भारतात व जगभरात सध्या एकटेपणा हा ‘संसर्गजन्य आजार’ झाला आहे. आणि जिथं एकटेपणा आहे, तिथं व्यसनाचा शिरकाव होतोच...

इंटरनेट व सोशल मीडियामुळे ‘डोपामिन’ हे आनंद देणारं रसायन मेंदूत स्त्रवतं. त्याचं व्यसन लागून जगभरात एकटेपणा वाढला आहे. सामाजिक प्राणी असलेल्या माणूसप्राण्याची त्या पिंजऱ्यात एकट्या ठेवलेल्या उंदरासारखी गत झाली आहे. सोबतीला दारू, तंबाखू, अमली पदार्थ तर आहेतच… इंटरनेटच्या माध्यमातून हे पदार्थ आणखी सहजरित्या उपलब्ध होत आहेत. अमेरिका, ब्रिटन, कॅनडा व प्रगत युरोपातील अनेक देश नशेच्या समस्येशी झुंज देत आहेत...

विज्ञान आणि स्पेक्युलेटिव्ह कथा, दिवाळी २०२३ : काही अपवाद वगळले, तर या वर्षीच्या कथा बऱ्याच अंशी समाधान देऊन गेल्या

२०२३च्या दिवाळी अंकांत एकंदर ४८ स्पेक्युलेटिव्ह कथा प्रकाशित झाल्या आहेत. काही अपवाद वगळले, तर या वर्षीच्या कथा बऱ्याच अंशी समाधान देऊन गेल्या. नवे विषय समोर आले. काही नवीन लेखक गवसले, तर काही लेखकांनी धरलेली नवी वाट आश्वासक वाटली. पण याही वर्षी काही कथांमध्ये बरीच कृत्रिम भाषा पाहायला मिळते...

बीबीसीने एका अहवालात करोना संपल्यावर मानसिक आरोग्याच्या समस्यांची त्युनामी येईल, असं म्हटलं होतं. ते दुर्दैवानं आता खरं ठरताना दिसू लागलं आहे…

आर्थिक स्तर हा मानसिक आरोग्यावर परिणाम करणारा एक महत्त्वाचा घटक आहे. कुटुंबातील सर्वांच्या गरजा भागतील आणि भविष्याची तरतूद होईल, एवढी आर्थिक सुरक्षितता असल्यावर मानसिक आरोग्य चांगलं राहतं. भारताची ५० टक्क्यांपेक्षा जास्त लोकसंख्या २५ वर्षांखालील आहे, आणि त्यातील ४१ टक्के बेरोजगार आहेत. भारतातील ८० कोटी लोकांचं महिन्याचं उत्पन्न फक्त ७५०० रुपये एवढंच आहे. अशा परिस्थितीत त्यांचं मानसिक आरोग्य चांगलं कसं राहील...

चांद्रयान-३ : जितके ज्ञान आपण अवकाशाबद्दल मिळवतो, तितकी आपली ‘पृथ्वीवासी’ ही ओळख घट्ट होत जाते...

२००१नंतर भारतीय अवकाश संशोधन संस्था इतर देशांचे उपग्रह सोडण्याची सेवा पुरवू लागली आणि त्यातून अवकाश तंत्रज्ञान विकसित करणे, हा केवळ पांढरा हत्ती नाही, तर कार्यक्षम, खात्रीशीर व परवडण्याजोगे तंत्रज्ञान विकसित करून एक उत्पन्नाचे साधनही बनू शकते, हे अधोरेखित झाले. मानवी समाजाला या शतकात जागतिक तापमानवाढीच्या संकटातून वाचवण्यासाठी करण्याच्या उपायांमध्ये या तंत्रज्ञानाला आज महत्त्वाचे स्थान आहे...

ओपेनहायमर ‘देशद्रोही’ नव्हते, पण ‘मॅकार्थिझम-ग्रस्त’ वातावरणाने त्यांच्याभोवती संशयाचे धुके निर्माण केले...

