयत्न यथाशक्ती, विविध संघटनांकडून, समूहांकडून, पक्षांकडून होतच असतात. पण आता सोशल मीडियाचा यात एखाद्या हत्यारासारखा वापर केला जातो, जे धोकादायक आहे. जी गोष्ट मुळात मुक्त संवादासाठी योग्य आहे, ज्यातून अनेक नव्या कल्पना पुढे येऊ शकतात, संवाद होऊ शकतो, तिचा असा नकारात्मक वापर टाळता आला, तर समाज म्हणून आपल्या सगळ्यांनाच त्याचा फायदा होऊ शकेल...

भारतातल्या, विशेषत: महाराष्ट्रातल्या गोरगरिबांच्या जगण्याचा परिचय करून देणारी काही मराठी पुस्तके

‘भारत’ विरुद्ध ‘इंडिया’ हा शब्दप्रयोग खूप वेळा वापरला जातो. महाराष्ट्रात आज एकाच वेळी ‘दोन महाराष्ट्र’ आहेत. पुणे- मुंबई- नाशिक आणि विदर्भ-मराठवाडा व आदिवासी तालुके यांचे काही नातेच उरलेले नाही. या त्रिकोणातील प्रश्न हेच आज महाराष्ट्राचे प्रश्न झाले आहेत. तरुणांपर्यंत दलित, आदिवासी, भटके यांचे प्रश्नच पोहोचत नाहीत. त्यामुळे त्यांचे सामाजिक भान उंचावत नाही. ते उंचावण्यासाठी साहित्य हे महत्त्वाचे साधन आहे...

थर्मामीटर हा उत्तम साहित्यिक आहे. त्याला स्वतःचा ताप नसतो, म्हणून इतरांचे ताप मापण्याचे काम तो करू शकतो...

विनोबांनी जगाला आकार देणार्‍या तीन शक्ती सांगितल्या आहेत. पहिली आहे विज्ञान, दुसरी आहे आत्मज्ञान आणि तिसरी आहे साहित्य. आत्मज्ञानी पुरुषाप्रमाणे प्रामाणिक वैज्ञानिक आणि स्वतंत्र साहित्यिक हा स्वाधीन असतो, असे त्यांनी म्हटले आहे. मराठी साहित्य व्यवहाराशी संबंधित असलेले आपण सर्व लेखक, वाचक आणि प्रकाशक स्वाधीन होण्याचा प्रयत्न करू. आपले लिहिण्याचे, वाचण्याचे आणि प्रकाशित करण्याचेसुद्धा स्वातंत्र्य टिकवू...

माणसाचे मन मूलतःच स्वतंत्र असते. सगळ्या फॅसिस्टांची आणि हुकूमशहांची तीच खरी अडचण असते...

आता कोणी सामाजिक प्रश्नाबद्दल बोलले तर ‘यांना काय करावयाचे’ असा प्रश्न विचारणारे निर्माण झाले आहेत. समाजाची धर्म, जाती, पारंपरिक श्रद्धा अशा अनेक आधारांवर विभागणी झाली आहे. पूर्वीही समाजात अनेक भेद होते, वाद होते, तरीही या सुख-दुःखाच्या जीवनात एकूण समाजाशी आपले नाते आहे, ही जाणीव कायम होती. आज ही जाणीव तशीच शिल्लक आहे, असे सांगता येणार नाही...

विचार करता येणे आणि ते व्यक्त करण्याची शक्ती असणे, या मोठ्या देणग्या आहेत. आपण विचार करू शकतो, हेच आपल्या मनुष्यपणाचे एक गमक आहे

आचार्य भागवतांनी मर्ढेकरांना आणि त्यांच्या निमित्ताने सगळ्याच लेखक-कवींना जो सल्ला दिला, तो फार मोलाचा आहे. आपल्याला जे जाणवले ते आपण निर्भयपणे लिहावे, अनुभवाला अनुरूप शब्दांत लिहावे. स्वायततेचाच एक भाग असलेल्या विवेकाच्या कसोटीवर कवी आणि लेखकाला पूर्ण स्वातंत्र्य हवे, असे आपण म्हणतो, तेव्हा त्याच्या स्वतःच्या विवेकाशी सुसंगत असलेलेच स्वातंत्र्य आपण अपेक्षित असतो...

आशाताई बगे : शालीन, सुसंस्कृत आणि विलक्षण उंचीच्या लेखिका

नाशिकच्या कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचा अतिशय बहुमनाचा ‘जनस्थान पुरस्कार’ (२०२३) ज्येष्ठ कथा-कादंबरीकार आशा बगे यांना जाहीर झाला आहे. मराठी कथा आणि कादंबरी लेखनात मानवी जीवनाचे सूक्ष्म कंगोरे उलगडणाऱ्या आशा बगे यांच्या लेखनाचं स्थान फार उंचीचं आहे. मराठी साहित्यात अढळ ध्रुवपद प्राप्त केलेल्या आशाताई बगे यांचं व्यक्तिमत्त्वही विलक्षण साधं, शालीन आणि आश्वासक आहे...

बा लेखका, कोणाचा घोडा नको होऊस! तुझ्यावरचा स्वार जिंकेल अन् तुला वाटेल तू जिंकलास!!

गेल्या डझनभर वर्षांत भारतभर लेखक अमाप उत्पन्न झाले. त्यांना इंटरनेटजन्य लेखन-वाचन मंचांनी लेखक, वाचक, प्रचारक, विचारक, समीक्षक, परीक्षक, निरीक्षक, तत्त्वज्ञ, मर्मज्ञ, सर्वज्ञ, मीमांसक, अभ्यासक, संशोधक वगैरे विशेषणांनी ओळख प्राप्त झाली. त्यांना जे मंच मिळाले, त्यांना सोशल मीडिया असं म्हटलं जात असलं तरी प्रत्यक्षात ते अवघे ‘कम्युनल’ असतात. ‘सोसायटी’पेक्षा ‘कम्युनिटी’ हे नाते त्यांना बांधून ठेवते...

सरकारकडून अपमानित होण्यापेक्षा स्वतंत्र, समांतर पारितोषिक समिती स्थापन करूया…

राज्यपातळीवर २५ माणसांची एक अनौपचारिक समिती स्थापन करायची. ही समिती दरवर्षी मराठीमधल्या उल्लेखनीय पुस्तकांची यादी तयार करेल. जसं आपण इन्कम टॅक्स रिटर्न भरतो ना, तसं आपण याला ‘मराठी साहित्यावरचे रिटर्न्स’ म्हणूया. मार्च महिन्यात ही पुस्तकांची यादी आम्ही जाहीर करू. ती पुस्तकं वाचकांनी विकत घ्यावीत. यातून लेखक, प्रकाशक, ग्रंथविक्रेते, मुद्रक, बाइंडर या सगळ्यांनाच उर्जितावस्था येईल...

“माझ्या कवितांचा लगदा होवो, या नदीकाठाचं गवत खाणाऱ्या म्हशींच्या दुधात माझ्या कवितांचा अंश सापडो”

आपण पान उलटत जातो. एका पानावर कवितेची नावं आपल्याला दिसायला लागतात आणि सहज वर नजर गेली तर लक्षात येतं- सुरुवातीला लिहिलेलं आहे- ‘स र’. ‘सर’ तर पावसाची असते, मग ही ‘सर’ कोणती? कविता वाचताना लक्षात यायला लागतं, ही पहिली सर डोळ्यांमधून वाहणाऱ्या अश्रूंची आहे. या सराचं नाव आहे ‘अश्रू’. त्यातली पहिली कविता आहे- ‘टीपं’. या कवितेपासून सुरू झालेलं पुस्तक ‘शेवटचा अश्रू’ या कवितेबरोबर संपतं...

शेषराव मोहिते : शेतीप्रश्नांची केवळ दुःस्थिती मांडून न थांबता, त्यापाठीमागच्या अनेक अदृश्य कारणांचा मागोवा घेणारा लेखक

शेषराव मोहिते यांच्या दोन कादंबर्‍यांमधून एक कथानक विकसित झाले आहे. पहिल्या कादंबरीतील कुटुंबकथा शेतकरी जिवनाच्या बारकाव्यानिशी व्यक्त झाली आहे. त्याचबरोबर ती परस्परांना समजून घेणार्‍या नात्याचीही गोष्ट आहे. घरासाठी खस्ता खाणार्‍या, विनातक्रार सोसणार्‍या माणसांच्या कष्टप्रद संघर्षाची वाट या कादंबरीत एका निर्णायक वळणावर आली आहे. भास्कर चंदनशिव यांनी ‘एक करुणाष्टक’ असे या कादंबरीचे वर्णन केलेले आहे...

आम्हाला पुतळे नकोत, ग्रंथालये हवीत. येणाऱ्या पिढीला बाबासाहेब-अण्णा भाऊ यांच्या समाजवादी व्यवस्थेचे स्वप्न तर समजून घेऊ द्या, पण अशी मागणी कोणीही करत नाही

गांधीजींनी १९४२ साली चार शब्द उच्चारले- ‘क्विट इंडिया’. संपूर्ण देश पेटून उठला होता. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर एवढेच म्हणाले- ‘शिका, संघटित व्हा व संघर्ष करा’. एक संपूर्ण समाज हा शिक्षणासाठी, संघटनेसाठी व संघर्षासाठी सिद्ध झाला. सुभाषबाबू म्हणाले, ‘तुम मुझे खून दो, मैं तुम्हे आझादी दूंगा।’ लाखो भारतीय त्यांच्यासोबत निघाले. आज ‘भारत स्वच्छ करो’ची घोषणा केली जाते, पण त्याचा परिणाम काय, तर...

…तसं झालं तर भविष्यकाळात मराठी कथा जागतिक पातळीवर जाणारी आणि काळाच्या ओघावर टिकून राहणारी होईल

मराठी लेखकांनी आयत्या चालून येणाऱ्या विषयांचा तटस्थ आणि खुल्या दिलानं, नीट आणि नेमका वेध घेणं आवश्यक आहे. माणूस म्हणून ते जे काही जगतात, त्यातून लेखक म्हणून बाहेर येऊन त्यांनी येत्या आव्हानात्मक काळाला सामोरं जाणं आणि आपली लेखणी कुणा एका बाजूसाठी न झिजवता, संपूर्ण मानवी समाजासाठी, दोन्ही बाजूंचा सम्यक विचार करून झिजवणं आवश्यक आहे...

राजन खान : आडपडदा नसलेला रोखठोक माणूस आणि रोखठोक लेखक!

राजन खान हा माणूस फाटक्या तोंडाचा असला तरी लोभस आहे. फटकळ असला तरी प्रेमळ आहे. कथा-कादंबरीकार म्हणून मोठा आहेच, पण माणूस म्हणूनही तितकाच मोठा आहे. ‘बिग इगोज, स्मॉल मेन’ अशा टाईपची माणसं मराठी साहित्यात खूप दिसतात. ‘बिग इगोज, बिग मेन’ असाही प्रकार पाहायला मिळतो. पण ‘बिग मेन, स्मॉल इगोज’ अशी माणसं मराठी साहित्यात फारशी पाहायला मिळत नाहीत. राजन खान हा लेखकमाणूस तसा आहे...

अरुण गाडगीळ : “ ‘मौज’ने मराठी प्रकाशन विश्वामध्ये अढळ स्थान प्राप्त केले आहे. आणि या संस्थेचा मी दीर्घकाळ घटक होतो, याचा मला मनस्वी आनंद आहे.”

प्रत्येक लेखकाला आपले एकतरी पुस्तक ‘मौजे’ने काढावे असे वाटत असे. प्रकाशक म्हणून या काळात ‘मौजे’ची सॉलिड वट होती. हा ‘मौज’चा जो दबदबा होता, त्याचा फायदा मला कायमच मिळत असे. मी कोणालाही भेटायला गेल्यावर माझे (प्रतिनिधी, मौज प्रकाशन) कार्ड आत पाठवत असे. ते बघून लगेच आत बोलवले जाई. मला महाराष्ट्रभर असा मान नेहमीच मिळत आला आहे. या संस्थेने मराठी प्रकाशन विश्वामध्ये अढळ स्थान प्राप्त केले आहे...

जागतिक साहित्याची म्हैस बालसाहित्याची तीच ती वैरण रवंथ करत निवांत पहुडली आहे. तिला ढोसून, उभे करून नव बालसाहित्याचे ताजे व सकस दूध काढायची गरज आहे

तसे पाहता वाङ्मयाचे चुकत काहीच नाही. चुकते ते समाजाचे. एका वेळी वर्तणुकीतून आणि उपदेशांतून वेगळे संस्कार करायचे; पण त्याच वेळी मुलांना वाचनासाठी उपलब्ध करून दिलेल्या वाङ्मयातून वेगळे संस्कार करायचे. यामुळे गेल्या काही दशकातील प्रत्येक पिढीची प्रचंड मानसिक आणि नैतिक कुतरओढ झाली आहे. नैतिकतेच्या सीमारेषांना धूसर आणि अस्पष्ट करण्याचे काम या विरोधाभासी संस्कारांनी केले आहे...

ख्रिस्ती समाजाकडे पैसा नाही किंवा ख्रिस्ती लेखकांकडे प्रतिभा नाही, असे नाही. मग ही दुरावस्था का?

आपले प्रश्न आपणच सोडवू शकतो याची जाणीव असणे गरजेचे आहे. त्यासाठी खंबीर राजकीय नेतृत्वाची गरज आहे. निरनिराळ्या राजकीय पक्षात ख्रिस्ती नेते कार्यरत आहेत, परंतु पक्षश्रेष्ठींसमोर ते नांग्या टाकतात. परिणामी ख्रिस्ती समाज विकासापासून कोसभर दूरदूरच राहिला आहे. समाजातून नेतृत्व उभे राहत असेल किंवा घडत असेल तर त्यामागे आम्ही एक दिलाने उभे राहिले पाहिजे. त्यातूनच सामाजिक विकास साधला जाईल...

बलात्कार-संस्कृती थांबवायची असेल, तर स्त्रीचा आदर करणारी पर्यायी संस्कृती रुजवायला हवी...

बलात्कार हा स्त्रियांवरील हिंसाचारापैकीच एक. माणूस म्हणून स्त्रीचा अनादर करणारा तीव्र स्वरूपाचा अत्याचार. बलात्कारामध्ये अनुस्युत काय आहे? तर बळाचा वापर, स्त्रीच्या शरीरावरील पुरुषाची मालकित्वाची भावना अधोरेखित करणं. सर्व घटनांमध्ये पुरुषांच्या मनात कामवासना असते, म्हणून केवळ तो बळजबरी करत नसतो, तर आपलं वर्चस्व सिद्ध करण्यासाठी व स्त्रियांवर दुय्यमत्व लादण्यासाठी असंख्य पुरुषांकडून बलात्कार केले जातात...

‘अनटोल्ड’ मनोहर म्हैसाळकर…

म्हैसाळकर तसे कुठल्या एका राजकीय विचाराशी बांधिल नव्हते, पण त्यांचा कल भाजपच्या बाजूनं होता असं मला वाटतं. संघाचा कारभार हाकताना मात्र त्यांनी कायमचं सेक्युलर भूमिका घेतली. साहित्य संस्थेवरचं अभिजनांचं वर्चस्व त्यांनी हळूहळू झुगारून टाकलं. विविध जातिधर्माच्या लोकांना साहित्यातील, नवनवीन प्रयोग आणि प्रवाहांना म्हैसाळकरांनी कायमच उत्तेजन, प्रतिनिधित्व आणि व्यासपीठही मिळवून दिलं...

वर्तमान लेखक-कवींमध्ये खुलेपणा, दिलदारपणा राहिलेला नाही. वेगवेगळी निमित्ते आणि कारणं पुढे करून कोतेपणालाच प्रतिष्ठा प्राप्त करून दिली जाते

कधी साहित्याच्या दर्जाचं निमित्त केलं जातं, कधी विचारांची बांधिलकी पुढं केली जाते, कधी कुणी जाणून-बुजून निरपेक्ष राहणार असेल, तर त्याला कुणीकडे तरी ओढलं जातं किंवा ढकललं जातं. तत्त्वाच्या गप्पा मारत वचावचा भांडणाऱ्यांच्या भांडणापाठीमागे निव्वळ स्वार्थ उभा असल्याचं दिसतं. प्रसिद्धी, पुरस्कार, अभ्यासक्रम, लोकमान्यता असल्या शूद्र गोष्टींसाठी गट तयार करून खुन्नस धरले जातात, बिभत्स राजकारणही केलं जातं....

अ‍ॅनी अखनोव्ह : माणसाला अवगत नसलेल्या भाषेत स्वतःला व्यक्त करण्याची इच्छा असलेली लेखिका

Susan Sontagचा ‘On photography’ हा निबंध मी मागे खुपदा वाचायचो. ती म्हणते- ‘छायाचित्र हा बघणार्‍याचा स्वानुभव नसतो… उसनवारीचा अनुभव असतो...’ अ‍ॅनीसंदर्भात विचार करताना मला उगीच वाटून गेलं की, आयुष्याचा दस्तावेज मांडताना लहानपणीच्या आठवणी, आपलं पैतृक गावघर सोडताना, आपल्या गर्भपातप्रसंगी आजूबाजूला असलेल्या शुष्कभिंती, लग्नाबाहेरचे प्रेमसंबंध, ही आठवणींची छायाचित्रंच की!...

‘मॅजेस्टिक’ची केशवराव कोठावळे जन्मशताब्दीनिमित्त कादंबरी स्पर्धा...

कादंबरी पूर्णतः नवी आणि मूळ स्वरूपातील असावी, ती भाषांतरित किंवा इतर भाषेतील कादंबरीची मराठी आवृत्ती (adaptation) नसावी. कादंबरीची किमान शब्दसंख्या ५०,००० इतकी असणे बंधनकारक आहे; ती जास्तीत जास्त कितीही शब्दांची असू शकते.स्पर्धकांनी आपल्या कादंबरीची छापील प्रत (लिखित किंवा टाईप केलेली हार्ड कॉपी) खालील पत्त्यावर २८ फेब्रुवारी २०२३पर्यंत पाठवावी...

लेखक नैसर्गिकपणेच चिकित्सक असतात आणि धार्मिक कट्टरतेच्या वातावरणात ते सुरक्षित राहू शकतील, असा कुठलाही मार्ग उपलब्ध नसतो

राजकारणी काय बोलतात किंवा करतात, ही इथं माझ्या चिंतेची बाब नाहीय. पण तुम्हाला उन्नत करणाऱ्या टीकेच्या आणि मतभेदाच्या परंपरेची अनुपस्थिती ही खरी चिंतेची बाब आहे. मी इथं नेहमीची पक्षांतली फाटाफूट आणि वस्तुनिष्ठ कल्पना आणि तत्त्वं, यांपासून रिक्त असणाऱ्या पक्षांच्या नेहमीच्या कुरबुरी यांबद्दल बोलत नाहीय. मी म्हणतोय की, अशा परिस्थितीत लेखकाने मुक्त असायला हवं...

जी.ए. कुलकर्णी : अमूर्ताला मूर्तामध्ये ओढून आणण्याचे सामर्थ्य असणारा लेखक

मी जी.ए. कुलकर्णी यांना जगातल्या आणि सर्व भाषांमधल्या काही थोड्या श्रेष्ठ आणि अस्सल लेखकांच्या यादीमध्ये समाविष्ट करत आलो आहे. या लेखकाला आपण अन्य भाषांमधून नेलं पाहिजे आणि जगाला जी. ए. कुलकर्णी यांचं श्रेष्ठत्व सांगितलं पाहिजे. त्यांना दूरचे ध्वनी ऐकू येत असत असं म्हटलं गेलं. त्यांच्या चित्रांच्या संदर्भात बोलताना त्यांना रंगही ऐकू येतात, असं म्हटलं गेलं...

चार्वाक, बुद्ध, फुले, आंबेडकर यांच्या वैचारिक परंपरेत ‘आजचे मराठी साहित्य’ उभे राहावे, ही काळाची गरज आहे…

लेखक आपल्याला हवे तसे आशयद्रव्य घेऊन लेखन करू शकतो का? तर त्याला आज तरी नकारात्मक असेच उत्तर द्यावे लागेल. मग अशा वेळी प्रतीकात्मक, रूपकात्मक अशा मार्गाने जाणे हेच उपकारक ठरते. कारण अस्सल  लेखकाला मनातलं बोलायचं असतं. व्यक्त व्हायचं असतं. आमचा महाराष्ट्र आणि गोमंतकसुद्धा वैचारिकदृष्ट्या फुले-शाहू-आंबेडकर यांच्या परंपरेचा वारसा सांगणारा असा आहे...

शांता गोखलेकृत मराठी कादंबरीचा फसवा आढावा हा साहित्यातल्या अदृश्य ‘शीतयुद्धा’चाच परिपाक आहे…

‘कादंबरी’ या साहित्य प्रकारची ताकद समजून न घेता असे आढावे (जे मराठी साहित्यिकांचे नसून मराठी ‘सारस्वतां’चेच असतात.) घेऊन काही साधत नाही. ब्राह्मणी कादंबरीला खोडून मराठी साहित्यविश्वाच्या केंद्राभोवती गोखले कोणाला आणतात, या प्रश्नाचे उत्तर नकारात्मक आहे. निव्वळ ‘एलिटीझम’ जपण्यात आयुष्य व्यतीत करणारे गोखले यांच्यासारखे लोक कधी सामग्ऱ्याने विचार करणार?...

ज्ञानदेवांच्या दृष्टान्ताप्रमाणे, मुलगा वडिलांच्या ताटात जेवायला बसतो आणि त्यांच्या ताटातलं त्यांनाच जेवू घालतो. माझं तुमच्यासमोर बोलणं तशा प्रकारचं आहे...

समाजमाध्यमावर मुक्त स्वातंत्र्य आहे, पण त्यात संभाव्य धोकाही लपलेला असतो. समाजमाध्यमावर वाट्टेल तशी, वाट्टेल तेव्हा कविता झळकवता येते. मनात आले तर नव्या छपाई तंत्रज्ञानातून आकर्षक पुस्तक छापता येते. वर्तमानपत्रे कौतुक छापायला तयार असतात. गल्लोगल्ली पुरस्कारही तयार असतात. हा मोहक प्रवास मनाला भुरळ पाडणारा आहे. अष्टौप्रहर खुडखुड वाजणार्‍या व्हॉट्सअपमुळे आपलं अवधान खंडित झालंय का? आपण सलग विचार करू शकतो का?...

जी.ए. म्हणजे जीवनातील, अनाकलनीय भोवऱ्यातील, संभ्रमी वादळातील आणि चपखल वीजेतील संथ अर्थ घेणारा जीवनशोधक

जाणीवपूर्वक वेगळं राहण्यापेक्षा सहज वेगळी ठरणारी जीएंची नवकथा मराठी नवकथेतील एक मैलाचा दगड आहे, असं म्हणणं अतिशयोक्त ठरणार नाही. त्यामुळे जीएंच्या कथा कृतींना अनेक पैलू पाडून मोठ्या साक्षेपानं घडवलेल्या, घासून कोरलेल्या आणि स्वच्छ केलेल्या आहेत, यात शंकाच नाही. त्यामुळे ती लोलकाच्या अनेक तुकड्यांनी जमवलेल्या प्रचंड झुंबरासारखी दिसते...

सलमान रश्दी यांचा ‘धोक्याचा इशारा’ आपण ओळखू शकलो नाही...

जो गट असे म्हणतो की, शब्द हे शस्त्र आहेत, ते कदाचित एका बाबतीत सत्यच बोलतात. खरेच, नि:संशय शब्द तीक्ष्ण, धारदार, अपमानास्पद, किळसवाणे, अमानवीय असतात. वक्ता किंवा लेखक यांचा सार्वजनिक उपमर्द, कठोर टीका, तसेच त्यांचा निषेध करण्यापर्यंत शब्दांची मजल जाऊ शकते. पण सुसंस्कृत समाज आणि सैतानी (दंडेलशाही) समाज, या दोन्हीतला फरक ते शब्द आणि हिंसेची निवड कशी करतात, यावरूनच होत असते...

कालिदासाचा मेघ प्रवासाला निघाला की, सगळे जग त्याच्याबरोबर ‘प्रेमाच्या प्रवासा’ला निघते…

‘मेघदूता’मध्ये प्रेमाचे दोन आविष्कार आहेत - ‘पूर्वमेघा’मधले पृथ्वीवरील मर्त्य जिवांमधले प्रेम आणि ‘उत्तरमेघा’मधले अलकानगरीमधील स्वर्गीय जिवांमधले प्रेम. दोन्ही आपल्याला एकाच ताकदीने मोहवत राहतात. उत्फुल्लता हा कुठल्याही प्रेमाचा प्राण असतो, हा साक्षात्कार आपल्याला ‘मेघदूता’मध्ये होतो. पृथ्वीवरचे प्रेम उत्फुल्लतेमध्ये आणि उत्स्फूर्ततेमध्ये स्वर्गीय प्रेमापेक्षा कुठेही कमी नाही, हा साक्षात्कारही होतो...

इति महाकविश्रीकालिदासविरचिते मेघदूते काव्ये उत्तरमेघः समाप्तः।

हे मेघा, खरं तर मी तुला असे कार्य करायला सांगणे उचित नाहिये. परंतु, मैत्रीखातर म्हण किंवा मी माझ्या प्रियेपासून वियुक्त आहे म्हणून म्हण, मी तुला हे कार्य करण्याचा आग्रह करतो आहे. माझे हे कार्य तू कर! आणि, हे मेघा, या वर्षाकालात तुझे सौंदर्य आणि ऐश्वर्य असे दोन्हीही अतिशय वृद्धिंगत झालेले आहे. या सौंदर्यानिशी तू तुझ्या इच्छेला येईल तिकडे संचार कर...

वाऱ्याने तुला स्पर्श केलेला असतो आणि तुझे अस्तित्व त्याच्या श्वासातून वाहत असते…

विरहामध्ये मनुष्य चार प्रकारांनी आपल्या प्रिय व्यक्तीची आठवण काढत असतो, असा संकेत संस्कृत साहित्यात आहे. याला ‘विरहविनोदन’ असे नाव संस्कृतात दिले गेले आहे. विरहविनोदनाच्या या अवस्था लक्षात ठेवून कालिदासाने या श्लोकात आणि पुढच्या तीन श्लोकांमध्ये यक्षाच्या व्याकूळ अवस्थेचे चित्रण केले आहे...

कळ्यांना ज्या हळूवारपणे तू जागे करतोस, त्याच हळूवारपणे तू तिलाही जागे कर…

यक्ष तिला ‘मानिनी’ म्हणतो आहे. बापट-मंगरूळकर-हातवळणे म्हणतात, ‘मानिनी’ या शब्दाचा अर्थ कदाचित असा असेल – “इतके दिवस झाले, मी इकडे झुरत असताना कोणाकरवी निरोप पाठवण्याचे याला सुचले नाही… ना आपले कुशल कळवायचे या निष्ठूराला सुचले, ना मला धीर द्यायचे सुचले!” थोडक्यात रागावलेली म्हणून मानिनी! मानिनी आहे, म्हणून रागावलेली आहे!...

कालिदास काय किंवा यक्ष काय... स्त्रीविषयी अत्यंत आदर असलेली व्यक्तिमत्त्वं होती!

मेघ आला म्हणजे प्रेमाचा ऋतू आला. वातावरण मेघमय झाले की, आपले प्रियकर आपल्यापासून दूर राहूच शकणार नाही, अशा विचारांनी त्या स्त्रिया उत्साहित झाल्या होत्या. त्यांच्याबरोबरच बलाकांच्या मनातसुद्धा गर्भाधानक्षणांच्या म्हणजे मीलनाच्या स्मृती जाग्या झाल्या होत्या. तो सगळा संदर्भ इथं मेघ बघून यक्ष-पत्नीचे नयन विस्फारले जाण्याला आहे. आणि इथं तर या मेघाला त्या यक्षिणीच्या प्रियकराने खास तिच्यासाठी पाठवलं आहे...

अभ्रांनी आच्छादलेल्या दिवशी कमलिनी ना नीट फुललेली आहे, ना नीट मिटलेली आहे…

विरहाच्या दिवसापासून सुरू झालेल्या कालावधीतले आता किती महिने उरले आहेत, याची ती गणना करत असेल. त्यासाठी उंबरठ्यावर तिने फुलांची रास ठेवली असेल. त्यातील एक एक फूल जमिनीवर ठेवून ती गणना करत असेल, किंवा आपल्या हृदयात बाळगलेल्या मिलनाच्या चित्रांचा आस्वाद ती आपल्या कल्पनेमध्ये घेत असेल. सामान्यपणे आपल्या प्रियकराचा विरह झाला असेल तर स्त्रिया हेच उपाय योजतात आणि आपल्या मनाला विरंगुळा देतात...

सौंदर्य, काम, प्रेम आणि निष्ठा हे या यक्ष आणि यक्षिणीच्या जीवनातील चार मुख्य आधारस्तंभ आहेत!

ती माझी प्रिया अगदी मोजकेच बोलणारी आहे. माझा जीव की प्राण आहे ती! आपला प्रियकर आपल्यापासून खूप दूर असल्यामुळे तिची अवस्था एखाद्या एकाकी चक्रवाक पक्षिणीप्रमाणे झालेली असेल. विरहाने प्रदीर्घ झालेले हे दिवस जात असताना विरहाची व्यथा तिला असह्य झालेली असेल. शिशिर ऋतूमधल्या कडाक्याच्या थंडीमुळे म्लान झालेल्या एखाद्या कमलिनीप्रमाणे ती अगदी कोमेजून गेली असेल, असे मला वाटते आहे...

अशोकाला जसा ‘तो’ नाजूक लत्ता-प्रहार हवा आहे, तसा ‘तो’ यक्षाला स्वतःलाही हवा आहे…

या पुष्करिणीच्या काठावर एक क्रीडापर्वत बांधला आहे. या पर्वताचे शिखर इंद्रनील मण्यांचे आहे. याच्या आजूबाजूला सुवर्णाच्या कर्दळी उगवलेल्या आहेत. हा पर्वत माझ्या प्रियेचा अत्यंत आवडता आहे. हे मेघा, जवळ वीज असलेल्या तुझ्या रूपाला पाहिले की, मला सुवर्णकर्दळींनी वेढलेल्या त्या इंद्रनील पर्वताची आठवण येते...

शृंगाराच्या दलदलीतून बाहेर पडून नैतिक मानवी मूल्यांचा उत्कट भाव प्रगट करणारे मराठी जैन साहित्य म्हणजे भारतीय चेतनेचे स्तोत्रच आहे, असे मला वाटते

आज काम आणि अर्थ या दोन प्रेरणांना सर्वाधिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे. सवंग, करमणूक वाढली आहे. विज्ञान आणि तंत्रज्ञान माणुसकीची साथ सोडून मस्तवाल जनावराप्रमाणे उंडारत आहेत. वास्तविक आपल्याकडे निकोप सांस्कृतिकतेच्या अनेक परंपरा आहेत. तत्वज्ञान, शास्त्रीय संगीत, नाटके, दुर्मीळ ग्रंथ, ऐतिहासिक परंपरा, चित्रकला हे आपले अलंकार आहेत. हे शालू-शेले आपण जपले पाहिजेत...

इतर वेळी पिणाऱ्याची दक्षता घालवणारे मद्य इथे मात्र अत्यंत दक्षपणे मदनाचे कार्य करत आहे...

अलकानगरीमध्ये धनपती कुबेराचा मित्र साक्षात शंकर राहतो. त्यामुळे कामदेव मदन, भ्रमरांची प्रत्यंचा असलेले आपले धनुष्य येथे भीतीमुळे धारण करत नाही. परंतु त्यामुळे काही फरक पडत नाही. कामीजनरूप लक्ष्यांचा वेध घेण्याचे कामदेवाचे काम इथल्या चतुर ललना आपले नेत्र-कटाक्ष सोडून करतात. भिवयांची धनुष्ये ताणून सोडलेल्या या कटाक्षांबरोबरच त्यांचे विलासी विभ्रमसुद्धा लक्ष्यवेध करण्याचे काम अतिशय समर्थपणे पार पाडतात...

रत्नदीपांवर सुगंधाचा वा गुलालाचा किंवा हिऱ्याच्या कणिकांचा मेघ तरळतो आहे

‘अप्सरा’ या शब्दाचा अर्थ ‘अमरकोशा’मध्ये ‘स्वर्गामध्ये इंद्राच्या सभेत नृत्य-गायन करणाऱ्या सुंदरी’ असा दिलेला आहे. अप्सरांचे काम मन रिझवणे हे आहे, पैसे कमवणे नाही. त्यामुळे सीडींनी लावलेला ‘अप्सरांच्या वृदांच्या मुख्य’ हा अर्थ जास्त बरोबर वाटतो. रा.शं. वाळिंबे यांनीही योग्य भाषांतर केले आहे. वैभ्राज उद्यानात यक्षांबरोबर रममाण होणाऱ्या अप्सरा या यक्षांच्या ‘मैत्रिणीच’ आहेत...

स्त्रीच्या व्यक्तिमत्त्वात आणि सौंदर्यात विद्युल्लता लपलेली असते, हे कालिदासाला जेवढे जाणवले, तेवढे दुसऱ्या कुठल्या कवीला जाणवले असेल, असे वाटत नाही

प्रासाद आणि मेघ दोघेही उत्तुंग आहेत, गगनगामी आहेत. एकाकडे विद्युल्लता आहे, तर एकाकडे विद्युल्लतेसारख्या ललना आहेत! एका जवळ इंद्रधनुष्य तर दुसऱ्याकडे चित्र! याचा शब्द घनगंभीर, तर त्याच्याकडे संगीतासाठी मृदुंग! एकाकडे स्फटिकासारखे पाणी तर एकाकडे रत्नजडित जमीन!...

निसर्गातील वस्तुजाताला सुंदर असे व्यक्तिस्वरूप देणे, हा कालिदासाच्या प्रतिभेचा एक अजब धर्म आहे...

हिमालयाच्या उतरणीवरील विविध नयनमनोहर देखावे ओलांडून तू पुढे गेल्यावर तुला क्रौंच-रंध्र लागेल. हे हंसांचे मानससरोवराकडे जाण्या-येण्याचे हिमालयातील द्वार आहे. हे रंध्र परशुरामाच्या यशाची पताका म्हणूनही प्रसिद्ध आहे. त्यातून उत्तर दिशेला जाण्यासाठी तुला थोडे तिरपे व्हावे लागेल आणि थोडा निमुळता आकार धारण करावा लागेल. त्या वेळी तू बलीला पाताळात दाबण्यासाठी विष्णूने उचलेल्या सावळ्या पायाप्रमाणे दिसशील...

जीएंची कथा सुखापेक्षा दुःखाला, आशेपेक्षा निराशेला, जिंकण्यापेक्षा हरण्याला आणि जगण्यापेक्षा मरण्याला अधिक प्राधान्य देणारी आहे…

जीएंच्या कथासंग्रहांची नावं (‘निळासावळा’, ‘पारवा’, ‘हिरवे रावे’, ‘रक्तचंदन’, ‘रमलखुणा’, ‘काजळमाया’, ‘सांजशकुन’ इ.) जरी इंद्रधनुष्यातील सप्तरंगाप्रमाणे मोहक वाटत असली, तरी या सर्वच कथासंग्रहांतून त्यांनी दुःखाचाच पुरस्कार केलेला दिसून येतो. एखाददुसरी कथा सोडली, तर बहुतांश कथा दुःखाच्या, निराशेच्या, अपयशाच्या, दुभंगलेपणाच्या, असहाय्यतेच्या काळ्या, गूढ छायांनी वेढलेल्या दिसतात...

मेघ थोर कुळातील असून जलसंपदा हे त्याचे वैभव. ते कारणी लागावे ही यक्षाची इच्छा आहे…

गंगेचे उगमस्थान असलेल्या आणि अलोट हिमाने पांढराशुभ्र झालेल्या हिमालयावर तू पोहोचशील, तेव्हा त्यावरील शिळा त्यांच्यावर बसलेल्या कस्तूरी-मृगांच्या नाभीमधील विपुल सुगंधाने सुवासिक होऊन गेलेल्या असतील. सगळ्या थकव्याचे हरण करणाऱ्या हिमालयाच्या पर्वत शिखरांवर तू जाऊन बसलास की, शंकराच्या शुभ्र नंदीने आपल्या शिंगांनी उकरलेल्या कर्दमाप्रमाणे ती शोभा दिसेल...

‘अंताजीची बखर’ : एक ऐतिहासिक कादंबरी वेगळ्या दृष्टीकोनातून

अंताजी सामान्य ब्राह्मण संस्कारांपासूनही मुक्त होता, हे एक आणि त्याला शौर्य आणि वीरश्रीचे मुळातच वावडे होते, हे दुसरे. थोड्याशा खट्याळ आणि किंचित् खवचट दृष्टीकोनातून स्वकियांची आणि ज्यांची चरित्रे पाहा जरा म्हणतात, त्या पूर्वश्रींची थोडी निरामय थट्टा हे या लेखकाचे वैशिष्ट्य जसे अभूतपूर्व, तसे दुसरे एक वैशिष्ट्यही आतापर्यंतची मराठी ऐतिहासिक कादंबरी पाहता अद्वितीयच म्हटले पाहिजे...

‘दगडावर दगड... विटेवर वीट’ : स्वतःच्या आयुष्यातल्या आठवणी सांगण्याच्या निमित्तानं काहीही भरताड वाचकांच्या माथी मारणाऱ्यांनी ‘दगडावर दगड, विटेवर वीट’ रचून किती चिरेबंदी इमारत बांधता येते, ते एकदा डोळ्याखालून घालावं

हे आत्मनिवेदन असलं तरी त्यात कुठं कणभरही आत्मसमर्थन नाही, उलट कठोर आत्मपरीक्षण आहे. ललितलेखन असलं तरी भाबडं स्मरणरंजन किंवा भावुकपणा औषधालाही नाही. विषयाच्या ओघानं काही माहिती आली तरी त्यामागं स्वतःचं ज्ञान दाखवण्याची हौस नाही. इतकं प्रवाही, निखळ पारदर्शक, अंतरंगाला भिडणारं आणि विचार करायला लावणारं लिखाण फार क्वचित पाहण्यात येतं ...

येवढं बोलावं, लिहावं का, स्वतःच्या भूमिकेबद्दल?... तर जरा तपशीलानं उत्तर दिलं, झालं...

मला वाटतं, आहे. चराचर सृष्टीचा भाग आहे मी, त्यामुळे बंधुभावही मला महत्त्वाचा वाटतो. अगदी मानवी व्यवहार तपासताना, तशा व्यवहारांत भाग घेताना केंद्रस्थानी ठेवण्याइतका महत्त्वाचा वाटतो. आणि स्वातंत्र्य, समता, बंधुभाव ही मूल्यं एखाद्या समाजात मूर्त कशी करावी, हे भारतीय संविधान सांगू पाहतं. लोक विचारतात ना कधीतरी, “तुमच्या लेखनामागची प्रेरणा काय?” तर काय सांगायचं?...

‘मेघदुता’तल्या ४७व्या श्लोकातील एका ओळीचा अनुवाद करताना सगळ्याच अनुवादकांची धांदल उडालीय...

पापण्या उचलल्या की, बुबुळांचा काळा रंग उसळून उठेल, इतर रंग कसे उसळून उठतील, असा प्रश्न अनुवादकांना पडलेला आहे. विचार करताना मनात विचार येतो की, त्या तरुणींच्या डोळ्यात उमटणाऱ्या अभिलाषा, उत्कंठा अशा सुंदर आणि विविध भावनांचे हे विविध रंग आहेत का? इथे अजून एक रम्य कल्पना कालिदासाने आपल्या डोळ्यांसमोर उभी केली आहे...

कालिदासाची सौंदर्यदृष्टी किती सूक्ष्म निरीक्षणांतून जन्मली आहे, याची अनेक उदाहरणे देता येण्यासारखी आहेत…

मोराच्या डोळ्यांभोवती अतिशय सुंदर अशा पांढऱ्या रेखा असतात. त्यांचा एक रेखीव कोनच डोळ्यांभोवती झालेला असतो. गुगलवर मोराची छायाचित्रं बघितली की, आपल्याही लक्षात ते सौंदर्य येईल. या रेखा शिवाच्या मस्तकावरच्या चंद्रप्रकाशामुळे शुभ्र रंगाच्या झालेल्या आहेत, असे यक्ष सांगतो आहे...

प्रेमात पडलेल्या स्त्रीच्या प्रेमाचा अव्हेर करणे, यक्षाला योग्य वाटत नाही. म्हणून तो मेघाला सांगतो आहे…

गद्य अनुवादकांनी या रमणींना भीती दाखवू नकोस, कारण त्या ‘भित्र्या’ असतात असे लिहिले आहे. हे विशेषण रमणींसाठी योग्य नाही असे वाटते. कुसुमाग्रज त्यांना ‘भयशाली’ म्हणतात, सीडी ‘भयार्त’ म्हणतात, तर शांताबाई ‘कातर’ हा शब्द वापरतात! रमणींसाठी ‘भित्र्या’ हे विशेषण वापरून कसे चालेल? त्या भयशाली असायला हव्यात किंवा भयार्त, निदान कातर तरी!...

कालिदास सगळे वातावरणच स्त्री-पुरुषांतील प्रेमामध्ये अध्याहृत असलेल्या अनिवार वेडाने भारावून टाकतो...

होरेस विल्सनची दृष्टी ऐन्द्रिय अनुभवांवर केंद्रित झालेली आहे. त्याला ते दृश्य रम्य वाटते आहे. त्याला भारतीय संस्कृतीतले गृहदेवतेचे आणि लक्ष्मीचे ऐक्य कसे कळावे? पण एक चांगले होते, विल्सनसाहेबामुळे आपल्याही डोळ्यासमोर उज्जयिनीमधली घराघरामधून चालणारी सुंदर रमणींची पावले जिवंत होत उमटत जातात!...

आपल्या प्रेमामुळे दुसरी व्यक्ती किती आनंदी होते आहे, यावर आपल्या प्रेमाचे भाग्य अवलंबून असते!

शांताबाईंनी ‘उदयनवासवदत्ताप्रणयीकथा’ असा उल्लेख केलेला आहे. हा वत्स देशाचा राजा उदयन आणि उज्जयिनीची राजकन्या वासवदत्ता यांच्यातील प्रेमकथांचा उल्लेख आहे. प्रणयकथांचा संदर्भ शांताबाईंनी दिल्यामुळे या श्लोकातील सगळे वातावरणच बदलून गेले आहे! यक्षाला इथे उदयनवासवदत्ता यांच्याच कथा अपेक्षित आहेत!...

येथून आपला कालिदासाच्या ‘मेघदूता’तील श्रृंगाररसाच्या प्रवाहात प्रवेश होतो.…

‘रतिपरिमल’ ही कल्पनाच वाचकाच्या मनाचे हरण करणारी आहे. स्त्री-पुरुषांच्या मीलनाचा सुवास! तो गुहागुहांतून भरून राहिला आहे. काय बोलावे! शरीरांची प्रमत्त सुखे आणि त्यांची तेवढीच प्रमत्त वर्णने! चंद्रा राजन रतिपरिमलांना ‘फ्रॅग्ररन्सेस ऑफ प्लेझर’ म्हणतात! सुखांचे सुगंध! सुखांचे परिमल! सगळेच बेफाम, सगळेच बेफाट!...

कालिदासाच्या सौंदर्यदृष्टीचा स्पर्श त्याच्या अनुवादकांनासुद्धा होतो…

‘नयनांचे विविध विभ्रम ज्यांना माहीतही नाहीत, अशा ग्रामीण स्त्रिया, तुझे रूप आपल्या प्रेमळ नयनांनी पिऊन घेतील. कारण शेतीची सगळी समृद्धी तुझ्यावरच अवलंबून आहे, हे त्यांना माहिती असते. अशा वेळी, जमीन नांगरून झाल्यामुळे जो सुगंधित झाला आहे, अशा माळावर चढून तू थोडासा पश्चिमेला जा. आणि मग उशीर न करता लगेच द्रुतगतीने उत्तर दिशेला जायला लाग.’...

कालिदासाला जेव्हा जेव्हा प्रकृतीतील अपार सौंदर्य दिसते, तेव्हा तेव्हा त्याला पुरुष-तत्त्वाची आठवण होते…

कालिदास पर्जन्यकाळातील रुद्रगंभीर अनुभवाचे वर्णन करत आहे. पर्वताचे शिखरच्या शिखर उडवून नेईल की काय असे वाटावे, एवढे अजस्त्र आणि रौद्रचपल रूप या मेघाचे आहे. आणि एवढ्या समर्थ अशा मेघालाही त्याहूनही अजस्त्र आणि रौद्र अशा दिग्गजांच्या सोंडांचे तडाखे चुकवत चुकवत जायचे आहे. दिशांच्या रक्षणाची जबाबदारी ज्यांच्यावर आहे असे ते दिग्गज...

कालिदास आपल्याला आपल्या जगातून उचलतात आणि प्रेमाच्या व सौंदर्याच्या तीव्र संवेदनांनी भारलेल्या जगात घेऊन जातात…

मला माहीत आहे की, तू जगप्रसिद्ध अशा पुष्कर आणि आवर्तक या मेघांच्या वंशात जन्मलेला आहेस. शिवाय तू इंद्राचा कामरूपी, असा मुख्य अधिकारी आहेस. तू कुठलाही आकार धारण करू शकतोस. मी माझ्या पत्नीपासून नियतीच्या योगामुळे विलग झालेलो आहे आणि त्यामुळे मी माझी निरोपाची विनंती तुला उद्देशून करत आहे...