प्रचंड असत्य, अपमाहिती, खोटे आरोप यांची राळ उडवायची. समोरील व्यक्तीचे चारित्र्यहनन करायचे. त्यास ‘देशद्रोही’ ठरवायचे, हे एकीकडे आणि दुसरीकडे समाजासमोर सातत्याने एक शत्रू उभा करायचा. त्याच्यापासून आपल्याला, राष्ट्राला, धर्माला धोका आहे, असे सांगत द्वेष आणि भय यांचे वातावरण उभे करायचे. त्यातून तयार होणाऱ्या भयग्रस्त, हिंस्त्र, उन्मादी झुंडींद्वारे समाजात दहशतीचे वातावरण निर्माण करायचे... हा ‘मॅकार्थिझम’!...

माझ्या पिढीत अनेक सुशिक्षित महिला आहेत, पण त्यांनी वैयक्तिक कारकिर्दीपेक्षा घराची जबाबदारी महत्त्वाची मानली, कदाचित अशा महिलांचं प्रतिनिधित्व करणारी माझी कथा आहे

मला हे सांगितलंच पाहिजे की, मी पूर्णवेळ शास्त्रज्ञ जरी बनू शकले नाही, तरी मला घरच्या काम करताना, मुलांचं संगोपन करताना, त्यांचे कपडे शिवताना, प्रवास करताना आणि त्यांचं संगोपन करून त्यांना मोठं करताना समाधान मिळालं. मला मुलांना गणित शिकवायला आवडतं. शाळेतील मुलांना अवघड गणित विषय समजण्यात मदत करणं, समाधानाचं आहे. म्हणून मी ज्यांना गणिताची भीती वाटते, अशा मुलांसाठी गणित अधिक रंजक करून सांगणारं एक पुस्तक लिहिलं...

एनसीईआरटीने संवाद साधला नाही, तर जे घडत आहे, ते योग्य नाही, अशी शंकेची पाल चुकचुकत राहील

३ कोटी ८० लाखांहून अधिक विद्यार्थ्यांवर परिणाम करणाऱ्या या बदलांविषयी एनसीईआरटीने पालक, शिक्षक किंवा संशोधक यांपैकी कोणाशीही चर्चा केलेली नाही. पाठ्यपुस्तकांत करण्यात आलेले बदल योग्य आहेत की नाही, हा पुढील मुद्दा झाला, पण मुळात त्याबद्दल कोणतीही चर्चा न करणे, हेच धक्कादायक आहे, असे मत विज्ञानाच्या शिक्षणाशी संबंधित तज्ज्ञ व्यक्त करत आहेत...

आपल्या गालाच्या आतल्या भागातून, कान कोरायला वापरतात तशा काडीच्या मदतीने घेतलेला डीएनएचा नमुना हजारो वर्षांचा इतिहास उलगडून दाखवतो, हे विस्मयकारीच नव्हे काय!

भौतिकशास्त्रज्ञ कार्ल सगान यांनी एकदा असे म्हटले होते की – ‘जर माणसाने स्वतःचा नाश ओढवून घेतला नाही, तर एक दिवस आपण ब्रह्मांडातल्या दुसऱ्या ताऱ्यांकडे आगेकूच करू’. हा अत्यंत भाबडा आशावाद असला तरीही मनाला तर वाटते की, असे खरेच घडावे. कोण जाणे एक दिवस कदाचित आपले भावी वंशज माणसाच्या दुसऱ्या ताऱ्यांवरील प्रवासाबद्दल वाचतील!...

फार कमी लोकांना हे माहिती असतं की, रागाचं नियोजन करता येतं. ते केलं, तर त्यापायी होणारं नुकसान टाळता येऊ शकतं

राग या भावनेबाबत सर्वसामान्यपणे काही गैरसमज असतात. उदा., ‘माझा राग योग्यच असतो’, ‘मी काय उगाचच चिडचिड करत नाही’, ‘या लोकांमुळेच माझी तळपायाची आग मस्तकात जाते.’ म्हणजे भोवतालच्या घटना किंवा इतर लोक हेच आपल्या रागाला जबाबदार आहेत, असं अनेकांना वाटतं. हे घटक आपल्या रागाचे ‘ट्रिगर’ ठरू शकतात, पण पूर्णतः जबाबदार नसतात. कारण तसं असतं, तर प्रत्येकाचा रागाचा अनुभव समान पातळीवर असायला हवा, पण तसं नसतं...