उत्कंठा उत्पन्न करणाऱ्या त्या मेघासमोर यक्ष आपले अश्रू आवरत कसाबसा उभा राहिला…

कुणी एक यक्ष होता. त्याच्या हातून कर्तव्य-प्रमाद झाला. त्यामुळे त्याला त्याचा स्वामी कुबेर याने एक वर्षासाठी असह्य असा पत्नी-विरहाचा शाप दिला. त्याचबरोबर त्याचा यक्ष म्हणून असलेला महिमा काढून घेतला. विरहाने व्याकूळ झालेल्या या यक्षाने रामगिरीवरील एका आश्रमात आश्रय घेतला......

कालिदासाच्या काव्यातील एकेक श्लोक सौंदर्यवंत ऐरावतासारखा झुलत राहतो, आणि त्यावर आशयाचा ऐश्वर्यमान इंद्र आरूढ झालेला असतो!

कालिदासाचे ‘मेघदूत’ आपल्याला एका उदात्त जगात घेऊन जाते. ते वाचून आणि अनुभवून झाल्यावर मानवी जीवनाचे सारे श्रेय आपल्या हाती लागले आहे, असे वाटत राहते. जगायचे कशासाठी, तर कालिदासाने सांगितलेले प्रेम करण्यासाठी. जगायचे कशासाठी, तर कालिदासाने रंगवलेला निसर्ग त्याच्या डोळ्यांनी बघण्यासाठी! जगायचे कशासाठी तर, कालिदासाने दिलेला मांगल्याचा घट हृदयामध्ये जपण्यासाठी! ‘जगायचे कशासाठी?’ या प्रश्नाला कालिदास वरील उत्तरे...

‘युगवाणी’चा हा ‘अरुण कोलटकर विशेषांक’ म्हणजे कोलटकरांच्या व्यक्तिमत्त्वाची सगळी रूपे एकत्रितपणे पाहण्याचा आणि त्यांना सगळ्या अंगाने समजून घेण्याचा एक छोटासा प्रयत्न आहे

कोलटकरांच्या कवितेचे अभ्यासक, तज्ज्ञ, कोलटकरांचे सहकारी, छायाचित्रकार, अनुवादक, दृक्-कलावंत सगळे आपापले डोळे घेऊन एकत्र आले आहेत. या अंकामुळे आपल्या परंपरेतला हा अनन्यसाधारण कवी अधिक कळेल, त्याचं समग्र रूप समजून घ्यायची निकड आपल्याला भासेल अशी अपेक्षा आहे. या छोट्याशा प्रयत्नातून कोलटकरांच्या व्यक्तिमत्वाचा कितीसा थांग आपल्याला लागतो याचा निर्णय वाचकांनी घ्यायचा आहे...

राजहंस प्रकाशनाच्या सत्तरीनिमित्त दोन स्पर्धा : १) रहस्य-सन्मान कादंबरी स्पर्धा आणि २) कुमार-विज्ञान कादंबरी स्पर्धा

‘राजहंस प्रकाशना’ला नुकतीच ७० वर्षे पूर्ण झाली. यानिमित्ताने १) रहस्य-सन्मान कादंबरी स्पर्धा आणि २) कुमार-विज्ञान कादंबरी स्पर्धा या दोन स्पर्धा. प्रत्येक स्पर्धेतील पहिल्या तीन स्पर्धकांना प्रत्येकी रुपये २० हजार, १५ हजार व १२ हजारांची पारितोषिके दिली जातील. रहस्य-सन्मान कादंबरी स्पर्धेतील विजेत्याला रोख रकमेखेरीज ‘बाबुराव अर्नाळकर-गुरुनाथ नाईक स्मृती-सन्मानचिन्ह’ दिले जाईल...

सुहास शिरवळकर यांच्या स्मरणार्थ : सु.शि. कादंबरी लेखन स्पर्धा

‘स्टोरीटेल, इंडिया’तर्फे सुप्रसिद्ध लेखक सुहास शिरवळकर (सु.शि.) यांच्या स्मरणार्थ, शिरवळकर कुटुंबीयांच्या सहकार्याने ‘मराठी कादंबरी लेखन स्पर्धा २०२१-२२’. स्पर्धेसाठी आलेल्या प्रतिसादामुळे आणि मागणीमुळे आता कादंबरी पाठवण्याची अंतिम तारीख ११ जुलैऐवजी ११ नोव्हेंबर २०२२ करण्यात आली आहे...

कृष्णाबाई माणुसकीचा दीपस्तंभ होत्या! माणुसकी, प्रेम आणि नेकी, या तीन गोष्टी त्यांच्या श्वासातून वाहत होत्या…

संसार कृष्णाबाईंचा होता. त्यांनी मास्तरांना मागणी घालून तो सुरू केला होता. फारसं काही न बोलता, त्यांनी तो मास्तरांना जपत जपत जमेल तसा पैलतीराला लावला होता. संसार कृष्णाबाईंचा होता आणि त्या संसारातली प्रेम-कविता मास्तरांनी लिहिली होती. संसार त्यांचा आहे, तर कृष्णाबाईंनी आपलं प्रेम शब्दांतूनसुद्धा व्यक्त करावं, असं मास्तरांना खूप वाटत होतं. पण कृष्णाबाई फक्त कृतीतून प्रेम व्यक्त करत राहिल्या...

लेखकानं आपल्या अंत:स्वराला गोंगाटात हरवू देता कामा नये. गर्दीत राहून एकटेपण जपलं पाहिजे!

एकदा लेखकानं आपलं अस्तित्व एका विवक्षित काळापुरतं नसतंच, हे मान्य करून टाकल्यानंतर सभोवातालाशी किंवा त्या मोजपट्टीच्या निकषावर उतरत बसण्याची तमा तरी का बाळगावी? कारण लेखकाला भवभूतीनं सांगूनच ठेवलं आहे की, काळ अनंत आहे आणि पृथ्वी विपुल आहे... केव्हा ना केव्हा आणि कुठे ना कुठे लेखकाला त्याचा समानधर्मा भेटेलच... तोवर लेखकाचं लेखन तो असताना आणि नसतानाही पायपीट करत राहतं...

वीणाताई, मराठी वाचकांचा आपल्या लेखणीवर अलोट व अजोड विश्वास आहे!

कोणी कृषितज्ज्ञ, कोणी अणुशास्त्रज्ञ, तर कोणी दीनदलितांचे सेवक, कोणी राजकारणी, तर कोणी पक्षी वा सर्प सांभाळण्यासाठी आयुष्य वेचलेले, कोणी चित्रकार, तर कोणी पाण्याचे महत्त्व ओळखलेले द्रष्टे आणि असे आणखीही लोकसेवक... यांतल्या अनेकांची अवस्था निदान आम्हा मराठी वाचकांसाठी तरी ‘नाही चिरा नाही पणती...’ अशीच राहिली असती, जर आपल्या वेधक नजरेचा आणि रत्नपारखी लेखणीचा जादुई स्पर्श त्यांना झाला नसता! ...

राम पटवर्धनांशी झालेल्या गप्पांतून जीवनभर पुरेल असे काहीतरी भरगच्च मिळाले!

जुलै १९८२मध्ये ‘सत्यकथा’ बंद झाली. पण माझे सत्यकथेत जाणे यत्किंचितही कमी झाले नाही. तोपर्यंत आमचे संबंध ‘ज्येष्ठ संपादक व होतकरू लेखक’ ही चौकट ओलांडून गेले होते. उलटपक्षी आता गप्पांना खरा रंग भरू लागला. पटवर्धन नंतर मौजेच्या ग्रंथसंपादनात लक्ष घालू लागले. यामुळे ते नेहमीप्रमाणे सत्यकथाच्या कार्यालयात येत असत. आमच्या गप्पा सुरू राहिल्या व उत्तरोत्तर रंगत गेल्या...

‘कुब्ला खान’ आणि ‘एक द्विज स्थळ’ : सर्जनात अंतर्भूत असलेली जाणीव-नेणिवेची क्रीडा

कोलरिजच्या काव्याचा उत्कृष्ट नमुना मानल्या जाणाऱ्या या कवितेला कवीच्या कल्पनाशक्ती आणि निर्मितीच्या सिद्धान्ताची कलात्मक मांडणी करणारी कलाकृती मानली जाते. ही कविता कवीच्या स्वप्नवत दृश्याचे विस्मयकारक तरीही शक्तीशाली चित्र दर्शवते. एक मानसशास्त्रीय कुतूहल म्हणून ती निर्मितीप्रक्रियेत शिरण्याचा प्रयत्न करते...

रजनी परुळेकर : परंपरेच्या संदर्भात दीर्घ कवितेचा रूपबंध व आशयसूत्र यांना उल्लेखनीय देणगी देणारी कवयित्री

त्यांच्या बाईपणाच्या कविता परंपरांचं घट्ट कवच नाकारून ‘स्व’ची नवी जाणीव शोधणाऱ्या आहेत. स्त्रीच्या दयनीय अवस्थेच्या जाणिवेने त्या व्यथित होतात. बाईपण शोधताना ही कवयित्री पुरुषही शोधत जाताना दिसते. पुरुषी मनोवृत्तीचे सूक्ष्म बारकावे, शरीराच्या अनुषंगाने येणारे सत्ताकेंद्रित्व, त्यातून नैसर्गिक प्रेरणेत घुसणारा कावेबाजपणा त्या उघड करतात...

मॅक्झिम गॉर्कीने साहित्यिकांना एक प्रश्न विचारला होता. सुरेश भटांनी त्याचे उत्तर आपल्या सामाजिक-राजकीय आशयाच्या कवितांतून स्पष्टपणे दिले आहे!

भटांनी जशा उत्कृष्ट प्रणय कविता लिहिल्या, तशा श्रेष्ठ दर्जाच्या सामाजिक आणि राजकीय आशयाच्या कविताही लिहिल्या आहेत. चांगला कवी हा आधी संवेदनशील माणूस असावा लागतो. असा कवी सामाजिक सुख-दुःखांपासून स्वतःला अलिप्त ठेवू शकत नाही. तो कोट्यवधी सामान्य माणसांचा प्रवक्ता झालेला असतो. सुरेश भटांची कविता दलित-पीडित-वंचित जनतेचा असा बुलंद आवाज झालेली आहे...

एक अर्पणपत्रिका, एक पत्र, आणि ‘कवीचा मूर्खपणा’...

माझी आई आणि वडील यांची त्यांच्या विद्यार्थिवर्गात ‘वागर्थाविव सम्पृक्तौ’ अशी प्रतिमा होती. वडिलांनी त्यांचं ‘गीतार्थदर्शन’ आईला अर्पण केलं आहे. पण ते अर्पणपत्रिकेत तिचं नाव न घेता. आईनं १९७७च्या ‘ललित’च्या दिवाळी अंकात त्यांच्यावर ‘शांत-संयत-सुजन’ या नावाचा लेख लिहिला होता. तिच्या खास शैलीतला हा लेख आणि त्यांच्या खास शैलीतली ही अर्पणपत्रिका, हे गाण्यातल्या दोन बुजुर्गांच्या सवाल-जवाबांसारखे वाटतात...

आपल्या भोवतालाची उंची वाढवली नाही, तर आपली उंची कोसळू शकते. म्हणूनच निदान आपल्या स्वार्थासाठी का होईना, आपला भोवताल आपण घडवायला हवा

मित्रहो, आपले पगार आपल्या आवश्यक गरजा भागवण्यापेक्षा जास्त आहेत. त्यामुळे विद्येच्या क्षेत्रात राहणाऱ्या लोकांना इतर धंदा, व्यवसाय, प्लॉटिंग, ट्यूशन करण्याची गरज नाही. हवं तर विद्यार्थ्यांना मोफत शिकवायला हरकत नाही. आपण ज्या गावात राहतो, ते गाव आणि गावातलं वातावरण सुसंस्कृत असेल, तर त्यात आपण अधिकची भर घालायला हवी. आपल्यासारखे वाचणारे, लिहिणारे, ऐकणारे, रसिकजन आपल्याभोवती निर्माण करणं, ही आपली जबाबदारी असते...

चिंतनशील असतो, तो कलावंत. नव्हे, तोच खरा कलावंत. इतरांचे जगणे उन्नत करण्याची त्याच्यात खरी क्षमता. बाकी सगळेच भोंगे. काही लहान. काही मोठे…

चित्रामागे विचार असतो. पण विचारांचा कोलाहल मागे टाकून विचारविरहित म्हणजेच संस्कारांची पुटे सारून कोऱ्या करकरीत मनःस्थितीत चित्र काढता आले तर...? नव्हे, ते तसे काढण्याचा प्रयत्न हवा... मुंबईतल्या जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट्सच्या सभागृहात २७ फेब्रुवारी २०२२ रोजी सायंकाळी ६:०० वाजता ख्यातकीर्त चित्रकार-लेखक प्रभाकर कोलते यांच्या ‘दृक-चिंतन’ या पुस्तकाचा प्रकाशन सोहळा पार पडला. त्यावरील हे छोटेखानी टिपण...

बाळ ठाकूर : एक सिद्धहस्त ‘रेषा’

सलग, लयदार आणि प्रचंड आत्मविश्वास असलेली बाळ ठाकूरांची कागदातूनच उमटून आलीय अशी वाटणारी स्वयंभू, ‘सिद्धहस्त रेषा’. पूर्ण चित्रच काय, नुसती रेषाही निरखत राहावी अशी. कुठल्या बिंदूवर ती सुरू होऊन इतके अनपेक्षित, विलोभनीय आळोखेपिळोखे देत ती कशीकशी संचार करते, ते दरवेळी थक्क होऊन पाहत राहावं. ठाकूरांनी त्यांच्या इलस्ट्रेशनमध्ये ‘ग्रे’चा वापर केल्याचे कधी पाहिले नाही. कायम काळीभोर लवलवती रेषा...

किरण गुरव : ‘‘मला लिहिण्याविषयी प्रचंड जिव्हाळा आहे. प्रेम आहे. खेच आहे म्हटलं तरी चालेल. मग ते कथात्म साहित्य असू दे, ललित लेख असू दे!”

मी लिहिण्यात प्रचंड रमणारा माणूस आहे. चांगलं पुस्तक असेल तर वाचनासंदर्भातही हे होतं. अशा वेळी स्थलकालाचाही निरास होत असतो, हे नंतर लक्षात येतं. वाचनातून, लिहिण्यातून लौकिक जगात परतायला भाग पाडणारं व्यावहारिक कारण अनेकदा दुष्ट वाटत राहतं. भान हरपून लिहिलेलं जास्त वाचनीय असतं असंही माझं निरीक्षण आहे. वाचनीयता हा साहित्याचा चांगला निकष ठरतो. साहित्यात माणूस असतो. त्याची गोष्ट असते...

लेखन कितीही चैतन्याने भारलेले असले किंवा आश्वासक असले, तरीही ते केवळ लढाया आणि वादविवादांबद्दल असू शकत नाही!

मी त्या काळाबद्दल बोलतोय, जेव्हा वसाहतीकरणाच्या मोहिमेने संपूर्ण प्रदेशाला व्यापून टाकले नव्हते आणि वसाहतवादी राजवटीची अगदीच अवनती झाली नव्हती. आमच्या नंतरच्या पिढीत वसाहतकालानंतर तयार झालेले त्यांचे स्वत:चे भ्रम आणि भ्रमनिरास होते. आणि कदाचित वसाहतवादाशी आलेल्या संपर्कामुळे आमचे जीवन कसे बदलले, ते त्यांनी स्पष्टपणे किंवा पुरेसे सखोल समजून घेतले नाही...

‘विनाअनुदानित’चा संघर्ष हा केवळ विनाअनुदानित शिक्षकांचा संघर्ष नसून व्यवस्थेकडे माणूस म्हणून जगण्याचा हक्क मागणाऱ्या माणसांचा संघर्ष आहे!

व्यवस्थेतल्या निर्ढावलेल्या, स्वार्थी आणि असंवेदनशील माणसांच्या मनात जरब आणि धाक निर्माण झाल्याशिवाय हे परिवर्तन शक्य नाही. म्हणून ही विनाअनुदानितची संघर्षगाथा समाजातील प्रत्येक घटकापर्यंत पोहोचावी; या वेदनेला समाजाच्या संवेदनेची जोड मिळावी. दुभंगलेल्या, खचलेल्या मनाला समाजनाचा आधार मिळावा; विविध घटकांतून, क्षेत्रांतून एक सकारात्मक संवाद घडावा...

रवींद्र केळेकर यांच्यानंतर दामोदर मावजो यांना ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळाल्यामुळे कोकणी भाषा इतर भारतीय भाषांप्रमाणेच सशक्त आणि समृद्ध आहे, हे वास्तव अधोरेखित झाले आहे!

जडणघडणीच्या काळात त्यांनी काही महत्त्वाचे मराठी कथाकार वाचले. पुढे त्यांनी काफ्फा, काम्यु, हेमिंग्वे यांचे साहित्य वाचले. ‘गांथन’ या संग्रहातील कथांवर थोडाफार हेमिंग्वेचा प्रभाव दिसून येतो. साधी, सोपी, ओघवती भाषा हे त्यांच्या शैलीचे वैशिष्ट्य त्यांनी सतत जपलेले आहे. कथेच्या तंत्रावर त्यांची जबरदस्त हुकुमत. मावजोनी कथेबरोबर कादंबऱ्याही लिहिल्या...

अनुवादातून मला माझी भाषा, माझा स्वर, माझं माझेपण सापडलं आहे... माझा पिंड मला सापडला आहे...

कुणा दुसर्‍याची भाषा अनुवादित करताना केवळ भाषेचा अनुवाद करायचा नसतो तर तो लेखकाच्या भवतालच्या सामाजिक-सांस्कृतिक प्रभाव नि दबावांचाही अनुवाद असतो. संकेतांचा अनुवाद असतो. वाच्यार्थ व व्यंग्यार्थ यांचा अनुवाद असतो. संहितेत वाहून न जाणं व संहितेच्या शब्दाशब्दाबद्दल अतिचिकित्सकपणा करत अनुभवांचा उत्स्फूर्त खळाळ किंवा गांभीर्य न घालवणं म्हणजे काय हे दर अनुवादानंतर मला अधिक कळतं आहे...

मंटो आणि अब्बास सामान्य माणसाच्या जगण्याचा संघर्ष, त्याची गरिबी, दारिद्र्य, असाहय्यता तटस्थपणे मांडतात...

‘उर्दू अदब’ जसे जीवनसंघर्षाशी दोन हात करणारे, नागरी व सामाजिक प्रश्न, समस्या मांडणारे, तसेच सांस्कृतिक संघर्ष घडवणारे एक विद्रोही साहित्य राहिलेलं आहे. इतकंच नाही तर अस्मितावादी शिवाय गुढकथांनी (तिलिस्म) भारावलेलं, प्रेमप्रणय, रंजनवादी, अभिजनवादी साहित्यिकही ‘उर्दू अदब’मध्ये चिक्कार आहेत...

पुलंनी एका संपत आलेल्या काळखंडाचा आलेख आपल्यासमोर ठेवला आहे, त्याचा ‘लुत्फ’ घेणारे आजही आहेतच...

पु. ल. देशपांडे यांच्या लेखनाविषयी सतत उलटसुलट चर्चा होत असते. एकीकडे, पुलं आता कालबाह्य झाले आहेत किंवा त्यांच्या लेखनातला काळ आता राहिलेला नाही, असंही म्हटलं जातं. तर दुसरीकडे, एक वर्ग सतत त्यांच्या लेखनाचे दाखले देत असतो. पुस्तकांच्या दुकानांतून आजही त्यांच्या पुस्तकांची विक्री चांगल्यापैकी होते. आणि ग्रंथलयांमधूनही ती चांगल्यापैकी वाचली जातातच... पुलंची लोकप्रियता नेमकी कशात आहे? कशामुळे आहे?...

प्रत्यक्ष अनुभवलेल्या आणि न अनुभवलेल्या मराठी साहित्य संमेलनांच्या काही आठवणी…

पुलंच्या अध्यक्षतेखाली भरलेले इचलकरंजीचे साहित्य संमेलन पहिलेच मोठे गाजलेले संमेलन. ते होण्यापूर्वी कितीतरी दिवस आधी नियकालिकांची पानेच्या पाने व रकाने त्याविषयीच्या मजकुराने भरत होती. कराडचे संमेलन भरण्याआधीच त्याभोवती वादाचे ढग जमायला सुरुवात झाली होती. आणीबाणीच्या काळात हे संमेलन होत होते, तरीसुद्धा ‘सर्व काही अलबेल आहे’ असे मानणारे आणि सांगणारे बहुसंख्य लोक होते...

‘उद्याचा मराठवाडा’ : ‘सेंद्रिय एकात्मता’ आविष्कृत करणारा ‘नवे पर्व’ या विषयावरील वाचनीय दिवाळी अंक

‘उद्याचा मराठवाडा’चा प्रत्येक दिवाळी अंक हा उत्सुकतेचा आणि आकर्षणाचा केंद्रबिंदू असतो. २०२१चा ‘नवे पर्व’ हा अंकही परिपूर्ण आहे. या अंकाचे अतिथी संपादक सुरेश वांदिले असून कविताविभाग नयन बाराहाते आणि कथाविभाग मधुकर धर्मापुरीकर यांनी संपादित केला आहे. दुर्दैवाने या अंकाचे काम पूर्णत्वास येत असतानाच बाराहाते यांचे दुःखद निधन झाले. परंतु त्यांनी आजाराशी झुंज देत कविता विभागाचे संपादन पूर्ण केले...

प्राचार्य डोळे सर : संशोधनाचा निर्मळ मार्ग आणि एक निरिच्छ दर्शक

डॉ. डोळे सर हे खरे जगावेगळे व्यक्तिमत्त्व होते. नाही तर पीएच.डी.ची तोंडी परीक्षा म्हणजे परीक्षकांची पंचतारांकित सोय, यथोचित पाहुणचार करावा लागे. हजारोंचा खर्च अगदी सहज होत असे. माझ्या तोंडी परीक्षेसाठी खर्च झाला तो केवळ पंचवीस रुपये. हे सर्व आजच्या पीएच.डी. करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना अजिबात खरे वाटणार नाही. पण ही वस्तुस्थिती आहे. डोळे सरांसारखी माणसे माझ्या आयुष्यात आली, हे माझे केवढे भाग्य!...

मित्र हो, चित्रविचित्र वर्तमान काळ तुमच्यासमोर आहे. तो समजून घेतल्याशिवाय तुम्हाला नवीन, भरीव असं काही करता येईल, असं मला वाटत नाही!