इरॅस्मस डार्विन : ‘उत्क्रांतीवादा’ला चालना देणारा आणि ‘विज्ञानसाहित्या’चा प्रेरणास्त्रोत ठरलेला प्रतिभावान शास्त्रज्ञ

इरॅस्मस यांनी अठराव्या शतकाच्या सुरुवातीला विविध क्षेत्रांत काम करून संशोधक व लेखक यांना प्रेरित करण्याचे काम केले. त्यांनी दोन वेगवेगळ्या क्षेत्रांच्या उगमाला प्रेरणा दिली. विज्ञानाच्या क्षेत्रात उत्क्रांतीवादाचे जनक म्हणून ज्यांना आपण पाहतो, त्या चार्ल्स डार्विन यांना त्यांनी उद्युक्त केले आणि विज्ञानसाहित्याचा जन्म ज्या कादंबरीत मानला गेला, त्याचा स्त्रोतदेखील इरॅस्मस बनले...

समुपदेशन म्हणजे ‘शिळोप्याच्या गप्पा’ किंवा ‘समुपदेशकाने केलेली बडबड’ नव्हे. अनेक उपचार पद्धतींसारखीच समुपदेशन हीदेखील एक उपचार पद्धत आहे!

आजकाल समुपदेशन ही संज्ञा अनेकदा सैलपणे वापरली जाते. तुमच्याकडे आलेल्या रुग्णाशी वा ग्राहकांशी गप्पा मारणं, त्याला\तिला एखाद्या गोष्टीची माहिती देणं म्हणजे समुपदेशन नव्हे. मानसिक समस्यांबाबत केलं जाणारं समुपदेशन पूर्णतः मानसशास्त्रीय असतं. कोणाचंही असं जबरदस्तीनं समुपदेशन करता येत नाही. त्यासाठी त्या व्यक्तीनं आपल्याला काही समस्या आहे, हे मान्य करायला हवं आणि समुपदेशकाची मदत घेण्याची तयारी दाखवायला हवी...

ऑल इंडिया पीपल्स सायन्स नेटवर्क : वैज्ञानिक दृष्टीकोनाचे सार्वत्रिकीकरण

​​​​​​​वैज्ञानिक दृष्टीकोनाचं सार्वत्रिकीकरण खरंच शक्य आहे का? अशक्य वाटणाऱ्या गोष्टी शक्य केल्याचा, प्रत्यक्षात आणल्याचा अनुभव आपल्याकडे आहे. देवी, पोलिओ यांसारख्या भयानक रोगांचा आपण सार्वत्रिक लसीकरणाद्वारे संपूर्ण नायनाट केला आहे. सर्व जातीधर्मातील जवळपास मूल आज शाळेच्या पटापर्यंत तरी पोहोचले आहे. त्यामुळे वरील प्रश्नाचं उत्तर ‘होय, सार्वत्रिकीकरण शक्य आहे!’ असं आहे...

यंदाच्या दिवाळी अंकातील विज्ञानकथा : वेगळी पार्श्वभूमी आणि आगळे विषय हे स्पेक्युलेटिव्ह कथांचं वैशिष्ट्य आहेच. त्या तुलनेत वेगळ्या शैलीतलं लेखन मात्र दिसलं नाही

या वर्षीच्या दिवाळी अंकांमध्ये ५२ स्पेक्युलेटिव्ह कथा वाचायला मिळाल्या. बऱ्याच कथा चांगल्या वाचनीय होत्या, पण काही मात्र अगदीच बाळबोध पातळीवर होत्या. अवकाश सफरी आणि रोबॉट्स यापेक्षा या पृथ्वीतलावरील माणसांचा विचार जास्त होताना दिसतो. आपलं आजचं जगणं कित्येक प्रश्न घेऊन उभं आहे, आणि येणाऱ्या काळात काही समस्या गंभीर रूप धारण करणाऱ्या असतील, म्हणून का? ...

आपल्याला ‘विज्ञानयुगा’त टिकून राहणारे सक्षम नागरिक निर्माण करायचे असतील तर, त्यांच्या एकूण जडणघडणीमध्ये ‘लिबरल आर्टस’ला स्थान असणं खूप गरजेचं आहे

तंत्रज्ञान हे केवळ तुम्हांला अधिक शक्ती देणारं एक साधन आहे. त्याचा उपयोग कसा करायचा, हे तुमच्या विचार करण्याच्या पद्धतीवर अवलंबून आहे. मानवी मूल्यांचा शोध घेण्यासाठी, त्यांचा आविष्कार करण्यासाठी आणि मानवी जीवनाचे कंगोरे दाखवून त्याविषयीची संवेदनशील जाणीव निर्माण होण्यासाठी उत्तम साहित्याची मदत होते. विज्ञानयुगामध्ये प्रगती करायची असेल तर ते आवश्यक आहे...