ज्या लेखकाला उत्तम काही लिहायचं असेल, नवं काही निर्माण करायचं असेल, त्याला त्याच्या परंपरेचं भान असायलाच हवं. कारण कोणताही लेखक आधीच्या पिढीच्या खांद्यावर उभा असतो. म्हणून त्याला खूप दूरचं दिसतं. पण ज्याला आधीच्या परंपरेकडंच गंभीरपणे जाण्याचा कंटाळा आहे, किंवा ‘मीच फक्त या भूमीत उगवलेला आहे’ अशा प्रकारचा ज्याचा समज आहे, त्याच्या लेखनाला मर्यादा पडणं क्रमप्राप्त आहे...

‘महाभारतकारां’नी ‘महाभारता’त संपूर्ण मानवी जीवन आणि त्याचे तत्त्वज्ञान रेखाटलेले आहे, म्हणून ते ‘काव्य’ आहे!

‘इतिहास’ हा महाभारताचा विषय आहे आणि ‘काव्य’ हा महाभारताचा आशय आहे. सौती सव्विसाव्या श्लोकात म्हणतात, त्याप्रमाणे महाभारत हा कवींनी सांगितलेला इतिहास आहे. काय घडले हे तर सांगितलेलेच आहे, पण त्या घटनांतून आशय काय घ्यायचा, हेदेखील सांगितलेले आहे. सौती सत्ताविसाव्या श्लोकात म्हणतात की, इतिहास आणि काव्य एकत्र आले की, ज्ञान तयार होते. महाभारताने ते स्वतःमध्ये साठवून ठेवलेले आहे...

साहित्य संमेलनाला कोणी आपल्या सोयीसाठी व स्वार्थासाठी वापरू पाहत असेल, चुकीचे वळण देण्याचा प्रयत्न करत असेल तर भिडेला बळी न पडता त्याला अटकाव केला पाहिजे

अखिल भारतीय मराठी साहित्य महामंडळाचे ‘अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन’ हा मराठी समाजाच्या आस्थेचा व आनंदाचा सर्वोच्च सोहळा आहे. कालौघात त्यात गरजेनुसार इष्ट ते बदल झाले; समाजाच्या गरजेनुसार भविष्यातही होत राहतील; ते आवश्यकही आहेत. पण या सोहळ्याला कोणी आपल्या सोयीसाठी व स्वार्थासाठी वापरू पाहत असेल, चुकीचे वळण देण्याचा प्रयत्न करत असेल तर भिडेला बळी न पडता त्याला अटकाव केला पाहिजे...

‘नमामि गंगे’ पारुल खक्कर म्हणतात तशी ‘शव-वाहिनी गंगा’ का झाली?

मोदी पंतप्रधान झाल्यानंतर त्यांनी लगेचच जून २०१४मध्ये ‘नमामि गंगे’ या प्रकल्पाची घोषणा केली होती. त्यासाठी अर्थसंकल्पामध्ये २० हजार कोटी इतकी भरघोस तरतूद केली होती. त्या प्रकल्पाचे काय झाले? गंगा स्वच्छ झाली? ‘नमामि गंगे’ झाली? तशी झाली असेल तर ती आज पारुल खक्कर म्हणतात तशी ‘शव-वाहिनी गंगा’ का झाली? रामराज्यातली जनताही गंगेला पवित्र, आईसमान मानतेच ना! मग तिची ‘शव-वाहिनी’ कशामुळे झाली?...

मोरेसर आणि दीक्षितसर यांना मुसलमान सहकारी का मिळाले नाहीत?

हा प्रश्न मोरे-दीक्षित यांना विचारलेलाच नाही. पुरोगामी म्हणवणाऱ्या तीन पक्षांच्या आघाडीला विचारला आहे. तिच्या महाविकासात बहुधा अल्पसंख्याक बसत नसावेत. कदाचित मागच्या हिंदुत्ववादी सरकारचा वैचारिक ‘हँगओव्हर’ या सरकारला त्रस्त करत असेल. कदाचित चुकून झाले असेल. कदाचित अज्ञानही असेल. कदाचित शिवसेनेला अजूनही टिकून असलेला परधर्मद्वेष असेल...

आज अप्पा असते तर १००व्या वाढदिवसाचा केक कापल्यावर म्हणाले असते, ‘आज मी शतकाधिपति झालो!’

ते हयात असते तर आज त्यांनी वयाचे शतक पूर्ण करून १०१व्या वर्षात पदार्पण केले असते. लेखक, प्रकाशक, मुद्रक, समीक्षक, संशोधक असे त्यांचे बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व होते. ना. वा. टिळक व लक्ष्मीबाई टिळक यांचे नातू दे. ना. टिळक यांचे पुत्र या पलीकडे त्यांनी स्वत:ची ओळख निर्माण केली आहे. ते नाहीत, तरी त्यांच्या स्मृती आहेत. त्या जागवल्या पाहिजेत. त्यांना उजाळा दिला पाहिजे...

‘रानमळ्याची वाट’ हा प्रकल्प करताना श्रावणीने एकाही कवितेला हातात कागद घेतला नाही, चुकली-अडखळली नाही, तिचा आत्मविश्वास ढळला नाही…

गेले नऊ महिने सुरू असलेला श्रावणीचा संपर्क आता थांबणार, त्यामुळे हूरहूर वाटतेय. नऊ महिन्यांपूर्वी नावगावही माहीत नसलेली ही माणसं अचानक काळजात जाऊन बसली. एप्रिलच्या मध्यावर आम्ही ही कवितामालिका थांबवत आहोत. पण कुठंतरी थांबलंच पाहिजे. म्हणून शेतकऱ्यांचं औत जिथं थांबतं, तिथं आम्ही थांबत आहोत. अर्थात पुढंही आम्ही गप्प बसणारच नाही. तीन-चार महिन्यांच्या विश्रांतीनंतर असाच काहीतरी जिव्हाळ कार्यक्रम घेऊन येणार आहोत...

महेश एलकुंचवारांची नाटकं आमच्यासमोर हाडामांसाची जिवंत रसरशीत पात्रं उभी करतात, आम्हाला श्रीमंत करतात

एलकुंचवारांच्या कलाविचारात साधनेला, तपस्येला अतिशय महत्त्व आहे. शोध घेणं ही सर्वांत महत्त्वाची निकड आहे. प्रायोगिक असणं हा नैसर्गिक निर्णय आहे. लौकिक यशापयश अतिशय कमी महत्त्वाचं आहे. कुठल्याही दिखाऊपणाला, अनावश्यक झगमगाटाला त्याच्यात स्थान नाही. कलाकारांनी कायम आपल्या अंत:प्रेरणा तपासून पाहत स्वत:ला आणि स्वत:तील कलेला, कलाकाराला घडवत राहावं, असा अतिशय मूलभूत विचार ते कायम जगलेले आहेत व मांडतही आलेले आहेत...

अनेक पुरस्कारांच्या हकिकती गमतीशीर, सुरस आणि चमत्कारिक म्हणाव्या अशाच असतात!

ज्ञानपीठ पुरस्कार मराठीत पहिल्यांदा वि. स. खांडेकर यांना त्यांच्या ‘ययाती’ या कादंबरीसाठी जाहीर झाला. त्या वेळी ‘हा पुरस्कार  डोळ्यांनी दिसत असताना आणि हिंडण्याफिरण्याची ताकद असताना मिळाला असता तर आनंद वाटला असता’ असे वयोवृद्ध खांडेकरांनी म्हटले होते. दादासाहेब फाळके पुरस्कारांसारखे प्रतिष्ठेचे सन्मान व्हीलचेअरवर असलेल्या अभिनेत्यांना दिले जातात, तेव्हा खांडेकरांची हमखास आठवण येते...

संवेदनशीलतेचे अपार करुणेत रूपांतर करण्याचे सामर्थ्य फार कमी लेखकांमध्ये आढळते. अशा मोजक्या आणि श्रेष्ठ लेखकांत भास्कर चंदनशिव यांची गणना आपल्याला करावी लागते!

भास्कर चंदनशिव यांच्या कथालेखनाचे वैशिष्ट्य म्हणजे, ज्या जीवनाविषयी ते लिहितात त्या जीवनाबद्दल त्यांना जिवंत आस्था आहे. म्हणूनच कथेच्या नावाखाली ते केवळ किस्से सांगत नाहीत, थेट अनुभवाच्या गाभ्याला भेटतात. एखादा पट्टीचा पोहणारा जसा तळापर्यंत बुडी घेऊन वस्तू वर घेऊन येतो, तसे ते तळपातळीच्या वास्तवाला नेमकेपणाने आपल्या मुठीत पकडतात. त्यांच्या कथांना गवसलेले आकार हे चिंतनातून आले आहेत...

हा कवी स्वत:ला केवळ दलित कवी म्हणवून घेत नाही. त्याला एकूणच मानवतेचा कवी व्हायचंय. म्हणूनच मनवर यांची कविता हे दलित कवितेतलं ‘युगप्रवर्तन’ आहे

ज्याची चूक त्याच्या पदरात घालूनही चूक करणाराविषयी मनातून करुणाच बाळगणारा हा कवी आहे. हे या कवीच्या बुद्धत्वाकडच्या प्रवासाचं लक्षण आहे. दलित कवितेत याआधी हे कधी दिसलं नव्हतं. हाच दलित कवितेचा आवर्तभंग आहे. भाषेच्या उदरात शिरून तिच्यात दडलेल्या आणि आतापर्यंत कुणीच न सांगितलेल्या अर्थाला मुखर करण्याची प्रतिज्ञा कवी खरी करून दाखवतो. म्हणूनच त्याला जात्याची नव्हे तर आईनं गाईलेल्या गाण्यांची घरघर ऐकू येते...

गणेश मतकरींचं कथात्म लेखन जुनाट संकल्पना आणि जुनाट मांडणीला छेद देणारं आहे, मुख्य म्हणजे ते ‘उत्तरआधुनिक’ आहे!

जे काही मोजके लेखक समकालीन समाजव्यवस्थेचं प्रभावी रेखाटन करताना दिसतात, त्यात मतकरी अग्रगण्य स्थानावर आहेत. त्यांच्या कथांमधील पात्रांचं ‘जेंडर न्यूट्रल’ असणं हे या लिखाणाचं आणखी एक वैशिष्ट्य. मग हे जेंडर न्यूट्रल असणं भाषिक आणि व्यावहारिक अशा दोन्ही स्तरांवर दिसून येतं. वेगवेगळ्या वयोगटातील विभिन्नलिंगी पात्रांच्या तोंडी असलेली भाषादेखील मतकरींच्या लेखनात कशा प्रकारे येते हे पाहणं महत्त्वाचं ठरतं...

पंडितराज जगन्नाथांच्या अदभुत चरित्राचे आणि ‘गङ्गालहरी’ या रचनेचे गारुड कायम आहे!

पं. जगन्नाथांनी जननिंदेस कंटाळून गंगेस आपला देह अर्पण केला आणि त्याआधी एकेका श्लोकांतून देवी गंगेची स्तुती केली. एकेका श्लोकापाठी गंगा नदी एकेक पायरी चढत वर येई. बावन्नाव्या श्लोकाच्या शेवटी तिने पं. जगन्नाथांना आपल्यात सामावून घेतले, अशा आशयाची कथा कविमनांचा विषय ठरली. ‘गङ्गालहरी’ ही पं. जगन्नाथाची मूळ संस्कृत रचना. त्यांच्या अद्भुत चरित्राचे आणि ‘गंगालहरी’ या रचनेचे गारुड कवीमनावर कायम राहिले...

निदा नवाज़ यांची सगळी मते पटली नाहीत, तरी त्यांना जो काळरात्रीच्या पायातील अंधाराच्या पैंजणांचा आवाज येतो आहे, तो खरा मानायला हरकत नाही

निदा नवाज़ यांनी ‘अँधेरे की पाज़ेब’ हा कवितासंग्रह नरेंद्र दाभोलकर, गौरी लंकेश, एम.एम. कलबुर्गी, गोविंद पानसरे आणि रोहित वेमुला यांना आणि जे कट्टरवाद्यांच्या विरुद्ध क्रांतीची मशाल नव्या पिढीच्या हातात सोपवून गेले त्या सगळ्या शहिदांना अर्पण केलेला आहे. त्यामुळे मला हा कवी आपल्या जातकुळीचा वाटला. या कवितासंग्रहातील कवितांची शीर्षके जरी वाचली तरी या कवीच्या भूमिकेची आपल्याला कल्पना येईल...

वैयक्तिक दु:खाच्या भेसूर सामूहिकीकरणाचं वर्ष...

काय घडलं नाही गेल्या वर्षभरात? करोनानं जगण्याचे सर्वच संदर्भ बदलून टाकले. समाजकारण, राजकारण, अर्थकारण, उद्योग, शिक्षण, वैद्यकशास्त्र अशा वेगवेगळ्या आघाड्यांवर एका अतिशय महाभीतीदायक संदर्भानं अशी चाल केली की, प्रत्येक माणसाच्या डोळ्यात मृत्यूचं भय दाटून आलं. माणसाच्या वैयक्तिक आणि सामूहिक जीवनात तोवर प्रस्थापित झालेले सर्व मापदंड तपासून पाहण्याची नितांत गरज निर्माण झाली. आपण समजतो तितकं आयुष्य सोपं नसतं...

कविता नेहमी सत्ता, भांडवलाच्या विरोधात आणि माणसाच्या बाजूनं असली पाहिजे!

हिंदीतले श्रेष्ठ कवी मंगलेश डबराल यांनी याविषयी खंतावून म्हटलं होतं की, “आज आपण एकाच प्रकारच्या सपाट, सुलभ आणि अतिपरिचित कवितांनी ग्रस्त झालेलो आहोत. ही कविता अस्वस्थता, बेचैनी उत्पन्न करत नाही. यात नवनिर्माणासाठी तोडफोड, विखंडन नाही. ती वाचून थोडा वेळ बरं वाटतं; पण ती वाचकाला अनुभवाच्या निबिड अरण्यातून, तापातून नेत नाही. चांगल्या समाजासाठी, मानवतेसाठी एक महास्वप्न पाहाण्याची उर्मी दिसत नाही.”...

विसाव्या शतकाच्या दूषित वातावरणातील जे उदयोन्मुख लेखक आहेत, त्यांना स्वत:ला राजकारणाशी संलग्न करण्याची मुळीच गरज नाही

जेव्हा लेखक वस्तुनिष्ठतेचे दुर्दैव आणि स्वत:च्या मर्यादा समाजात बघतो, तेव्हा तो त्याच्या क्षमतेनुसार पर्याय निवडतो आणि निर्भयपणे स्वतंत्र राहतो. विसाव्या शतकाच्या दूषित वातावरणातील जे उदयोन्मुख लेखक आहेत, त्यांना स्वत:ला राजकारणाशी संलग्न करण्याची मुळीच गरज नाही, कारण साहित्य हे लेखकाच्या मानवतेविषयी जागृतेची आणि त्याच्या स्वत:च्या अस्तित्वाची पुष्टी करते...

‘जगाच्या उद्धारक’ म्हणून बोंबा मारण्याची लेखकांना अजिबात गरज नाही!

साहित्य फक्त साचलेल्या संतापाला काढण्यासाठी वापरता येत नाही म्हणून हे पूर्वनिश्चित केले गेले की, हे साहित्य ‘कोल्ड लिटरेचर’ आहे. लेखकाने क्षणिक उत्तेजना किंवा नैराश्याची भावना जगाकडे आपले कटाक्ष टाकण्याअगोदरच सोडून द्यायला हवी. अशा प्रकारच्या साहित्याला टिकवण्यासाठी वचनबद्धता आणि जबाबदारपणा लागतो, त्याकरता लेखकाकडे सम्यक व तटस्थदृष्टी असायला हवी, जेणेकरून ‘जगण्या’चे निरीक्षण नि:पक्षपातीपणे करता येईल...

दिवाळी अंक २०२० : कोविडसारखी संकटं येतील, परीक्षा पाहतील, पण त्यावर मात करत दिवाळी अंक येतील, जगणं अर्थपूर्ण करण्यात आपल्याला मौलिक साथ देतील...

गेल्या आठ-नऊ महिन्यात आपण अनुभवलेला कोविडकाळ हा अनेकार्थांनी अभूतपूर्व आहे. आज हयात असलेल्या पिढीने असा सक्तीचा बंदिवास याआधी अनुभवला नव्हता. त्यामुळे या वर्षातल्या सर्व क्षेत्रातल्या अभिव्यक्तीला त्याचा संदर्भ असणे अपरिहार्य होते. दिवाळी अंक त्याला कसे अपवाद असतील? कोविडकाळ वेगवेगळ्या अंकात वेगवेगळ्या संदर्भात उमटला आहे, त्यातल्या महत्त्वाच्या ऐवजाची नोंद...

‘उद्याचा मराठवाडा’ : दिवाळी अंक नव्हे एक मौलिक संदर्भग्रंथ

‘उद्याचा मराठवाडा’चा २०१८चा दिवाळी अंक शिक्षणव्यवस्थेवर होता. त्यामध्ये यंदा ग्लोबल टीचर पुरस्काराने सन्मानित झालेल्या रणजीतसिंह डिसले यांच्या कार्याचा सर्वप्रथम परिचय करून देण्यात आला होता. २०१९चा दिवाळी अंक ‘जुने प्रश्न नवी उमेद’ या विषयावर होता. असेच संदर्भमूल्य राखण्याची परंपरा २०२०च्या दिवाळी अंकातही दिसून येते. हा अंक ‘करोना’ला केंद्रस्थानी ठेवून त्याचे विविध कंगोरे उघडे करण्याचे काम करतो...

दिवाळी अंक २०२० : मराठी विज्ञानकथा अजून ठराविक साच्यातून बाहेर का पडत नाही?

कोविड-१९च्या छायेत या वर्षीचे दिवाळी अंक निघाले आहेत. त्यात या महासाथीविषयी लेख आहेत. ‘वुहानचा वाफारा’ या एआयवरच्या कथेला या साथीचा काहीसा संदर्भ दिलेला सोडला तर बाकी कुठेच या विषयावर विज्ञानकथा दिसल्या नाहीत. कदाचित या साथीमुळे आपलं आयुष्य इतकं ढवळून निघालं आहे की, त्यापासून दूर जाऊन त्यावर कल्पनेचा, विशेषत: वैज्ञानिक प्रक्षेपण असलेल्या कल्पनेचा साज चढवणं हे कठीण होत आहे...

ढिम्म साहित्य-संस्कृती मंडळ आणि अशोक चव्हाणांचं अगत्य!

कोणत्या ना कोणत्या निमित्तानं सर्वच राजकारण्यांना नेहमीच टीकेच्या तोंडी धरणं आपल्याला आवडत असतं, परंतु राजकारणी अनेकदा अनेक चांगल्या गोष्टी अगत्यानं करत असतात, त्याची सकारात्मक दखल मात्र फारशी घेतली जात नाही. एकीकडे साहित्य आणि संस्कृती मंडळाचा लालफीतशाहीमध्ये अडकलेला हा अनागोंदी व ढिम्म कारभार आणि दुसरीकडे अशोक चव्हाण यांनी एका सूचनेची केलेली अंमलबजावणी, हे निर्दशनास आणून देणं हाच या लेखनाचा हेतू आहे...

हे कसले शेतकरी आहेत? हे शेतकरी तरी आहेत, की नाही?

दिल्लीत शेतकऱ्यांचे तीन नव्या कृषी कायद्यांविरोधात आंदोलन सुरू आहे... त्याची एकीकडे केंद्र सरकारने आणि गोदी मीडियाने बदनामी चालवली आहे, तर दुसरीकडे देशभरातून या आंदोलनाला पाठिंबा मिळतो आहे. हे शेतकरी ‘करेंगे या मरेंगे’ या अटीतटीवर का आले आहेत? कशामुळे आले आहेत? हे करणे त्यांना का भाग पडले आहे, असे अनेक प्रश्न विचारत मूळ प्रश्नांकडे लक्ष वेधणाऱ्या हिंदी कवितेचा हा मराठी अनुवाद...

वर्षाखेर आणि नववर्षारंभ : आता कशाला उद्याची बात, बघ उडुनी चालली रात…

वर्षाची अखेर आणि नववर्षारंभ हा साहित्यक्षेत्रासाठी अतिशय चैतन्याचा काळ असतो. म्हणजे नोव्हेंबर-डिसेंबर-जानेवारी या काळात विविध पुरस्कार, मानसन्मान जाहीर होतात. पण नोव्हेंबर महिना संपून डिसेंबर सुरू झाला तरी त्या पातळीवर अजून कुठलीच घडामोड घडताना दिसत नाही. अजून कुठलेच महत्त्वाचे पुरस्कार जाहीर झालेले नाहीत आणि हे पुरस्कार देणाऱ्या संस्थांनी त्याबाबत कुठले खुलासेही केलेले नाहीत...

‘पुरुषस्पंदनं’ : ‘विषारी मर्दानगी आणि मानवी नातेसंबंध’ यांचा आढावा घेणारा रौप्यमहोत्सवी वर्षातला नावीन्यपूर्ण दिवाळी अंक

‘मेन अगेन्स्ट व्हायलन्स ॲन्ड अब्युज’ अर्थात ‘मावा’ या संस्थेतर्फे दरवर्षी ‘पुरुषस्पंदनं’ हा दिवाळी अंकही काढला जातो. ‘माणूसपणाच्या वाटेवरची’ असं या दिवाळी अंकाचं घोषवाक्य आहे. यंदाचा ‘पुरुषस्पंदनं’चा २५वा दिवाळी अंक आहे. गेली २५ वर्षं लैंगिक असमानतेबाबतचे वेगवेगळे पैलू केंद्रस्थानी ठेवून हा अंक प्रकाशित होतो आहे. यंदाचा विषय आहे – ‘विषारी मर्दानगी आणि मानवी नातेसंबंध’...

‘आवाज’ : ‘खिडकी चित्रां’चा शिल्पकार, खपाचे विक्रम करणारा हा दिवाळी अंक यंदा ७० वर्षांचा झाला!

आवाज’च्या वाचनाने विनोदी साहित्याची गोडी लागली. त्यामुळे पु. ल. देशपांडे, द. मा. मिरासदार, जयवंत दळवी, शन्ना नवरे, रमेश मंत्री, व. पु. काळे शामराव ओक, द. पा. खांबेटे, इंद्रायणी सावकार, मुकुंद टाकसाळे, मधू मंगेश कर्णिक आदींची नव्याने ओळख झाली. बागवेंकडे मोठ्या फळ्यावर अंकांची नावं लिहिली जात. अंक संपला की, त्याच्यासमोर फुली पडे. कमीत कमी वेळात फुली पडण्याचा मान ‘आवाज’ने कित्येक वर्षं पटकावला...

उस्मानाबाद साहित्य संमेलनानं दोन गोष्टी शिकवल्या. लोकांच्या साहाय्यानं संमेलन करता येतं आणि काटेकोर मांडणी केली तर कमी खर्चात दर्जेदारही होतं

संमेलनाच्या तयारीच्या काळात महाराष्ट्रात निवडणुकीचा मोसम होता. कधी नव्हे तो हा मोसम राजकीय अस्थिरतेचा होता. या काळात निवडणुकीच्या निमित्ताने अनेक उलथापालथी व पक्षबदल घडले. राजकीय पुढारी आपले अस्तित्व टिकविण्यासाठी धडपडू लागले. उलटसुलट निर्णय घेऊ लागले. अशा स्थिरतेच्या काळात कोणत्याही शहाण्या माणसाने संमेलन त्यांच्या हातात दिले नसते. म्हणून मीही तेच केले आणि संमेलनावरचे अनिश्चिततेचे सावट दूर केले...

बा(र)मिसाईडच्या मेजवानीतला मेन्यू : बोलाचीच कढी बोलाचाची भात

माझ्याजवळच्या एका शब्दकोशात ‘बा(र)मिसाईड’ या शब्दाची व्याख्या ‘A person who offers benefits that are illusory or disappointing’ अशी दिली आहे. आभासी, पोकळ, निरर्थक आश्वासने देणारा माणूस. आज फारसा प्रचलित नसलेला हा शब्द खरे म्हणजे जगभरातल्या राजकारण्यांसाठी आवर्जून वापरला गेला पाहिजे. भारतात तर असे हजारो बा(र)मिसाईड राजकारणी सापडतात. आधीही होते, आताही आहेत, उद्याही असतील. सर्वच राजकीय पक्षांमध्ये असे गणंग भरले असतात...

साहिरच्या गीतात कोणतीही गल्लाभरू व साचेबद्ध लेखनाची प्रेक्षकांना ‘फील गुड’ देणारी तडजोड नव्हती!

साहिर लुधियानवी यांच्या निधनाला उद्या, २५ ऑक्टोबर रोजी ४० वर्षे होताहेत. प्रेक्षकांना आपल्या गीतानं अधिक समृद्ध व जाणकार करण्याची किमया साधताना गल्लाबारीवर पण साहिरनं निर्माता-दिग्दर्शकांना यश मिळवून देण्याची अवघड किमया करून दाखवली होती. आणि त्याचा गीतलेखन कारकिर्दीचा सर्वाधिक महत्त्वाचा गीतलेखनाचा कालखंड १९५८पासून जो सुरू झाला, तो १९७० पर्यंत कायम राहिला आणि नंबर वन गीतकार म्हणून साहिरचं नावं मशहूर झालं...

सोलापूरकरांनो, मारुती चितमपल्लींचा ‘नारायण सुर्वे’ करू नका!

हेही तितकंच खरं की, चितमपल्ली काही वयाच्या नव्वदीत सोलापूरकरांकडून हार-तुरे, सत्कार-समारंभ स्वीकारण्यासाठी सोलापूरला आलेले नाहीत, हे लक्षात घेण्याची गरज आहे. त्यात ही करोनाकृपाच म्हणायची की, अजून सार्वजनिक समारंभांना राज्य सरकारने परवानगी दिलेली नाही. नाहीतर या आठ-दहा दिवसांत त्यांचे दोन-चार सार्वजनिक सत्कार-समारंभही केले गेले असते! चितमपल्लींची केवळ ‘सत्कारमूर्ती’ करू नका...

दिवाळी अंक आणि ‘प्रतिभे’ला बेजार करून सोडण्याचे दिवस!

प्रतिभा आधीच अप्राप्य, त्यात ती काहीशी ओढूनताणून मिळवलेली. मग तिचा शांतपणे लाभ घ्यावा, हे मराठी लेखकांना कसं जमणार? शृंगार नावाचा एक रस असतो आणि त्याच्या आस्वादाचं एक शास्त्रही असतं, या गोष्टी बहुतेक मराठी लेखकांच्या गावी नसतात. त्यामुळे घिसाडघाईला उत्कटतेचं लेबल लावून आणि बटबटीतपणाला आविष्काराचा मुलामा देत ते प्रतिभेशी झोंबाझोंबी करत राहतात. दिवाळी जसजशी जवळ यायला लागते, तसतशी ती अधिकाधिक ‘बेजार’ होत जाते!...

कवयित्री लुईस ग्लूक यांची यंदाच्या साहित्याच्या नोबेल पारितोषिकासाठी निवड झाली, त्यामागच्या शक्यता…

लुईस ग्लूक यांची कविता तेच अधोरेखित करते. त्याचीच महत्ता सांगते. फार मोठ्या क्रांतीची किंवा बंडखोरीची भाषा ग्लूक यांची कविता करत नाही. ती कुणाहीविरुद्ध उभी राहत नाही. पण ती माणसाच्या, त्याच्या माणूसपणाच्या, त्याच्या अस्तित्वाच्या बाजूने मात्र ठामपणे उभी राहते. म्हणूनच कदाचित त्यांची नोबेल पारितोषिकासाठी निवड करण्यात आली असावी...

नारायण सुर्वे मजूर-कामगारांची भाषा बुलंद राहण्यासाठी, करण्यासाठी पुन्हा पुन्हा आठवत राहायला हवेत…

सुर्वे यांच्या निधनाला कालच्या १६ ऑगस्ट रोजी १० वर्षे पूर्ण झाली. सुर्व्यांनी आपल्या अनाथपणाचं कधी भांडवल केलं नाही. लेखन ही अतिशय गंभीरपणे करायची गोष्ट आहे असे मानणारे, जाणणारे आणि जगणारे सुर्वे होते. म्हणूनच त्यांच्या कवितेत जगण्याची उमेद आणि ऊर्जा दिसते. साहित्याच्या श्रेष्ठतेची मानकं अशा गोष्टींमुळेच तयार होत असतात. समूहाची भाषा बोलणारं लेखन नेहमीच क्लासिक सदरात मोडत आलं आहे...

पोर्तुगीज महाकवी लुई वाझ डी केमॉईसचा गोव्यातील पूर्णाकृती पुतळा आधी फोडला गेला, मग हटवला गेला, त्याची गोष्ट

गोवामुक्तीनंतर दोन दशकांनंतर म्हणजे १९८०च्या सुमारास केमॉईसच्या या पुतळ्याविषयी गोव्यात नापसंती व्यक्त होई लागली. पोर्तुगीज वसाहतवादी सत्तेचे गुणगान गाणाऱ्या या भाटाचा इतक्या मोक्याच्या जागी पुतळा ठेवून त्याचा सन्मान का करावा असा युक्तीवाद काही जण करू लागले. गोवामुक्ती आंदोलनात सहभागी झालेले काही स्वातंत्र्यसैनिक याबाबत आघाडीवर होते. लवकरच केमॉईसचा पुतळा ही गोवा सरकारसाठी एक ठसठसणारी जखम बनली...

नरहर कुरुंदकरांकडे पाहिल्यावर स्वतःचे खुजेपण अधिकच तीव्रतेने जाणवते!

हेमंत देसाई एकदा म्हणाले होते की, ज्यांना खूप वाचनाची आवश्यकता आहे, ती माणसं आज खूप लिहीत आहेत आणि ज्यांनी लिहायला हवं ते मात्र वाचत बसले आहेत. या प्रकाशात मला कुरुंदकर समजावून घ्यावेसे वाटतात, माझ्यातील अंधाराला उलगडून बघावंसं वाटतं. खूप लिहिल्यानंतर आता एक पोकळपणा तीव्रतेनं जाणवतोय. ५० वर्षांच्या आयुष्यात उंच झेप घेऊन अंतर्धान पावणारे कुरुंदकर आणि ५० वर्षं जगूनही जमिनीवरच, मातीत खेळणारा मी, हे अंतर बोचत राहतं...

मराठी लेखकांतर्फे जाहीर निवेदन : ‘एक तीळ सर्वांनी करंडून खावा’

आजच्या या महासंकटाच्या काळात घडणाऱ्या शोककारक घटनांनी आम्ही लेखक शोकाकुल व उद्विग्न मनाने हे निवेदन देत आहोत. सगळा देशच नव्हे तर सारे जग गेल्या काही महिन्यांपासून नैसर्गिक आपत्तीने ग्रासले गेलेले आहे. अभूतपूर्व अशा साथीच्या रोगाने झालेल्या लाखो लोकांच्या अकाली मृत्यूने आणि सगळीकडे पसरलेल्या आजाराने सारे जग विस्कळीत झालेले आहे. ही केवळ रोगाची साथ नसून हा सामाजिक आणि आर्थिक भूकंपदेखील आहे ...

चला, तर मग हा ‘साठी’चा लेखक ‘आपल्यासाठी’ काय घेऊन आला आहे, ते जाणून घेऊ…

या पराङमुखतेमुळे बोकील यांचा काही तोटा होत नाही, पण त्यांच्या वाचकांचा होतो. १ मे रोजी संयुक्त महाराष्ट्राच्या जन्माला ६० वर्षं झाली. आणि याच दिवशी मिलिंद बोकील यांनाही. कारण दोन्हींची जन्मतारीख आहे – १ मे १९६०. लॉकडाउनमुळे महाराष्ट्राची साठी व्हर्च्युअल पद्धतीनं साजरी केली गेली, तशी ती बोकील यांचीही करता आलीच असती, पण दुर्दैवानं तसं होऊ शकलं नाही. मराठी प्रसारमाध्यमांनाही बोकिलांचा बहुधा विसर पडला!...

एका ‘भयाणू’ने माझ्या मनात प्रवेश केला आहे. हा भयाणू शिंकण्याने, स्पर्शाने नव्हे, नुसत्या विचाराने संक्रमित होतो. 

हा भयाणू शिंकण्याने, स्पर्शाने नव्हे, नुसत्या विचाराने संक्रमित होतो. या भयाणूने माझे सारे अंतरंग विषसंकुल झाले आहे. सारे संकल्प संक्रमित झाले आहेत. काय करायचं वाचून, काय करायचं लिहून? काय होणार उद्याचं, या जगाचं? आता या सक्तीच्या भयाण एकांतात, विषाणूपासून बचाव करता येईल, पण भयाणू कसा दूर ठेवता येईल? सर्पयज्ञ करणाऱ्या, तक्षकापासून बचाव करू पाहाणाऱ्या जन्मेजयासारखी माझी अवस्था झाली आहे...

साहिर लुधियानवी - गरीब, शोषितांबद्दल भाष्य करताना, त्यांची दु:ख-वेदना शब्दबद्ध करताना त्याची कडवाहट व शब्दांचे फटकारे धारदार होतात!

साहिर जरी विचाराने प्रगतिशील लेखक चळवळीच्या तत्त्वज्ञानाच्या जवळ असले तरी ते कधीच कम्युनिस्ट पक्षात सामील झाले नाहीत. त्यामुळे त्यांची शायरी प्रबोधनपर व प्रचारी कधीच झाली नाही. उलट स्वत:च्या ‘नजरे’नं जगाकडे पाहत जे उत्कटतेनं वाटलं ते त्यांनी अभिव्यक्त केलं. पण प्रगतिशील विचारधारा व प्रखर मानवतावाद ही त्यांच्या ‘दिल’ व ‘दिमाग’ दोन्हींनी स्वीकारलेली जीवनमूल्ये होती...

भारतीय जनतेचा ‘भावनाप्रधान खुळखुळा’ झालेला आहे. कोणीतरी भावनांना हात घालतो आणि देशभर भावनिक उद्रेकाच्या लाटा उठतात. भावना ताब्यात ठेवणारी भारतीय मानसिकता लोप पावत आहे!

गेल्या सहा वर्षांत असा एकही महिना नसेल ज्या महिन्यात एखादी नवी लाट धडकली नसेल आणि तिने भारतीय जनतेच्या मनात उलथापालथ केली नसेल. आधुनिक काळाच्या महिम्यामुळे आज आपण फेसबुक, व्हॉटसअॅप यांनी जोडले गेलो आहोत. जवळपास सगळी वर्तमानपत्रे आणि सगळ्या टेलिव्हिजन वाहिन्या आपल्या हातात ऑनलाइन उपलब्ध आहेत. आणि या सगळ्यांमधून आपल्यावर वेगवेगळ्या माहितीचा मारा होतो आहे...

रा. रं. बोराडेंचे परखड बोल आणि साहित्यातल्या टोळ्या!

बोराडे यांच्या या परखड बोलाच्या वास्तवाबद्दल कुणालाही शंका नाही. ज्या साहित्याच्या क्षेत्रात बोराडे गेली पाच-साडेपाच दशके वावरत आहे, त्या क्षेत्रात हे पीक अलीकडच्या अडीच-तीन दशकात जोमानं फोफावलं आहे, याची कल्पना बोराडे यांना नव्हती का, त्यांनी हे बोलायला उशीर का केलाय, असे प्रश्न मात्र पडले. साहित्या जगतातल्या बोराडे म्हणतात त्या आणि तशा अनेक अनिष्ट बाबींविषयी ते अनभिज्ञ असतीलच असं नाही...

हा कोणता काळ आहे, साधे झाडांविषयी बोलणेसुद्धा गुन्हा ठरतो! खरेच आम्ही काळोखाच्या काळात जगतो आहोत!

मला तर पुष्कळदा वाटते की राज्यव्यवस्थेत, अर्थव्यवस्थेत काम करणार्‍यांनी साहित्य वाचावे, विविध कलांचा आस्वाद घ्यावा. म्हणजे त्यांची मने सतत मानवी संवेदनशीलतेने झंकारत राहतील. धर्मसत्तेत असणाऱ्यांनी उपनिषदे वाचावीत, संतसाहित्य वाचावे. त्यांची मने शांत असतील. शेवटी सगळी सत्तापदे जनहितार्थ असतात. जनतेच्या कल्याणाहून दुसरी कोणतीही गोष्ट मोठी नसते, महत्त्वाची नसते...

साहित्यनिर्मिती ही झपाटणारी सुखद क्रिया आहे. पण ती बाळंतपणासारखी वेदनादायीदेखील आहे! लिहिताना मी एक स्त्री, माता होण्याचा अनुभव घेतो!

माझ्यासाठी साहित्यनिर्मिती ही अत्यंत झपाटणारी सुखद क्रिया आहे. पण ती बाळंतपणासारखी वेदनादायीदेखील आहे! लिहिताना मी एक स्त्री, माता होण्याचा अनुभव घेतो. आम्हा पुरुषांच्या वांझ जीवनात सृजनाची वेदना, जन्म देतानाच्या वेणा अनुभवण्याचा कुठलाही योग येत नाही. हां, नंतर कधीतरी आपल्या मुलांचं जसं कोणी कौतुक करतं, तसाच काहीसा अनुभव मला ‘अमर उजाला’ परिवारातर्फे होणाऱ्या या सन्मानप्रसंगी येत आहे...

बाईंचं कौतुक करताना त्यांची जीभ थकत नाही. त्यांचा नवरा असल्याचा अभिमान आड येत नाही. उलट बाईंच्या प्रतिभेचं त्यांना कौतुक आहे!

आजही या वयात बाई आणि पाटील यांची पहिलीच इनिंग सुरू आहे असं वाटतं. परस्परांबद्दलचा विश्वास, कुतूहल, कौतुक आणि प्रोत्साहन, थट्टा आणि रागवणं या वैशिष्ट्यांनी त्यांचा संसार भरलेला आहे. त्यात कधीमधी आम्ही डोकावत असतो. त्यातूनच मला हे जाणवलं की, बाईंना पुरस्कार आणि प्रसिद्धीचं जास्त महत्त्व नसलं तरी त्या रूढ अर्थानं आज प्रसिद्ध आहेतच. त्यासाठी त्यांच्या माणसानं त्यांना दिलेली साथ मला स्त्री म्हणून कौतुकास्पद वाटते!...

माझ्या लेखन निष्ठा कोणत्या? कोणत्या वाङ्मयीन निष्ठेने मी लेखन करत आलो? 

माझ्या लेखनात काही विशिष्ट भूमिका वगैरे आहे का? तर आहे! निश्चित आहे... मी एका विशिष्ट भूमिकेतून लेखनाकडे वळलेलो आहे, हे मी खात्रीने सांगू शकेन! लेखक-कलावंताने अशी कुठली भूमिका घेतली पाहिजे का? तर निश्चित घेतली पाहिजे, असेही माझे मत आहे! त्याशिवाय त्याच्या लेखनाला मूल्य प्राप्त होणार नाही. लेखनाचे प्रयोजन केवळ कलेसाठी कला असे असता कामा नये. केवळ मनोरंजनासाठी लेखन ही गोष्ट मला मान्य नाही...

यंदाच्या ‘ऋतुरंग’च्या दिवाळी अंकामध्ये वाचण्यासारखे काय आहे?

मराठीत दरवर्षीप्रमाणे याही वर्षी तीन-चारशे दिवाळी अंक प्रकाशित झाले आहेत. या सर्वच अंकांची ओळख करून देणं शक्य नाही. किंबहुना कुठल्याही एका अंकाचीही सविस्तर ओळख करून देणं शक्य नाही. त्यामुळे ‘टीम अक्षरनामा’ने काही निवडक दिवाळी अंकातल्या काही निवडक लेखांची ओळख करून द्यायचं ठरवलं आहे. तर यंदाच्या ‘निवडक दिवाळी अंकां’ची ओळख करून देणारी ही लेखमालिका आजपासून...

कबीरांनी ‘ढाई आखर प्रेम का’ म्हटलंय, पण गेल्या काही वर्षांत आपण द्वेषाची अडीच अक्षरं जवळ केलीयत की काय असं वाटू लागलंय!

हिटलरचं ‘अडॉल्फ’ हे नाव लोक जेव्हा पुन्हा एकदा, सहजपणे, आपल्या मुलांना देऊ लागतील, त्यावेळी त्या नावामागचं, आणि दुसऱ्या महायुद्धातलं क्रौर्य आपण मागे टाकलं असेल, ते कालबाह्य झालेलं असेल, असं एक विधान मी हॅरी म्युलिश यांच्या ‘असॉल्ट’ या कादंबरीत वाचलं होतं. दुर्दैवाने हे विधानच उलट्या दिशेने कालबाह्य केलं गेलंय. आता युरोपमधले काहीजण आपल्या मुलांची नावं अभिमानाने अडॉल्फ ठेवू लागलेयत ...

सब घोडे बारा टक्के

महाराष्ट्रातील सत्तास्थापनेसाठी चाललेला सत्ताकांक्षेचा (पोर)खेळ पाहून विंदा करंदीकर यांची कविता ‘सब घोडे बारा टक्के’ ही कविता कुणाला आठवल्यास नवल नाही. सत्तेसाठी विद्यमान राजकीय सुंदोपसुंदी पाहिली की, ही कविता किती समकालीन आहे, याचे लख्ख दर्शन होते. आज ना उद्या काहीतरी होईल, कुणाचे तरी सरकार येईल, कुणाच्या तरी तोंडचा घास पळवला जाईल, पण महाराष्ट्रीय जनता मात्र आहे तिथेच राहील. म्हणून या कवितेचे वाचन अनिवार्य आहे...

माझ्या मना बन दगड

महाराष्ट्रातील सत्तास्थापनेसाठी चाललेला सत्ताकांक्षेचा (पोर)खेळ पाहून विंदा करंदीकर यांची कविता ‘माझ्या मना बन दगड’ ही कविता कुणाला आठवल्यास नवल नाही. ज्यांनी मतदान करून सेना-भाजप युतीला निवडून दिले, त्या महाराष्ट्रातील जनतेची अवस्था या कवितेप्रमाणे झाली आहे, असे कुणाला वाटल्यास त्यात कसलेही आश्चर्य नाही. काहीतरी होईल, कुणाचे तरी सरकार येईल, कुणाच्या तरी तोंडचा घास पळवला जाईल...

जीव तपशिलांच्या नजरकैदेत तळमळतो... (कादंबरीअंश)

कुठल्याशा फुलाचा मंथर वास आल्यासारखं वाटतं. महाळगावची गणपती मंडळं रोज रात्री नाटकं करतात. त्याला ‘डेकोरेशन’ म्हणतात. चुकूनही ‘नाटक’ म्हणत नाहीत. एकदा गावहोळी चौकातल्या प्रसिद्ध मंडळात त्याचा एक वर्गमित्रच ज्ञानेश्वर झाला होता. तलम सोवळं नेसून कुटीबाहेर तो मित्र उभा आहे आणि त्याच्या खांद्यावर एक शुभ्र कबुतर येऊन बसतं. लोक टाळ्या वाजवतात. क्षितिजापासून हूल उठते. पिक्चरमधला समाधीचा प्रसंग परत आठवतो...

बुल्स आय... एक दीर्घकथा (पूर्वार्ध)

नर्मदा आंदोलनाच्या नेत्या मेधा पाटकर ह्यांनी ह्या आंदोलनाला पाठिंबा घोषित केला असून पर्यावरण व पर्यायी विकास ह्या मुद्द्यांवर काम करणारे अनेक अभ्यासक व कार्यकर्ते आपली शक्ती महामार्गविरोधी आंदोलनाच्या मागे उभी करतील अशी आशा त्यांनी व्यक्त केली आहे. दरम्यान सातपुड्याचे पर्यावरण व डांग जिल्ह्यातील आदिवासींचे अधिकार ह्या मुद्द्यांवरून काही अभ्यासक ह्या प्रकल्पाविरोधात न्यायालयात जाण्याचे संकेत मिळाले आहे...

बुल्स आय... एक दीर्घकथा (उत्तरार्ध)

‘हाऊ कुड आय? त्याच्या हातातला वाडगा हलून त्याच्यावर पडणारा कवडसा थेट माझ्या रिव्हॉल्व्हरवर पडला. तो वेगाने हलला. हाताला वाडगा हलवून त्याने आता कवडसा पाडला तो थेट माझ्या चेहऱ्यावर. मला पहिल्यांदाच त्याचे डोळे दिसले. ते डोळे सनीचे थोडेच होते? ते तर संताचे डोळे होते. त्यांच्यात भयाचा लवलेश नव्हता. फक्त करुणा होती आणि अथांग प्रेम...

आमच्या ‘उत्कट’ जगण्याला बाबांच्या ‘उत्तुंगते’ची किनार आहे! 

वादविवाद हीच आमच्या घराची स्वभावप्रकृती आहे. बहुदा हे सगळे वाद खेळीमेळीनं होतात. कुटुंबातली जी व्यक्ती या चर्चांना उपस्थित नसते, तिच्या वागण्याबोलण्यातल्या अनंत चुका हजर व्यक्ती बोलून दाखवतात. (मी म्हणते, ‘जजसाहेबांच्या घरातले लोक फारच ‘जजमेंटल’ आहेत!’). स्वतःचं मत मुक्तपणे मांडायची पद्धत इतक्या टोकाला गेली आहे की, जी भीती पितृसत्ताक कुटुंबात पित्याबद्दल असते, ती आमच्या घराच अजिबात नाही...