आपण स्वतःला प्रश्न विचारला पाहिजे की, आपण नैसर्गिक प्रणालींची प्रतिकृती बनवू शकतो का?

अत्याधिक शोषण आणि अंमलबजावणीची घाई, यामुळे पर्यावरणीयदृष्ट्या संवेदनशील चक्रांमध्ये अडथळा निर्माण होतो. आणि म्हणून आपण कोणतीही नवीन मानववंशशास्त्रीय उपक्रम सुरू करण्यापूर्वी जीवन-चक्र विश्लेषण आणि टिकाऊपणाचे (शाश्वतीचे) मूल्यांकन करणे आवश्यक आहे. जितके आपण निसर्गापासून दूर जाऊ, तितकी आपली जीवनशैली अधिक कृत्रिम आणि अ-नैसर्गिक बनत जाईल, आणि ती कमी टिकाऊ असेल...

कोविड-१९ महामारीनंतर विज्ञानलेखनात काय काय धरायचं?

कोविड-१९च्या साथीने दाखवून दिलं की, विज्ञान हे लोकांपेक्षा वेगळं असू शकत नाही आणि लोक विज्ञानापेक्षा वेगळे असत नाहीत. प्रत्येक गोष्टीला विज्ञानाचा स्पर्श आहे, विज्ञानाला प्रत्येक गोष्टीचा स्पर्श आहे. मग विज्ञानात काय काय येतं? चौकट कुठे कशी आखणार? ती गळूनच पडली. विज्ञान हा काही हस्तिदंती मनोरा नाही, त्याचे महत्त्व विषद करून सांगावं असं ते परकं नाही...

चातक आणि अमूर ससाणा : मान्सूनच्या वाऱ्यांवर स्वार होणारे दोन पक्षीवीर…

चातक पक्षी खरोखरच नैऋत्य मोसमी वाऱ्यांसोबत स्थलांतर करतो आणि पावसाच्या आगमनाची वार्ता देतो, हे त्या पक्ष्यानेच त्याच्या प्रवासात शास्त्रीयदृष्ट्या सिद्ध करून दाखवलं. अमूर ससाण्याने नागालँडहून सोमालियापर्यंतचं सुमारे ५ हजार ६०० किलोमीटर्सचं अंतर ५ दिवस आणि १० तास एवढ्या काळात कापलं! ही त्याची ‘नॉनस्टॉप फ्लाइट’ होती!...

नैराश्य : हल्लीच्या तरुण पिढीमध्ये सातत्यानं वाढत चाललेला एक भयानक आजार

आपल्याकडे मानसिक स्वास्थ्य म्हणजे काय, हे कित्येकांना माहीतच नाही. त्यामुळे त्यावर उपचार घेण्याचा\करण्याचा प्रश्नच नाही. परिणामी असं का आहे, हे नक्की सांगता येत नाही. आपल्या शिक्षण पद्धतीतही अभ्यासावरच भर दिला जातो, त्यात जीवनाबद्दल काहीच शिकवलं जात नाही.मी काही या विषयातला तज्ज्ञ नाही. त्यामुळे माझ्या अनुभवातून लिहितो आहे...

दिवाळी अंक २०२१ : आपण ‘स्पेक्युलेटिव्ह फिक्शन’कडे वाटचाल करतो आहोत का?

विज्ञानाशी संबंधित एकूण ४१ कथा २०२१च्या दिवाळी अंकांतून प्रसिद्ध झाल्या आहेत (काही कदाचित पाहायच्या राहून गेल्या असतील). त्यातल्या बहुतांशी कथा चांगल्या दर्जाच्या आहेत. भविष्यवेधी चित्रण करता करता रंजन आणि विचाराला चालना, या दोन्ही पातळ्यांवर यशस्वी ठरतात. या वर्षीच्या कथालेखकांमध्ये अनेक नवीन चेहरे दिसले ही आम्हांला अतिशय आशादायक गोष्ट वाटली...

आज संध्याकाळी ‘बिग बटरफ्लाय मंथ इंडिया-२०२१’चं औपचारिक उद्घाटन होईल...

‘अ बिग बटरफ्लाय मंथ’ म्हणून गेल्या वर्षी सुरू झालेला ‘फुलपाखरू महोत्सव’ या वर्षी एक सप्टेंबर २०२१ला सुरू झाला. याचं औपचारिक उद्घाटन आज, शनिवार, चार सप्टेंबर २०२१ रोजी संध्याकाळी सात वाजता श्री आयझ्याक किहीमकर यांच्या हस्ते होणार आहे. फुलपाखरांची गणना या काळात केली जाणार आहे. यात पन्नासपेक्षा अधिक संस्था सहभागी होत आहेत. त्याचबरोबर अभ्यासक तसेच छायाचित्रकार आणि पर्यावरणप्रेमीही...

इतिहासात फार कमी व्यक्ती असतील ज्यांना ब्राऊनप्रमाणे संधी आणि माफी मिळाली असेल. अनेक कु-कृत्ये करूनही त्याला नायकत्व लाभले

ब्राऊन वरिष्ठ क्रूर एसएस अधिकारी असल्याची माहिती कुठेही नमूद करण्यात आलेली नाही. त्याच्या कामासाठी जी छळछावणी चालवण्यात यायची, त्याचाही उल्लेख अमेरिकन माहिती स्त्रोतांतून गायब करण्यात आला. त्याचे हात रक्ताने माखलेले होते, पण चलाखपणा दाखवत त्याने त्या गोष्टीचा कधी उल्लेख केला नाही. त्याच्यावर कोणताही खटला चालला नाही. त्याला नाझी कृत्यांचे दुःख असल्याचे कधीही जाणवले नाही. त्याने कधीही जगाची माफी मागितली नाही...

महासाथ चालू झाली की रोग, रोगाचा उगम याबद्दलच्या चित्रविचित्र उपपत्त्यांना जोर आणि पूर्वग्रह, जुनी वैरं, द्वेष, अंधश्रद्धा यांना मोठा ऊत येतो!

राजकारणापासून कोणतंही क्षेत्र मुक्त नाही. ज्याची लष्करी-आर्थिक ताकद मोठी तो राजकारणातही शिरजोर, असा साधासरळ हिशेब. या घटकेला जगात सगळ्यात मोठी ताकद कोणाची? अर्थातच अमेरिकेची. मग राजकारण आणि अपप्रचारातही अमेरिका आणि मित्रदेश आघाडीवर राहिले तर आश्चर्य कसलं. हे जाणून घ्यायचं तर सध्याचा जगाला विळखा घालून असलेला कोविड विषाणूसारखा योग्य उमेदवार नाही...

करोना विषाणूचा फैलाव वटवाघळांमुळे नैसर्गिकरित्या झाला की, चीनमधल्या प्रयोगशाळेत हा विषाणू तयार झाला, या प्रश्नाची उत्तरं शोधताना रोज नवनव्या गोष्टी समोर येत आहेत

ज्या चीनमध्ये करोनाचा उद्रेक झाला, तिथेही वटवाघळांना शुभशकुन मानलं जातं. वटवाघळं ही भरभराटीचं प्रतीक आहेत, अशीही चिनी लोकांची धारणा आहे. पण तिथेही करोनामुळे वटवाघळांच्या अस्तित्वावर घाला आला आहे. करोनाच्या महामारीमध्ये काही ठिकाणी वटवाघळांना मारण्याच्या घटनाही घडल्या. पण वटवाघळांना मारून करोना विषाणू नष्ट होणार नाही. वटवाघळं नसतील तर हे विषाणू आणखी दुसऱ्या प्राण्यांमध्ये आसरा शोधतील...

करोना महामारीच्या काळात ‘भीती’ या एकाच भावनेवर आपले लक्ष केंद्रित झालेले दिसून येते!