फादर फ्रान्सिस दिब्रिटो साहित्यिक म्हणून मोठे आहेतच, पण त्यापेक्षा माणूस म्हणून मोठे आहेत!

दिब्रिटोंचं ललितलेखन विपुल आहे, तितकंच वैचारिक लिखाण. पर्यावरणाच्या त्यांच्या लढाईत त्यांनी जे जे लिहिलं त्यात धर्माचा संबंध येतो कुठे? ते माणसांसाठी लिहितात आणि आपला समाजधर्म माणुसकी आहे हेच सांगतात. मी अस्सल भारतीय आहे, हे त्यांना सांगायला लागावं? आपल्या समाजातल्या नतद्रष्ट्यांनी त्यांचा खुलासा मागावा यासारखं दुःख काय आहे?...

तू अशी गेलीस, त्यासाठी तुला कधीच माफ करणार नाही!

तू मला निर्णयक्षम बनवलंस, पण मृत्यूच दु:ख कसं सहन करायचं हे नाही शिकवलं. तू मला सांगत गेलीस की, तू गेल्यानंतर काय practically आणि legally करायचं, पण तीन-चार महिन्यांनंतर एकटेपणाचं काय करावं हे कोण सांगणार? रोज रात्री घरी आल्यावर माझी पांचट बडबड कोण ऐकणार? माझी वर्गमित्रांशी होणारी भांडणं कोण ऐकणार आणि फुकटचा उपदेश कोण करणार? तू अशी गेलीस त्यासाठी मी तुला कधीच माफ करणार नाही...

‘माय मरो, मावशी जगो’ या म्हणीच्या अर्थाला सामोरं जाण्याशिवाय आम्हाला पर्याय नाही!

तिनं चौकटी मोडून काढल्या आणि त्यासाठी भरपूर सोसलं. तिचं वयानं आणि कर्तृत्वानं मोठं होणं मी अभिमानानं मिरवलं. वयानं माझ्याहून लहान असूनही माझं क्षितिज तिनं विस्तारलं. तिचे अनेक प्रकल्प अर्धवट राहिले आणि तिच्या हातून आणखीही भरीव काम होणार होतं, ते राहून गेलं, याची खूप खंत वाटते. मात्र तिचे शब्द आणि त्यातून झालेलं परिवर्तन मृत्युही हिरावून घेऊ शकत नाही. तिनं आकाश कवेत घेतलं आणि पराभवाची तमा बाळगली नाही...

‘कविता’ प्रत्यक्ष कृतीत उतरवता उतरवता खरी ‘कविता’ आयुष्यातून कधी गमावली, याचा मलाच पत्ता लागला नाही!

ती इतक्या शांतपणे निघून गेली, यावर आजही विश्वास बसत नाही. तिनं जाऊन आज वर्ष झालं. या वर्षभरात मी काहीही नवीन लिहू शकलो नाही. एक कविता शब्दांत उतरवता आलेली नाही. अखेरचं जिद्द करून भेटायला यायला पाहिजे होतं, मी ते केलं नाही. ठरवलं असतं तर शक्य झालं असतं, पण मी चुकलो. ही चूक आयुष्यभर मनाला खात राहील. त्यातून आता माझी सुटका नाही...

माझे बाबा : जिव्हाळ्याचा पूल

बाबांसारखेच खूप चढ-उतार आयुष्यात अनुभवले आणि त्यांच्याइतकीच खंबीर राहिले. आम्ही दोघेही सिंह राशीचे आहोत, यावरून आमच्या घरात भरपूर विनोद होत असतात; आता माझी मुलगीही सिंह राशीची असल्यानं घरात तीन सिंह आहेत असं आम्ही गमतीनं म्हणतो. आमचा दोघांचाही स्वभाव डॉमिनेटिंग, महत्त्वाकांक्षी, जिद्दी, हट्टी; आणि ‘मी म्हणेन ती पूर्व’ अशी आमची ठाम वृत्ती. याचे फायदे आणि तोटेही आम्ही अनुभवले आहेत...

जोयानाची आजी... लिली परेरा

बरीच वर्षं बंद असलेल्या बाजूच्या फ्लॅटमध्ये नवे शेजारी राहायला आले, तेव्हा त्या घरातली प्रौढ बाई ही ‘लिलीआंटी’ होती; पुढे वर्षभरात तिच्या लेकाचं -जॉलवीनचं, जेनिफरशी लग्न झालं आणि अजून दोनेक वर्षांत जोयानाचा जन्म झाला, तेव्हा ती ‘जोयानाची आजी’ बनली. पुढे कधीतरी मी ‘जोयानाचे रंग’ नावाचं पुस्तक लिहिलं तेव्हा ही ‘प्रॅक्टिकल’ आजी वाचकांपर्यंत पोहोचली. काल या आजीने या जगाचा निरोप घेतला...

कविता ही मानेजवळच्या शिरेला स्पर्श करणारी गोष्ट आहे. ती शीर सापडावी लागते. सापडली की, तिला स्पर्श करत राहावं वाटतं!

कल्पनांमध्ये रमणं आणि दिवास्वप्नांमध्ये जगणं लहानपणापासूनच खूप होतं. त्यामुळे मी वास्तव सहन करू शकले आणि स्वत:ला जिवंत ठेवू शकले. वास्तवाइतकाच सन्मान मी कायम कल्पनाशक्तीचाही करते. कविता लिहिणं हा जिवंत राहण्याचा एक मार्ग आहे. आजही ते सुरू आहेच, तसंच, किंबहुना अधिक जाणीवपूर्वक आणि सन्मानानं. कवितेतील मी त्यामुळे केवळ कविता महाजन ही एक व्यक्ती राहिली नाही, तर इतर कुणीही त्यातलं ते मी असायचं. आजही असतं...

‘कुहू’ ही मल्टिमीडिया कादंबरी म्हणजे आधुनिक तंत्रज्ञान आणि विविध कला यांचा मिलाफ आहे!

ही कादंबरी डीव्हीडीवर आहे आणि तिला छापील पुस्तकाचाही पर्याय दिलेला आहेच. आर्टपेपरवरील रंगीत छपाई आणि थ्रीडी मुखपृष्ठ ही छापील पुस्तकाची वेगळी वैशिष्ट्ये आहेत. डीव्हीडीवरील पुस्तक हे बघत-बघत ऐकण्याचे पुस्तक आहे. माझी या मागची फँटसी अशी आहे की, एक दिवस लोक आपली आवडती पुस्तके थिएटरमध्ये जाऊन पाहतील, ऐकतील, अनुभवतील. घरच्या टीव्हीवर वा संगणकावर ‘कुहू’ अनुभवणे ही त्याची सुरुवात आहे...

कादंबरी लिहिताना भोवती पात्रांचा जो गोतावळा तयार होतो, त्यामुळे तेवढा काळ माझा एकटेपणा दूर होतो. म्हणून मला कादंबरी लिहिणं आवडतं.

‘ब्र’ मी २००० साली लिहिली आणि २०१२ला ‘ठकी’चं लेखन सुरू केलं. आता या सर्व काळातलं माझं आंतरिक आत्मचरित्र मी तपासून पाहते... कारण लेखकाला जे प्रश्न पडतात, ते काही स्वत:च्या जगण्यातून आणि काही आजूबाजूच्या माणसांच्या जगण्यातून. त्यामुळे आयुष्यात येणारी-जाणारी माणसं व घटना या निमित्त असतातच, नाही असं नाही; पण त्याहून महत्त्वाचा असतो तो त्यामुळे सुरू झालेला विचारांचा प्रवास...

...हा अनुवाद केला नसता तर पुढे स्वतंत्र गद्यलेखनाचं धाडस मी कधीच केलं नसतं!

इस्मत चुगताई यांच्या कथा वाचल्या आणि माझं भावनिक - वैचारिक आयुष्यच बदलून गेलं. माझ्या आजीच्या वयाची बाई, मुस्लीम समाजातली, त्या काळात जर इतकं धाडस तिच्या भाषेत करते; तर आजच्या काळात माझ्या भाषेत हे धाडस मी का करू शकत नाही, असा प्रश्न माझ्या मनात उगवला. इस्मत चुगताई यांच्या कथांच्या अनुवादानं मला नवा जन्म दिला. हा अनुवाद मी केला नसता तर पुढे स्वतंत्र गद्यलेखनाचं धाडस मी कधीच केलं नसतं...

कोणत्याही वयाच्या स्त्रिया जेव्हा लैंगिकतेविषयी लिहितात, तेव्हा त्यांना ‘बोल्ड’, ‘बिनधास्त’ समजले जाते!

पौगंडावस्थेतील एखादा लेखक/कवी जेव्हा आपल्या लेखनात लिंगविशिष्ट शब्द वापरतो, तेव्हा त्याचे लेखन ‘विद्रोही’ समजले जाते. तरुणवयातील लेखक हेच लिहितो, तेव्हा असे लेखन करण्याला ‘स्टंट’ समजले जाते आणि प्रौढवयातील लेखक हे लिहितो, तेव्हा त्याला ‘आंबटशौकीन\रंगेल समजले जाते. कोणत्याही वयाच्या स्त्रिया जेव्हा लैंगिकतेविषयी लिहितात, तेव्हा त्यांच्याकडे गुन्हेगाराकडे पाहावे तसे पाहिले जाते...

जे घडतेय त्याची गती लेखनाला नाही आणि लेखनात जे घडतेय त्याची गती समीक्षेला व अभ्यासाला नाही!

स्त्री-पुरुषांचे हे सर्वच लेखन पडताळून पाहण्यासाठी जे मापदंड वापरले गेले, ते पुरुषी होते आणि त्यामुळे एकांगी व मर्यादितही होते. स्त्रियांच्या दृष्टीने पाहणे म्हणजे पुरुषांची दृष्टी पूर्णपणे बाद ठरवणे किंवा त्यांनी जे मांडले आहे, त्याला सरसकट विरोध करणे असे नव्हे, तर त्या सगळ्या प्रवाहात अजून एक मोठा व मुख्य प्रवाह मिसळणे होय. हा प्रवाह मिसळल्यानंतर आपसूकच आधीच्या काही गोष्टी बाद होतील...

भारतीय लेखिका : ४० पुस्तकांच्या अनुवाद प्रकल्पाचा अनुभव

भारतीय स्त्री लेखकांची ही निवड त्या भाषेतील प्रातिनिधिक आहे, असं नाही. मात्र या स्त्री लेखकांनी आपल्या भाषेतील साहित्यात आणि पर्यायानं भारतीय साहित्यात महत्त्वाचं योगदान दिलेलं आहे, हे निश्चित. वय, वर्ग, लोकप्रियता, पुरस्कार असे मुद्दे विचारात न घेता स्त्री-विषयक स्वतंत्र विचार मांडणाऱ्या, स्त्री-जीवनाचं समकालीन दर्शन घडवणाऱ्या, एकुणात स्त्री-केंद्रित असणाऱ्या साहित्याचा विचार इथं केला...

जुलूम, अन्याय यांच्याशी आपल्या समर्थ अन् मर्द लेखणीने कलापूर्ण झुंज देणारे अण्णा भाऊ मला आयुष्यभर मिळाले!

पोवाड्याच्या कलेला वेगळी बैठक देणारे अण्णा भाऊ, पोवाडा सौंदर्यपूर्ण उभा करणारे अण्णा भाऊ, पोवाड्याद्वारे जनजागृती साधून-जनशिक्षण करून जनतेच्या हातून पराक्रम घडवून आणणारे अण्णा भाऊ व्यक्तिजीवनात अतीव दु:खी होते, सर्व सर्व प्रकारे. तरीही त्यांनी आपल्या व्यक्तिगत दु:खाचं स्तोम माजविले नाही. पण त्यांच्या ‘पोवाडा कलेला’ महाराष्ट्र शारदेच्या मंदिरात (तिचाच सच्चा पुत्र असून) स्थान नाही. यामुळे ते फार फार होरपळून जात...

अण्णा भाऊ साठे : फुले-आंबेडकरानंतरचा सच्चा जात-वर्ग जाणिवेचा क्रांतिकारी साहित्यिक!

संघर्ष करणारी माणसं लढणारी असतात. प्रतिकाराचे दुसरे नाव म्हणजे संघर्ष. आपले अधिकार, मानवी हक्क व आपणावर होत असलेल्या अन्यायाचा प्रतिकार करावयाचा असेल तर आपणास संघर्ष करावाच लागतो. या वास्तवाला अनुसरून अण्णा भाऊ साठे यांचे संपूर्ण आयुष्य गेले. अण्णा भाऊंच्या आयुष्याची सुरुवात संघर्षाने झालेली आहे. वाटेगाव ते मॉस्को व महात्मा फुले, मार्क्सपासून आंबेडकरापर्यंतचा प्रवास हा त्यांच्या संघर्षाचा पुरावाच होय...

अण्णा भाऊ साठे यांचे उभे आयुष्य म्हणजे साम्यवादाने झपाटलेली एक जळती चूड होती!

दोन ओंजळी सुरती रुपये देणारा फकिरा अण्णा भाऊंना पुन्हा कधीच भेटला नाही. अण्णा भाऊंचे काही दोस्त पुढे थोडेफार दुरावले, पण दारिद्रयाशी त्यांनी केलेली दोस्ती शेवटपर्यंत टिकली. आयुष्याची ही सर्व परवड त्यांनी ज्या कलंदरी वृत्तीने व जिद्दीने झेलली त्याला तोड नाही. त्यांचे वाङ्मय म्हणजे त्या चुडीतून उडालेल्या काही ठिणग्या; काही पेटवणार्‍या, काही डागणार्‍या, काही झोंबणार्‍या, काही झोंबता झोंबता हसवणार्‍या...

अण्णा भाऊ साठे : जगण्यासाठी लढणाऱ्या माणसाची कथा!

अण्णा भाऊ साठ्यांच्या कथांचे एका वाक्यात वर्णन करावयाचे झाल्यास असे सांगता येईल की, त्या जगण्यासाठी लढणार्‍या माणसांच्या कथा आहेत. आपल्या कथांमध्ये निरनिराळी माणसे त्यांनी रंगवली आहेत. पण सर्वांच्या रक्तांतून एकच लढाऊ ईर्ष्या वाहत आहे. त्या सर्वांना मानाने जगायचे आहे. अंगांत असेल-नसेल तेवढे बळ एकवटून त्यांना आक्रमक वृत्तींशी सामना द्यायचा आहे आणि त्यांत त्यांना जिंकायचेही आहे...

राजा ढालेंनी बंडखोरपणाचा खांद्यावर घेतलेला झेंडा शेवटपर्यंत खाली पडू दिला नाही!

प्राचीन काळी गडकिल्ल्यांची अहोरात्र राखण करणारे आणि युद्धात भला मोठा फडकणारा झेंडा घेऊन उभे असलेले लोक म्हणजे ‘ढाले’. झेंडा कुठल्याही परिस्थितीत खाली पडू न देणं हे त्यांचं काम. एक घायाळ झाला की, दुसरा त्याची जागा घेत असे. ढाले घराण्याचा हा लौकिक राजा ढाले यांनीही आयुष्यभर सांभाळला. त्यांनी सत्याची आयुष्यभर पाठराखण केली आणि बंडखोरपणाचा खांद्यावर घेतलेला झेंडा शेवटपर्यंत खाली पडू दिला नाही...

आदर्शग्रामच्या बेवड्याईचे ‘अच्छे दिन’!

‘मेड इन इंडिया’, ‘आमदार निवास रूम नं. १७५६’ आणि ‘१५ ऑगस्ट भागिले २६ जानेवारी’ यांसारख्या अतिशय वेगळ्या धाटणीच्या कादंबऱ्या लिहून मराठी साहित्यात आपली स्वतंत्र ओळख निर्माण करणारे सुप्रसिद्ध वऱ्हाडी कादंबरीकार पुरुषोत्तम बोरकर (वय ६३) यांचे १७ जुलै २०१९ रोजी हृदयविकाराच्या धक्क्याने निधन झाले. ‘होबासक्या’ हे विनोदाच्या माध्यमातून सामाजिक वास्तवांवर भाष्य करणारं त्यांचं सदर लोकप्रिय होतं...

कवि, कुछ ऐसी तान सुनाओ

माझा या आचरट सिद्धांतावर विश्वास नाही की, कवितेने नुसते असावे! नुसते असून ती कविता करणार काय? यावर असं म्हणता येईल की, तिने ‘कवीपुरते असावे.’ एवढ्याने भागत नसेल तर मग तिने आणखी ‘तीन चार कवींपुरते असावे’. कवितेने समाजाकरता का नसावे? काही अनुभव फक्त स्वतःपुरते असतात, काही एखाद्या लहान गटात शेयर होऊ शकतात. काही अनुभवांसाठी मोठा गट लागेल. पण काही कविता अशा असतील ज्यांना एक-दोन माणसं पुरायची नाहीत...

हे वर्ष विध्वंसासाठी नव्हे, तर साध्या माणुसकीसाठी संस्मरणीय ठरावं!

जानेवारी १९९७ च्या पहिल्या आठवड्यात अहमदनगर येथे भरलेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे उदघाटक होते गिरीश कार्नाड. त्यावेळी त्यांनी केलेले उदघाटनपर भाषण बरेच गाजले होते. कलावंत, साहित्यिक, विचारवंत आणि एकंदरीतच स्वत:चा समावेश ‘बुद्धिवादी’ (Intellectual) वर्गात करणाऱ्या व्यक्ती,या त्यांच्या लक्ष्य आहेत. त्यांचे ते भाषण १९९७मध्ये जितकं प्रासंगिक होतं, त्यापेक्षा जास्त ते २०१९मध्ये प्रासंगिक आहे...

नाटक ‘जिवंत कला’ असल्यामुळे त्याचे समाजात स्थान राहणार!

रेडिओ, फिल्म, टेलीव्हिजन, ध्वनिमुद्रण, व्हिडिओ ही सर्व माध्यमे आज आपले मनोरंजन नक्कीच करत असतील, पण यातील कोठल्याही प्रकारातील प्रेक्षक नाट्य-क्रियेवर प्रभाव पाडू शकत नाही, त्यात बदल घडवू शकत नाही. प्रेक्षकांनी कितीही आवाज केला, कोलाहल केला, तरीसुद्धा त्या माध्यमातील नाट्य प्रेक्षकांना टाळून पुढे जात राहते. नाटकात तसे होत नाही. त्यात प्रेक्षकाचा सहभाग अत्यावश्यक असतो...

गिरीश कार्नाड - कन्नड रंगभूमीबरोबर भारतीय रंगभूमीही समृद्ध करणारा प्रतिभावान नाटककार!

आधुनिक भारतीय रंगभूमी खऱ्या अर्थानं सिद्ध होण्यामध्ये मोहन राकेश, धर्मवीर भारती, विजय तेंडुलकर आणि बादल सरकार या नाटककारांसोबत गिरीश कार्नाड यांचं योगदान सर्वाधिक महत्त्वाचं आहे. इतरांच्या तुलनेत कार्नाडांची सर्वच नाटकं इंग्रजीत व अनेक भारतीय भाषांमध्ये भाषांतरित झाली. त्यामुळे एका अर्थानं भारतीय इंग्रजी रंगभूमीचं त्यांना जनकत्व जाते, असं काही अभ्यासक मानतात...

कविवर्य ग्रेस यांच्याकडे कसं पहावं?

मुळात ग्रेस हे मराठीतले एक अलौकिक प्रतिभेचे कवी आणि ललित लेखक आहेत. त्यांच्यावर दुर्बोधतेचा शिक्का तर अनेकवार मारून झाला आहे. ग्रेस यांचं लेखन आपल्या आवाक्यात येत नाही आणि ते आपल्याला समजलंच पाहिजे तोवर माघार नाही, असं कुणी इरेलाही पडत नाही. त्यामुळे ग्रेसची पुरेशी व्यवस्थित समीक्षाच झालेली नाही. यथायोग्य समीक्षा ही तर दूरची गोष्ट झाली...

(रेवरंड ना. वा.) टिळकांच्या चार पिढ्यांशी जुळलेले मैत्र!

ना. वा. आणि लक्ष्मीबाई यांना न भेटताही त्यांच्या लेखनाने मंत्रमुग्ध झालेले माझ्यासारखे किती तरी वाचकही आज असतील. लक्ष्मीबाई लिखित चरित्रातून प्रकट होणारी ना.वां.ची प्रतिमा माझ्याप्रमाणेच अनेकांना मोहिनी घालून गेली असेल. या साऱ्या ज्ञात-अज्ञात लाखो लाखो रसिकांच्या वतीने ना. वां.च्या १०० व्या पुण्यतिथीच्या निमित्ताने मी या महान घराण्याला वाहिलेली ही आदरांजली आहे...

दुसऱ्या धर्माबद्दल, दुसऱ्या जातीबद्दल, दुसऱ्या माणसांबद्दल द्वेष निर्माण करणाऱ्या शक्ती कोणत्या आहेत ते ओळखूया

सुजाण नागरिकांना असे आवाहन करतो की, आपण आपला मतदानाचा अधिकार जबाबदारीने वापरूया. आपल्या मनात दुसऱ्या धर्माबद्दल, दुसऱ्या जातीबद्दल, दुसऱ्या माणसांबद्दल द्वेष निर्माण करणाऱ्या शक्ती कोणत्या आहेत ते ओळखूया, अशा द्वेषभावनांना पोसणारे आणि हिंसक कृत्ये करून समाजात दहशत माजवणाऱ्या टोळ्यांना अभय देणारे राजकारणी कोण आहेत ते ओळखूया...

विद्वेषाच्या राजकारणाच्या विरोधात आणि समताधिष्ठित, बहुविध भारतासाठी मतदान करा

पहिले पाऊल आपण उचलू शकतो. ते म्हणजे विद्वेषाच्या राजकारणाला मतदान करायचे नाही. लोकांच्यातील विभाजनाला मत देण्याचे नाकारायचे. हिंसा, धमक्या आणि सेन्सॉरशिपच्या विरोधात मत द्यायचे. हाच एक मार्ग आहे. आपण अशा भारतासाठी मत देऊ शकतो, जो संविधानाने दिलेली अभिवचने आपल्याला पुन्हा देऊ शकतो. म्हणूनच आम्ही सर्व नागरिकांना बहुविध व समताधिष्ठित भारतासाठी मतदान करण्याचे आवाहन करत आहोत...

कवितासुद्धा काही बोलत असते, तेसुद्धा मला सांगायचं असतं. मी सर्वत्र कवितेचा आदर करत आलो आहे.

आज आंतरराष्ट्रीय कविता-दिवस. यानिमित्तानं हा विशेष लेख. ३ फेब्रुवारी २००० रोजी सोलापूर आकाशवाणीवर प्रसारित झालेले हे त्र्यं. वि. सरदेशमुखांचं काव्यवाचन. त्यात आपल्या पन्नास वर्षांपूर्वीच्या कविता वाचतानाच ते त्या ओढाळ वयातल्या ‘वैशाख’ या टोपणनाव धारण करणाऱ्या कवीला शोधत आहेत. आपला कवितेचा प्रवास जणू स्मृतींमधून पुन्हा जगत आहेत. सरदेशमुख जन्मशताब्दीनिमित्तानं त्यांचं कृतज्ञ स्मरण...

सश्रद्ध तत्त्ववाद्यांच्या कूळधर्माचा मी. पण माझ्या श्रद्धा या माझ्याच आहेत.

रशियन तत्त्ववेत्ता निकोलस बर्दिएव्ह याच्याबद्दल त्र्यं.वि. सरदेशमुख यांना फार सख्यत्व वाटे. त्यांच्या साहित्यात बर्दिएव्हच्या विचारांचे उल्लेख अनेकवार येतात. ‘अधिभौतिक मार्गावरचे अध्यात्म’ हा त्यांना जोडणारा धागा होता. बर्दिएव्हचाचा आज १४५ वा जन्मदिवस. सरदेशमुख जन्मशताब्दीनिमित्ताने त्यांचे कृतज्ञ स्मरण...

आमच्या, आताच्या पिढीतल्या कवींना, लेखकांना, कलावंतांना प्रश्नचिन्हांच्या लांडग्यांच्या कळपांना सामोरे जावे लागते आहे!

आज सत्त्योत्तर युग, पोस्ट-ट्रूथ एज, आहे असे म्हटले जाते. सत्य काय आणि असत्य काय, काही फरकच राहिलेला नाही. असत्य वारंवार बोलले गेले की तेच सत्य आहे असे सामान्य लोकांना वाटत असते. राजकीय आणि आर्थिक सत्ता असा सत्यासत्याचा भ्रम निर्माण करतात. त्यांचे असत्यांचे घोडे चौखूर उधळत असतात. कुणी सत्य सांगायचा प्रयत्न कला तर त्यांचे तोंड बंद करण्यात येते. पण आपण बोलले पाहिजे हे आपल्याला कुसुमाग्रजांच्या कवितांनी सांगितलेले आहे...

शांता गोखले : “मन उद्विग्न होते, पण धीर धरून आहे...”

इतिहासाला सामोरं जाण्याचं नैतिक बळ आपल्यात का नाही? खोट्या इतिहासाबद्दल गर्व मानायचा हा कसला पळपुटेपणा? या सर्व प्रश्नांनी मन उद्विग्न होतं, तेव्हा काळ वर्तुळाकारी आहे या विचाराने मनातली आशा जागृत ठेवावी. देशाच्या कानाकोपऱ्यांत याही परिस्थितीत विचारी, विवेकी, बुद्धिनिष्ठ माणसं आहेत आणि ती देशाला प्रगल्भ करण्याच्या कामात, न्याय्य समाज घडवण्याच्या कार्यात अखंड गुंतलेली आहेत हा विचार मन खुलवतो...

त्या म्लान बकुळफुलांचा उदास सौरभ मराठी काव्यप्रांतात दरवळत आहे...

‘आमुचा प्याला दुःखाचा, डोळे मिटूनी प्यायाचा’ असं म्हणत केशवसुतांनी इहलोक सोडला. त्यांच्या चेल्याच्या नशिबीही तसलेच जीवन होते. केशवसुतांहून अधिक प्रतिभाशाली, अधिक संवेदनशील अंतःकरण घेऊन गोविंदाग्रज जन्माला आले आणि केशवसुतांनी अनुभवला त्याहून अधिक वृद्धिंगत व प्रखर मानसिक दंश त्यांनी सोसला. बालपणी पितृवियोग झाला, शिक्षण अर्धवट सुटले, संसाराचे ओझे शिरावर आले...

सध्याच्या हिंदुत्वाच्या भोवऱ्यात आणि प्रचाराच्या रणधुमाळीत हिंदू-मुस्लिम तरुणांचे प्रश्न कस्पटासमान उडून जात आहेत!

मुस्लिमांना धडा शिकवायची गुजरात एक प्रयोगशाळा आहे असे म्हटले जाई. ही प्रयोगशाळा रंग बदलते आहे. मेलेले मनु जिवंत होऊ शकतात तर गांधीजी का नाही? सध्याच्या हिंदुत्वाच्या व हिंदू राष्ट्रवादाच्या भोवऱ्यात आणि प्रचाराच्या रणधुमाळीत हिंदू, मुस्लिम तरुणांचे प्रश्न कस्पटासमान उडून जाताना दिसत आहेत. परंपरागत मागासलेपणाने मुस्लिमांचे प्रश्न अधिक गंभीर झाले आहेत...

आमचे प्रिय ‘सर’-  महेश एलकुंचवार!

महेश एलकुंचवारांविषयी नागपुरात काय किंवा महाराष्ट्रात काय, ते शिष्ट अशा, आख्यायिकाच जास्त. त्यातून प्रतिमा माणूस एकदम फटकळ आणि तुसडा अशी तयार झालेली. आमचा प्रत्यक्ष अनुभव मात्र वेगळा आहे. एलकुंचवार वृत्तीनं चोखंदळ, शिष्टाचार, राहणी, वर्तन याबाबत एकदम इंग्रजी शिस्तीतले. याबाहेर जाऊन कोणी वागलं की त्याला फटकारणार. असं वर्तन आणि व्यवहार पुन्हा घडला की, ते करणारा कोणीही असो त्याला दूर ठेवणार...

हिंदू मुळातच सहिष्णु आहेत. ही परंपरा उसनवार आणलेली नाही. हजारो वर्षांपासून ती भिनलेली आहे. हिंदुत्ववाद्यांचे हेच दुखणे आहे.

संघपरिवाराने जोपासलेला व गोंजारलेला हिंदू राष्ट्रवाद थोपविता येऊ शकेल. एखाद्या नाटकातील पात्राचे बेअरिंग टिकविणे चांगल्या नटालाही दुरापास्त होते. राजकारणातही आपण पाहतो भल्या भल्यांचे बेअरिंग सुटले. अनेकदा त्यातून ‘खरे’ तेच बाहेर येते, कारण बेअरिंग कितीही तुफान असले तरी खरे नसते!! संघाचे समतेचे आणि जाती व्यवस्था नष्ट करण्याचे बेअरिंग कधीतरी बारगळेल...

प्रत्येक लेखकास स्वतःचा सतत शोध घ्यावयाचा असतो. स्वतःला सोलून काढावे लागते.

‘प्रयोगशीलतेचा अभाव’ हे या साहित्याचे वैशिष्ट्य किंवा दोष म्हणा; पण ही वस्तुस्थिती आहे. भाषिक प्रयोगशीलता नाही, शैली किंवा निवेदनात प्रयोगशीलता नाही. मंदगतीने का होईना, आर्थिक उदारीकरणानंतर येथील स्त्री-पुरुषांच्या जीवनशैलीत, भावविश्वात सूक्ष्म बदल होत चाललेले आहेत. हे बदल ताकदीने व्यक्त करण्यात तिसऱ्या पिढीतील लेखक-कवी कमी पडत गेल्याचे जाणवते. अनुभूती-अभिव्यक्तीच्या पातळीवर विद्रोहाचे स्वर नाहीत...

ताजा कलम : पु. ल. ‘वुडहाऊस’ आणि पी. जी. ‘देशपांडे’ – एक ‘ह्युमरलेस’ अभ्यास!

“पु. ल. वुडहाऊस आणि पी. जी. देशपांडे - एक ‘ह्युमरलेस’ अभ्यास’’ हा पन्नास एक पानांचा लेख मी १९९५ मध्ये केव्हातरी लिहिला. नंतर त्याच्यावर बऱ्यापैकी मेहनत घेऊन, काटछाट करून, सुमारे पंचवीस फुलस्केप पानांची संक्षिप्त आवृत्ती तयार करून मी त्याची एक फोटोस्टॅट कॉपी थेट पुलंनाच   पोस्टानं वाचायला पाठवून दिली. यथावकाश पुलंचे सविस्तर उत्तर आले. त्यांना माझा लेख आवडला हे वाचून मला बरं वाटलं...

पु. ल. ‘वुडहाऊस’ आणि पी. जी. ‘देशपांडे’ – एक ‘ह्युमरलेस’ अभ्यास!

महाराष्ट्राचं लाडकं व्यक्तिमत्त्व असलेल्या पु. ल. देशपांडे यांचं जन्मशताब्दी वर्ष ८ नोव्हेंबरपासून सुरू झालं आहे. त्यानिमित्तानं मराठीतल्या या सर्वश्रेष्ठ लेखकाची, विनोदकाराची इंग्रजीतल्या सर्वश्रेष्ठ मानल्या जाणाऱ्या पी. जी. वुडहाऊस या लेखकाशी गंभीरपणे तुलना करणारा हा एक उत्तम म्हणावा असा लेख...

अरुणा ढेरे सध्याच्या भयग्रस्त वातावरणात आपली जबाबदारी कशी निभावतात, हे महत्त्वाचं!

अखिल भारतीय साहित्य महामंडळानं यवतमाळ येथे होणाऱ्या ९२ व्या साहित्य संमेलनाच्या पार्श्वभूमीवर सन्मानपूर्वक निवडीचा घेतलेला हा ऐतिहासिक निर्णय निश्चितच मोलाचा मानावा लागेल. अरुणाजी या साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदी निवडल्या गेल्या आहेत. तब्बल १८ वर्षांनी एक महिला साहित्यिक संमेलनाध्यक्षपदी विराजमान होणार आहे...

मी खरंच दु:खी झालो आहे. थकलो आहे. हतबल आणि अगतिक झालो आहे. माझ्यापुढे दुसरा अन्य कोणताही पर्याय उरलेला नाही.

मी खरंच दु:खी झालो आहे. थकलो आहे. हतबल आणि अगतिक झालो आहे. माझ्यापुढे दुसरा अन्य कोणताही पर्याय उरलेला नाही. मी समजून उमजून हा निर्णय घेतला आहे. तुम्ही सगळे सर्वज्ञ आहात. समजून घ्याल अशी अपेक्षा आहे. शेवटी कवी या नात्याने मी एवढीच कळकळीची विनंती करेन की, आपण सर्वांनी या कवितेचा चांगला स्वच्छ नजरेने, पूर्वग्रहविरहीत अर्थ लावून तो समाजापुढे ठेवावा आणि हा वाद मिटवावा...

असे चित्र महाराष्ट्राला शोभा देणारे नक्कीच नाही

कवी दिनकर मनवर यांना अर्वाच्य भाषेत दिलेल्या अश्लाघ्य धमक्या, त्यांच्या विरोधातली दलित अत्याचारविरोधी कायद्याचे हत्यार वापरून कारवाईची मागणी, या गोष्टी आम्हाला अत्यंत चिंतनीय आणि धोकादायक वाटतात. कवीची भूमिका आणि कवितेचा आशय समजून न घेताच सर्वसामान्य लोकांच्या भावना भडकवण्याच्या या कृती कवीच्या लेखन व नागरी स्वातंत्र्यावर गदा आणणारे आहेत...

दिनकर मनवरांसारख्या कवीची कविता कुणाला जाणीवपूर्वक किंवा अजाणतेपणी दुखवू शकत नाही!

दिनकर मनवर यांच्यासारखा चिंतनशील, गंभीर विचारी कवी जे काही लिहितो, तो त्याच्या विचारप्रक्रियेचा आणि चिंतनाचा भाग असतो. मनवरांसारख्या कवीची कविता ज्ञानेश्वरांच्या ‘पसायदान’ मागण्याच्या वाटेवरची आहे. ती कविता कुणाला जाणीवपूर्वक किंवा अजाणतेपणी दुखवू शकत नाही. जर त्यांच्या सगळ्या नाही, पण किमान काही कविता (अभ्यासक्रमाव्यतिरिक्त) वाचण्याची तसदी घेतली तर मला काय म्हणायचं आहे ते समजेल...

कविता महाजन : आमचा दादामाणूस

माणूस गेलं की, बरंच काही हमसून हमसून आठवायला लागतं, जे एरवी कधी आपल्याला आठवतही नसतं. आपल्याशी संबंधित गोष्टी तर झरझर समोरून जायला लागतात. आपणच गेल्याचं वाटत राहतं आपल्याला. जोरजोरात रडावं वाटतं. मग आपण फेसबुकचाच सहारा घेतो. तिच्याविषयी दिसेल त्या पोस्टवर सॅड टाकत सुटतो. जरा हलकं वाटतंय असं वाटायला लागतं; पण तसंही नसतं...

अमृता प्रीतम : ‘ग्लॅमर’ मिळालेल्या पहिल्या भारतीय लेखिका!

भारत हा देश असा आहे की, जिथे ग्लॅमर नावाची गोष्ट फक्त राजकीय पुढारी, चित्रपट अभिनेते-अभिनेत्री, क्रिकेटपटू यांनाच काय ती अनुभवायला मिळते. शास्त्रज्ञ, लेखक-कवींच्या वाट्याला हे भाग्य सहसा येत नाही. पण अमृताजींच्या वाट्याला ते आले. किंबहुना एवढे ग्लॅमर मिळालेल्या त्या बहुधा एकमेव लेखिका असाव्यात...

साहित्य महामंडळ ‘हिता’ची प्रायव्हेट लिमिटेड!

श्रेष्ठ साहित्यिकाची निवड बिनविरोध पद्धतीनं करण्याचा पर्याय आहे. त्याचा वापर न करता केवळ त्याचं भांडवल करून केवळ स्वत:च्या ‘हिताची प्रायव्हेट लिमिटेड’ स्थापन करण्याचा महामंडळाचा हा उद्योग हाणून पाडण्याची नितांत निकडीची गरज आहे. कारण महामंडळाचा हा निर्णय अस्तित्वात आला तर त्यातून मराठी साहित्याचं काहीएक भलं होणार नाही...

अन्यथा साहित्याशी संबंध नसलेली ‘सुमारांची सद्दी’ जशी सुरू आहे, तशीच राहू द्या!

साहित्य संमेलनाचा अध्यक्ष हा सन्मानपूर्वक निवडण्यात यावा, यासाठी मराठी साहित्य महामंडळात घटनादुरुस्ती करण्यात येणार असल्याची चर्चा आहे. या सकारात्मक बदलाबाबत काही भाष्य करायला जावे, तोवर विविध साहित्य संघाच्या घाऊक ठेकेदारांनी त्याविरोधात ओरडही सुरू केली आहे. निवड प्रक्रियेवर प्रभाव टाकून असलेल्या या उठवळ लोकांमुळेच अनेक दिग्गजांनी अध्यक्षपद नको बाबा, असे सांगत या सोहळ्यांना काट मारलेली आहे...

अंबाजोगाई साहित्य संमेलन ही अंबाजोगाईची सांस्कृतिक ओळख आहे!

अंबाजोगाई या शहराला मोठी साहित्यिक परंपरा व वारसा लाभला आहे. अंबाजोगाई साहित्य संमेलन ही अंबाजोगाईची सांस्कृतिक ओळख आहे. २३ व २४ जून रोजी आठवे अंबाजोगाई साहित्य संमेलन होत आहे. या संमेलनाचे अध्यक्ष गणपत व्यास यांच्या अध्यक्षीय भाषणाचा हा संपादित अंश…...

हा गळेकाढू प्रकार अतीव स्मरणरंजनातून नि विद्वतेच्या अहंकारातून प्रकटतो…

विद्वान स्वत:च्याच विद्वतेच्या कोशात गुरफटून अहं कुरवाळण्याच्या वाईट खोडीमुळे ‘मी म्हणेल ते ब्रह्मवाक्य’ या आवि‌‌र्भावात नॉस्टॅल्जिक गळे काढू लागतात, तेव्हा प्रश्न पडतो की, हे सगळं कशासाठी चाललंय? कोणत्याही काळाचं, पिढीचं मूल्यमापन तो काळ ओलांडून गेल्यावर होत असतं. साठोत्तरी महत्त्वाच्या कवींचं खऱ्या अर्थानं मूल्यमापन झालं ते थेट नव्वदोत्तर काळातच, पण अधीर मनानं नि टोकाचं स्मरणरंजन यातून ही गफलत होत असावी...

गौतम बुद्ध ते शरद् पाटील या परंपरेच्या नीट वाचनातून येणार्‍या काळातील जगण्याची दिशा सापडेल

आज शांतता नांदावी म्हणून जगभरातील अनेक देशांतील बहुसंख्य नागरिक भारतातील गौतम बुद्ध आणि महात्मा गांधी या दोन महापुरुषांची आठवण काढत असतात. या दोन महापुरुषांच्या विचारानं चालल्यास चिरकाल शांतता नांदू शकते, अशी खात्री या लोकांना पटलेली आहे. या देशाचे नागरिक म्हणून आपल्या सर्वांसाठी ही अभिमानाची गोष्ट असली तरी, दिव्याखाली अंधार या म्हणीची प्रचीती या संदर्भात येते, तेव्हा खंत वाटते...

माणसाने घाबरणे, घाबरत राहणे, भयभीत होणे आणि थरथरत राहणे हेच आहे का आपल्या काळाचे निदान?

माणसाने घाबरणे, घाबरत राहणे, भयभीत होणे आणि थरथरत राहणे हेच आहे का आपल्या काळाचे निदान? कवींनी, लेखकांनी, विचारवंतांनी, चित्रकारांनी, चित्रपटकारांनी थरथरत राहावे? याचे ‘नाही’ हे उत्तर आहे. आपल्या मागे आपला बाप ज्ञानेश्वर उभा आहे. त्याचे ‘पसायदान’ हा आमचा महत्तम वारसा आहे....

‘पसायदान’ हे विश्वशांतीसाठी रचलेलं महान शांतीसूक्त आहे!

ज्ञानेश्‍वर माऊलींनी ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ अशा विचारांनी विश्‍वात्मक देवाकडे जगाच्या कल्याणासाठी धर्म, जात, पंथ या मर्यादा ओलांडत पसायदान मागितले आहे. त्यामुळे ही एक सर्वश्रेष्ठ प्रार्थना आहे आणि ती प्रत्येक धर्माला आपली वाटू शकते. समाजाचा विध्वंस करणारी तामसी वृत्ती नष्ट होऊन मानव प्राण्यात बंधुभाव, प्रेम व स्नेह निर्माण व्हावा आणि त्यानं आपल्या बुद्धी कुवतीप्रमाणे सत्कार्य करावं, हा पसायदानाचा विचार आहे...

जबऱ्या इंद्रियमोहासाठी पुरुषसंतांनीही ‘नवरा’ हेच प्रतीक मानून स्वतःकडे स्वैरिणीची भूमिका का घ्यावी?

प्रपंचातून मुक्ती मिळवणे हे सर्वच संतांचे ध्येय होते. त्यासाठी प्रपंच-मोहातून मोकळे होणे, निःसंग होणे, फकिरी स्वीकारणे आणि लौकिक भयातून मुक्त होणे, निर्द्वंद्व होणे हे उद्दिष्ट होते. स्त्रियांचेही तेच उद्दिष्ट होते. परंतु लौकिक-भौतिक जीवनातले अडथळे आणि ओढाळ इंद्रियमोह जबरे बंधक आहेत याचे भान त्यांना होते. या जबऱ्या इंद्रियमोहासाठी पुरुषसंतांनीही ‘नवरा’ हेच प्रतीक मानून स्वतःकडे स्वैरिणीची भूमिका का घ्यावी?...

साहित्य हे सांस्कृतिक हस्तक्षेपाचं हत्यार

तुम्ही तरुण आहात. सगळं नाकारण्याचं हे तुमचं वय आहे. लक्षात घ्या, न आवडणारं सगळं नाकारा. गौतम बुद्ध म्हणतात तसं अत्त दीप भव, म्हणजे स्वयंप्रकाशित व्हा. पण हा प्रकाश कोणता असावा, हे ठरवण्याचा हा काळ आहे. नदीच्या प्रवाहाबरोबर लाकडी ओंडके आणि मृत जनावरंही वाहत जातात. आपण माणूस आहोत. प्रवाहाच्या विरोधात पोहायला शिकलं पाहिजे...

‘जीव घाबरा करणारे’ मराठी भाषक लोक आणि त्यांचं भाषिक कम बौद्धिक पांडित्य(प्र)दर्शन

औदार्य आणि सहिष्णुतेविषयी मराठी माणूस खूप काही बोलतो, पण स्वत:च्या अंगलट येऊ लागलं की, तो चिडतो. पण यांचं तसं नाही. त्यांचा मतभेदांवर खरोखरच प्रामाणिक विश्वास आहे. आपल्यापेक्षा भिन्न भूमिकांविषयी त्यांना मनापासून आस्था आहे. म्हणून ते मतभेदांचं मनापासून स्वागत करू शकतात, कौतुक करू शकतात आणि अधिकात अधिक मतभेद दाखवणाऱ्याला प्रेमळ उत्तेजन देऊ शकतात...

'दस्तंबू' ही मिर्झा गालिबनं घातलेली आर्त साद आहे

गालिबसारख्यांचं काय करायचं हे आम्हाला तेव्हा समजलेलं नव्हतं, आजही समजलेलं नाही. जगण्यानं गालिबला आयुष्यभर छळलं. (आणि कवितेनं यातून त्याची सुटका केली असं मिश्र  म्हणतात) 'दस्तंबू' म्हणजे आयुष्याच्या शेवटच्या पर्वात याला वैतागून त्यानं घातलेली आर्त साद आहे, असं मला वाटतं...

अनिल रघुनाथ कुलकर्णी : अति परफेक्शननं त्यांचा घात केला

‘अर’ जितकं लिहू शकत होते, त्यापेक्षा खूप कमी त्यांनी लिहिलं. वर्षाकाठी ते केवळ एक ते दोन कथा लिहीत. ती कथा ‘हंस’च्या दिवाळी अंकात येत असे. एक एक शब्द घोटून घोटून लिहायचे. खूप विचार करून मोजूनमापून वाक्यरचना असायची. मला वाटतं ते किमान पाच ते सहा वेळेस पुनर्लेखन करायचे. फार परफेक्शनिस्ट होते...

साहित्य संमेलनांना आर्थिक सहाय्य : ना डावं, ना उजवं!

पूर्वी राजे आणि धनिक सांस्कृतिक क्षेत्राला आश्रय देत असतं. असे उपक्रम आखण्याइतका निधी जनता उभारून देऊ शकत नाही (किंवा खरं तर, देत नाही) म्हणून, ती जबाबदारी आता सरकारवर आलेली आहे. सरकार सेना-भाजपचे आहे म्हणून सांस्कृतिक उपक्रमांना झालेलं आर्थिक सहाय्य काही भगवं, प्रतिगामी किंवा उजवं ठरत नाही आणि सत्ता काँग्रेसची असली म्हणून सांस्कृतिक क्षेत्राला सहाय्यभूत ठरणारं ते धन काही कथित सेक्युलर-पुरोगामी-डावं ठरत नाही...

आजचे वर्तमान हे फॅसिस्ट स्वरूपाचे आहे…

चातुर्वर्ण्याने इथल्या मातीत फॅसिझमची मुळे आधीच रोवली आहेत. म्हणून दलित, पीडित, गोरगरिबांना हरघडी भेदभाव अनुभवास मिळतो. परिणामी विद्रोही संस्कृती चार्वाकापासून त्याचा धिक्कार करत आली आहे. डॉ. आंबेडकरांनी भारताची राज्यघटना लिहून या लढ्याला मोठे करत या फॅसिझमला रोखण्याचा यशस्वी प्रयत्न केला आहे. आज या फॅसिझमने पुन्हा थैमान घालावयास सुरुवात केली आहे...

वन ​​मॅन आर्मी!

प्रत्येक माणसात अपरिहार्यपणे असणारा अधिक-उणेपणा असूनही माणूस म्हणून वामनराव जिंदादिल होते. आपल्या धारणेशी तडजोड न करता कोणतीही मतभेदांची अढी आड न येऊ देता मैत्री निभावण्याचा वामनरावांचा स्वभाव होता. कोणाच्या माघारी त्याच्याविषयी सतत टिप्पणी करत राहावं असा चिवट आणि व्यापक कद्रूपणाही त्यांच्या स्वभावात मला तरी जाणवला नाही. स्वत:च्या टर्मवर जगलेला हा मित्र म्हणजे खरोखर ‘वन ​​मॅन आर्मी’ होता...

साहित्य-संस्कृतीविषयक संस्थांच्या कामात आजचे सरकार अमानुष अडाणीपणे हस्तक्षेप करत आहे

सरकारी, निमसरकारी आणि सरकार पुरस्कृत असूनही कायदा करून स्वायत्त ठेवलेल्या अनेक साहित्य आणि संस्कृतीविषयक संस्था यांच्या कामात आजचे सरकार ज्या अमानुष अडाणीपणे हस्तक्षेप करत आहे, ते अत्यंत धोकादायक आहे. इतिहासाची मांडणी आणि त्याचे वाचन यांच्यामध्ये याच प्रकारचा हस्तक्षेप होतो आहे. आज आपण अडाणी आणि चुकीच्या दिशेने जाऊ पाहात आहोत...

संमेलन संपले, अखिल भारतीयच, पण मुस्लीम मराठी!

भारतात मुस्लीम मूलनिवासी असून त्यांनी इथल्या स्थानिक परंपरा व संस्कृतीचा स्वीकार केला. लाखो मुस्लिमांनी भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामात सक्रिय सहभाग घेतला होता. आज सत्ताधारी पक्ष मुस्लिमांना परके ठरवतोय, यापेक्षा वेदनादायी गोष्टी दुसरी कुठली नाहीये. स्वातंत्र्यांसाठी प्राणाची आहुती दिलेल्या समूहाकडून देशभक्तीचं प्रमाणपत्र मागणं, लोकशाही राष्ट्राचं दु:ख आहे...

मुस्लिमांच्या आजच्या भयानक परिस्थितीला ‘सो कॉल्ड’ साहित्यिकही जबाबदार

आजचा मुस्लीम बदलतोय. मेनस्ट्रीममध्ये येऊ पाहतोय. सांस्कृतिक अवकाश शोधू पाहतोय. कधी रेखाटणार ही प्रतिमा? मुस्लीम हात रिक्षावाला, भाजीपाला विकणारा, नऊवारी नेसून धुणं-भांडीसाठी जाणारी मुस्लीम बाई, ब्रेड व कुरकुरे विकणारा सायकलवाल्याला कधी मिळणार तुमच्या मराठी साहित्यात ‘स्पेस’? लाकूडतोड्या, भंगारवाला, पंक्चरवाला, गॅजेरवाला आणि बांधकाम मजूराला आहे, का जागा तुमच्या सो कॉल्ड मराठी साहित्यात?...

सद्य:स्थितीतील मुस्लिम मराठी साहित्यापुढील आव्हाने!

उद्यापासून म्हणजे, ३ नोव्हेंबरपासून ५ नोव्हेंबरपर्यंत पनवेलमध्ये ११वे अ.भा. मुस्लीम मराठी साहित्य संमेलन होत आहे. या संमेलनाच्या निमित्तानं मुस्लीम मराठी साहित्यापुढील आव्हानांचा आढावा घेणारा हा विशेष लेख. नवीन पिढीला सक्षम, समंजस आणि सुदृढ घडवण्यासाठी दर्जेदार आणि स्थानिक भाषांमधून साहित्य वाचावयास आणि अभ्यासावयास मिळालं तरच वैचारिक क्रांती होऊ शकते...

सबसे ख़तरनाक

अवतारसिंग संधू उर्फ पाश या कवीची ‘सबसे ख़तरनाक’ ही कविता हिंदी भाषेच्या अभ्यासक्रमातून काढून टाकावी यासाठी दीनानाथ बात्रा यांनी प्रयत्न सुरू केले आहेत. सध्याचा काळच मोठा कठीण आहे. त्यामुळे ही कविता अभ्यासक्रमातून काढून टाकली जाऊ शकते. तिच्या वाचनावर बंदीही येऊ शकते. त्यामुळे ती आताच वाचून घेतलेली बरी...

मराठी साहित्यातील ‘शुक’शुकाट अर्थात ‘सात्त्विक’ महामंडळ भुयारमार्गे ‘डेरे’दाखल!

शुकदासाच्या हिवरा आश्रमनंतर पुढचं अखिल भारतीय संमेलन थेट उत्तरेत सिरसा इथं बाबा राम-रहिमच्या डेऱ्यात घेण्याचंही नियोजन करता येईल. अनायासे तिथं भुयारासह सर्व संरचनात्मक सुविधा (मराठीत इन्फ्रास्ट्रक्चर) उपलब्ध आहेतच! जिथं तीन-पाच कोटी रुपये हे बाबासाठी फक्त  दंगल घडवण्यावर खर्च केले जातात, तिथं साहित्यिकांच्या सरबराईसाठी कोटीच्या-कोटी उड्डाणं केली जातील यात काय शंका?...

उन्मादाच्या विरोधात एक कविता

ज्येष्ठ पत्रकार गौरी लंकेश यांच्या निर्घृण हत्येनंतर सोशल मीडियावर जो उन्माद कालपासून उधाणला आहे, त्या उन्मादाच्या विरोधात ही कविता आहे. उन्माद हा नदीच्या पुरासारखा असतो. तो फार काळ टिकत नाही. टिकूच शकत नाही. एका निर्भिड पत्रकाराच्या हत्येचं निर्लज्ज समर्थन करणाऱ्यांच्या उन्मादाचंही तसंच होईल. नक्की होईल. तो आशावाद बुलंद करणारी ही कविता आहे... उन्मादाच्या विरोधातली...

मला भावलेल्या शिरीषताई पै

ज्यांच्याविषयी खरोखर आदर वाटावा, ज्यांच्यासमोर नतमस्तक व्हावं असं वाटावं असे फार थोडे लोक आज राहिले आहेत. शिरीषताई या थोड्या लोकांमधल्या एक होत्या. त्यांचा माझा जो काय थोडा संबंध आला त्यातून मला सतत त्यांच्या मनाचा मोठेपणा जाणवला. हेच त्यांचं वैशिष्ट्य मला भावून गेलं. महाराष्ट्राच्या साहित्य विश्वानं, ज्या मानसन्मानाला त्या पात्र होत्या, तो त्यांना कधीच पूर्णपणे दिला नाही...

‘हायकूकार’ शिरीष पै स्वत:विषयी आणि काही जपानी हायकूंविषयी...

कालच्या दोन सप्टेंबर रोजी आचार्य अत्रे यांची कन्या, दैनिक ‘मराठा’च्या माजी संपादक, कवयित्री, कथाकार, ललितलेखक आणि ‘हायकू’ हा जपानी काव्यप्रकार मराठीमध्ये रुळवणाऱ्या ज्येष्ठ लेखिका शिरीष पै यांचं निधन झालं. त्यांना पहिला ‘हायकू’ कसा सुचला आणि मूळ जपानी हायकू हा काव्यप्रकार नेमका काय आहे याविषयी त्यांच्याच शब्दांत...

बुक्सनामा : अल्टिमेट ऑनलाईन बुक स्टोअर

ट्रेंड येतात आणि जातात, पण परंपरांचं तसं नसतं. त्यांची मुळं मातीमध्ये घट्ट रुजलेली असतात. डायमंड पब्लिकेशन्सच्या माध्यमातून गेली ३० वर्षं आम्ही मराठी-इंग्रजी ग्रंथप्रकाशन आणि वितरणाच्या क्षेत्रात कार्यरत आहोत. ‘अक्षरनामा’प्रमाणेच विश्वासार्हता, दर्जा आणि तत्परता हा ‘बुक्सनामा’चाही विशेष असेल. तेव्हा तुम्हाला हवी असलेली पुस्तकं पहा, त्याविषयी जाणून घ्या आणि आवडलेली पुस्तकं आकर्षक सवलतीमध्ये विकत घ्या....

डॉ. डी. वाय. पाटील विद्यापीठाची ‘दौलतजादा’!

कधीकाळी शरद पवारांनी ‘रमणा’ भरवून महाराष्ट्रातल्या काही साहित्यिकांना उपकृत केले होते. तेव्हापासून अनेक छोटे-मोठे राजकारणी, स्वयंघोषित पुढारी आणि काही साहित्यप्रेमी आपली आई, वडील, भाऊ, बहीण, असा कुणाच्या ना कुणाच्या नावे पुरस्कार सुरू करून दोन-चार हजारापासून लाखभर रुपयांपर्यंत पुरस्कारनामक खिरापत वाटत असतात. डी.वाय.पाटील यांचा कवितासंग्रहही त्या ‘रमण्या’चा किंवा ‘खिरापती’चाच नवा प्रकार आहे....

संमेलनाध्यक्ष आनंद यादवांचे भाषण, लिहिलेले पण न केलेले (पूर्वार्ध)

२००९ साली ८२वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन महाबळेश्वरला २०, २१ आणि २२ मार्च रोजी अध्यक्षाशिवाय पार पडले. या संमेलनाच्या अध्यक्षपदी ग्रामीण कथा-कादंबरीकार आनंद यादव यांची निवड झाली होती. पण दुर्दैवाने यादवांना या संमेलनाध्यक्षपदाचा राजीनामा तुकोबा चरणी वाहावा लागला. तेव्हापासून हे भाषण अप्रकाशितच राहिले. ते यादवांची मुलगी, कीर्ती मुळीक आणि मसाप, पुणे यांच्या सहकार्याने आठ वर्षांनी उपलब्ध झाले आहे. ...

संमेलनाध्यक्ष आनंद यादवांचे भाषण, लिहिलेले पण न केलेले (उत्तरार्ध)

२००९ साली ८२वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन महाबळेश्वरला २०, २१ आणि २२ मार्च रोजी अध्यक्षाशिवाय पार पडले. या संमेलनाच्या अध्यक्षपदी ग्रामीण कथा-कादंबरीकार आनंद यादव यांची निवड झाली होती. पण दुर्दैवाने यादवांना या संमेलनाध्यक्षपदाचा राजीनामा तुकोबा चरणी वाहावा लागला. तेव्हापासून हे भाषण अप्रकाशितच राहिले. ते यादवांची मुलगी, कीर्ती मुळीक आणि मसाप, पुणे यांच्या सहकार्याने आठ वर्षांनी उपलब्ध झाले आहे....

लिहिणे ही मला तशी चटका देण्याची गोष्ट वाटते...

“बाजारात भलेही ‘स्वास्थ्यकारक’ जगण्याची उत्पादने भरमसाठ असतील, पण लेखकाने मात्र ‘स्वास्थ्यहारक’च लिहावे. वाचून प्रश्न पडावा, झोप उडावी, अगणित भुंग्यांचे मोहोळ उठावे आणि त्याने वाचणारालाही दंश करावा असे लिहिण्यासाठी मी धडपडतो आहे. पायात काटा टोचल्यानंतर ठणकणाऱ्या वेदनेची कळ मरावी म्हणून त्या ठिकाणी मेण लाऊन त्याला आगीचा चटका दिला जायचा असे मी पाहिले आहे. लिहिणे ही मला तशी चटका देण्याची गोष्ट वाटते.” ...

मी मराठी भाषाभिमानी आहे की नाही?

मराठीवर अतिक्रमण करणाऱ्या भाषांमध्ये इंग्रजीचा जितका दु:स्वास केला जातो, तितका इतर कुठल्याही भाषेचा केला जात नाही. मराठी भाषा समृद्ध होण्यासाठी प्रयत्न करा, जमत नसेल तर गप्प बसा किंवा इतर लोक जे प्रयत्न करताहेत त्याचा, त्यांच्या कलाकृतींचा आस्वाद घ्या. मराठी भाषेचा आणि साहित्याचा भूतकाळ आणि वर्तमानकाळ देदीप्यमान तर आहेच, पण भविष्यकाळही उज्ज्वल आहे...

…आय अ‍ॅम प्राऊड ऑफ यू, प्रज्ञा!

प्रज्ञा एक आत्यंतिक जिवंत माणूस आहे. सच्ची आहे. दांडगटपणादेखील एवढ्या सच्चेपणाने करते की बस्स. त्यामुळं तो अत्यंत अल्पजीवी असतो! मुळात ती एक सच्ची कवयित्री आहे. तिची कविता तिच्यापुढची आहे, असं माझं ठाम मत आहे. प्रज्ञा आधुनिक आहे. पारंपरिक आहे. उत्तराधुनिक आहे. अवखळ आहे. कायम दुग्ध्यात असणारी विदूषी आहे. अतिशय तीक्ष्ण आहे. तीव्र बुद्धिमान आहे. प्रचंड सेंटी आहे....

विजया राजाध्यक्ष : साहित्यावर उत्कटपणे प्रेम करणाऱ्या आस्वादक समीक्षक

कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानतर्फे दिला जाणारा जनस्थान पुरस्कार यंदा प्रसिद्ध समीक्षक व कथालेखिका विजया राजाध्यक्ष यांना जाहीर झाला आहे. येत्या २७ फेब्रुवारीला नाशिकला एका समारंभात तो त्यांना देण्यात येईल. विजयाबाई वृत्तीनं धार्मिक, सश्रद्ध आहेत. तोच प्रकार त्यांच्या लेखनाबाबतीतही आहे. पण विजयाबाईंच्या श्रद्धेला कर्मकांडाची झालर नसते. म्हणूनच त्यांना तटस्थ राहता येतं आणि मोकळेपणाने विचार करता येतो....

कज्जा मोठा घोरंधर अर्थात स्वतःशीच स्वतः केलेला कज्जा

३४ वे अस्मितादर्श साहित्य संमेलन १४-१५ जानेवारी दरम्यान प्रसिद्ध कवयित्री प्रज्ञा दया पवार यांच्या अध्यक्षतेखाली लातूर येथे पार पडले. समकालीन प्रश्नांना भिडणारे, त्यांचा सविस्तर आढावा घेणारे उदबोधक भाषण पवार यांनी केले. त्यांच्या प्रदीर्घ अध्यक्षीय भाषणाचा हा संपादित अंश......

मराठी ग़ज़लमध्ये कचरा फार झाला, कोण साफ करणार?

मराठी ग़ज़लच्या विश्वात्मकतेची चर्चा करताना मला जास्त अवतरणं सुरेश भटांची द्यावी लागली, हे माझं नाही, मराठी ग़ज़लचं दुर्दैव आहे. मराठीत अजूनही सुरेश भटांना ओलांडून, मागे सारून, त्यांच्याही पुढे जाणारा ग़ज़लकार झाला नाही. समीक्षकांनी मराठी ग़ज़लकडे पाठ फिरवली. असं का व्हावं याचा तुम्ही विचार करणार का नाही? क्षमा करा, पण मराठी ग़ज़लची जरा जास्तच ‘चळवळ’ झाली आहे, हे त्याचं कारण आहे. ...

मारुती चितमपल्ली : वनसाधनामग्न संत-ऋषी

मारुती चितमपल्ली हा माणूस खरंच संत किंवा ऋषी आहे. कोणतंही संकट आलं तरी शीतल छाया देण्याचं, फळण्याचं-फुलण्याचं असीमधारा व्रत वृक्ष पाळतोच; तो व्रतस्थ बाणा रानावनात राहून त्या वृक्षांकडूनच बहुदा चितमपल्ली शिकले असावेत. चितमपल्ली यांची ऋजुता आणि सुसंस्कृतपणा मनाच्या कुपीत महादुर्मिळ कस्तुरी गंधासारखा जपून ठेवावा असाच आहे. त्यांचं आत्मपर लेखनही त्यांच्यातल्या साधेपणा आणि व्यासंगाचा ऐवज आहे....

दुसरे ट्विटर मराठी साहित्य संमेलन : ट्विटरवर मायमराठीचा जागर

डोंबिवलीत ९०वं अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन होत असतानाच ट्विटरवरही मराठी भाषा आणि साहित्याचा जागर होणार आहे. मराठी भाषा आणि साहित्याला अधिक व्यापक करण्यासाठी ३ ते ते ६ फेब्रुवारी दरम्यान ‘ट्विटर मराठी साहित्य संमेलन’ आयोजित करण्यात आलं आहे. यंदा या संमेलनाचं दुसरं वर्ष आहे. मागच्या वर्षी झालेल्या संमेलनाला उत्स्फूर्त प्रतिसाद मिळाला होता. @MarathiWord या ट्विटर हँडलने हे संमेलन आयोजित केलं आहे. ...

यास्मिन शेख : जन्माने ज्यू, लग्नाने मुस्लिम आणि पेशाने मराठी व्याकरणकार

‘१०० टक्के सुहृद’ असा शब्दप्रयोग हल्ली वापरला जात नाही. त्याचं एक कारण हा शब्दप्रयोग वापरावा अशा व्यक्तीही आपल्याला अवतीभवती दिसत नाहीत. पण हा शब्दप्रयोग वापरायचाच झाला तर तो बाईंबद्दल नि:संशयपणे वापरता येईल. महाराष्ट्र सरकारच्या मराठी भाषा विभागातर्फे देण्यात येणारा डॉ. अशोक केळकर भाषा अभ्यासक पुरस्कार यंदा मराठी व्याकरणाच्या अभ्यासक यास्मिन शेख यांना जाहीर झाला आहे. त्यानिमित्ताने त्यांच्याविषयी...

हे पहा, हे असे आहेत अक्षयकुमार काळे!

अक्षयकुमार काळे यांची कौटुंबिक, शैक्षणिक, साहित्यिक पार्श्वभूमी यांची ओळख करून देणारा हा माहितीपट. तो काळे यांचा मोठा मुलगा, अमित यांनी, त्यांच्या साठीनिमित्त २०१३मध्ये तयार केला आहे. हा माहितीपट खरोखरच माहितीच्या स्वरूपाचाच आहे. शिवाय त्याची निर्मितीमूल्येही हौशी स्वरूपाचीच आहेत. त्यामुळे त्याकडे त्या दृष्टीनेच पाहिले जायला हवे. या माहितीपटाचा उद्देश काळे यांची ओळख करून देणे एवढ्यापुरताच मर्यादित आहे....

यू शुड रिस्पेक्ट संमेलनाध्यक्ष, अक्षयकुमार काळे!

अक्षयकुमार काळे रीतसर लोकशाही मार्गाने निवडून आलेले आहेत. तेही विक्रमी बहुमताने निवडून आलेले आहेत. त्यामुळे त्यांच्या विषयी निदान सुबुद्ध साहित्यरसिकांनी तरी आदर व्यक्त केला पाहिजे. कारण त्यांच्या निवडीविषयी शंका उपस्थित करणे, हे स्वतःचाच मुखभंग करणारे आहे; आपल्या संसदीय लोकशाहीविषयी शंका घेण्यासारखे आहे. ...

लाल चिखल

मागच्या पंधरवड्यात नोटबंदीमुळे पडलेल्या भावाला कंटाळून नाशिकमध्ये शेतकऱ्यांनी २० लाख टोमॅटो रस्त्यावर टाकून दिले, तर काल-परवा छत्तीसगडमधील शेतकऱ्यांनी अशीच कितीतरी टन टोमॅटो रस्त्यावर फेकून दिले. ५० पैसे किलो या भावानेही व्यापारी ते खरेदी करायला तयार नव्हते. नंतर त्यावरून रोडरोलर फिरवला गेला. टोमॅटो पिकवणाऱ्या शेतकऱ्याची व्यथा मांडणारी ही मराठीतील एक दमदार कथा...पुनर्मुद्रित स्वरूपात ...

नोटरंग : दोन कविता

एक नोट डिझाइन करावी म्हणते... कुणाची स्टाईल कॉपी करू? साल्वादोर दालीची बरी राहील? ओघळलेल्या घड्याळांप्रमाणे वितळून ओघळलेला गांधी नोटेवर पसरेल की गांधीऐवजी टाकून द्यावा दालीच्या मनातला युद्धाचा चेहरा?...

मारेकरी : पुस्तकांचे, विचारांचे आणि लोकशाहीचेही

पुण्यातील भांडारकर प्राच्यविद्या संस्थेवरील हल्ल्याला या वर्षी बारा वर्षे झाली. या बारा वर्षांत केवळ महाराष्ट्रातच नाही आणि केवळ मराठाच नाहीतर भारतातील जवळपास सर्वच जातीधर्माच्या संघटनांनी काहीसं आक्रमक आणि उग्र स्वरूप धारण केलेलं पाहायला मिळालं. त्यामुळे अनेक पुस्तकांवर, चित्रपटांवर, नाटकांवर आणि इतर काही सांस्कृतिक घटनांवर या संघटनांनाकडून धाकदपटशा, दमदाटी, निषेध आणि हल्ले यांचं प्रमाण वाढलं....

...ते इतरांना काय शिकवणार?

नि:स्पृह मनाने व झोकून देऊन काम करणारा शिक्षक लाभला की, विद्यार्थ्यांच्या आयुष्याचं सोनं व्हायला वेळ लागत नाही. व्यापक अर्थानं पाहिलं तर पिढ्या घडवणारा महत्त्वाचा घटक म्हणून शिक्षकाचं समाजातील स्थान खूप मोलाचं आहे. पण आर्थिकसुबत्ता येऊनही शिक्षकांचा दर्जा इतका सुमार का व्हावा? आमच्यातील ज्ञानपिपासूवृत्ती लोप का पावत आहे? आर्थिक स्थैर्य मिळालं की माणूस हात-पाय हालवायचं कमी का करतो आहे? ...

© 2024 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.