ज्याला भीती वाटते, त्याला स्वतःला असे वाटले पाहिजे की, आपली भीती कमी झाली पाहिजे. असे असेल तरच ती कमी होते. आपण आपल्या मनाशी काही ठाम समजुती करून ठेवलेल्या असतात. त्या बदलणे गरजेचे असते. अशा समजुती अनेकदा नकारात्मक स्वरूपाच्या असतात. आपली विचारसरणी आपण स्वत:च घडवत असल्यामुळे तर्कविसंगत चुकीच्या समजुती टाकून देऊन स्वतःच्या प्रगतीला, विकासाला योग्य, अशी तर्कसंगत विचारसरणी नव्याने घडवणे गरजेचे असते...

आयुर्वेदात विज्ञान किती आणि धार्मिक अस्मिता किती?

आयुर्वेद कसे थोर आहे, हे सांगताना अनेक जण थकत नाहीत. गेल्या ५० वर्षांत भारतीयांचे आयुर्मान जवळपास दुप्पट झाले. पण त्याला कारण आधुनिक विज्ञान आहे, आयुर्वेद नाही. आपण केलेल्या प्रयोगाचं डॉक्युमेंटेशन न केल्यामुळे आयुर्वेदातील अनेक शोध त्या त्या माणसांबरोबर संपले आहेत. अशा प्रकारे आयुर्वेद मागास ठेवण्यात या तथाकथित आयुर्वेदाचार्यांचाच हातभार लागला आहे...

सध्याच्या करोनाकाळाने मोठ्या प्रमाणावर निर्माण झालेल्या मानसिक चिंतांचा सामना कसा करायचा?

माणसांमध्ये ज्या काही समस्या निर्माण होतात, त्या सोडवण्यास ते पात्र असतात. तसा त्यांचा नैसर्गिक, मूळ स्वभाव असतो. फक्त त्यांना त्यांच्या पद्धतीनं वर्तन करू देणं अपेक्षित असतं. तसं वातावरण, परिस्थिती उपलब्ध करून दिली की, त्यांच्या प्रगतीचा आलेख चढता राहतो. व्यक्तिमत्त्वातील सुप्त गुण परिपूर्णतेच्या दिशेनं विकसित होत जातात. त्यासाठी व्यक्तिमत्त्वातील अदृश्य नियंत्रणं शिथिल करणं आवश्यक असतं...

आपल्या मनाची कधी नव्हे एवढी काळजी घेण्याची गरज निर्माण झाली आहे!

‘listener’ या शॉर्ट फिल्ममध्ये एका हॉटेलात जेवण करण्यासाठी एक व्यक्ती जाते. वेटर तिला मेनू कार्ड देतो. ती व्यक्ती जेवणासोबत ‘listener’चीही मागणी करते. तो येतो, मग त्या ‘listener’ला आज दिवसभरात काय केले, काय मिळाले, काय गमावले, काय गमतीजमती केल्या, त्या सांगितल्या जातात. ‘listener’ सर्व ऐकून घेतो आणि सांगणाऱ्या व्यक्तीला आवश्यक त्या प्रतिक्रयादेखील देतो. भविष्यात अशा ‘ऐकून घेणाऱ्या माणसा’ची मागणी वाढली, तर आश्चर्य वाटायला नको...

‘स्व’प्रतिमामग्न पुरुषाच्या लक्षणांबाबतची काही निरीक्षणे…

सत्ताधाऱ्यांना, विशेषतः हुकूमशहांना या स्व-प्रतिमेची लत लागते. चटक लागते. आणि त्यात ते खुदखुश असतात. त्यांच्या स्व-प्रतिमेचे एक अफलातून व्यसनच असते. त्यांना त्याच अद्भुत रूपांत बघून समाधान पावण्याचे व्यसन गरीब प्रजेलाही लागते. नेता आणि प्रजा दोघांनाही पौगंडाच्या गंडाचे व्यसन  लाभते. या व्यसनातून दोघांना  बाहेर काढण्यासाठी अजून तरी व्यसनमुक्ती केंद्र निघालेले नाही...

सध्या करोनाकाळात आपण सगळेच ‘अस्तित्वाची लढाई’ लढतोय. प्रत्येकाच्या लढाईची तीव्रता कमी-जास्त असली तरी ती टिकवणं हे आव्हान आहे…

आपलं अस्तित्व बनवण्याच्या व टिकवण्याच्या नादात आपण मेंढरं बनत चाललोय, हे आपल्या ध्यानात येत नाही. मनात चालू असलेलं द्वंद्व चिंतेला व ताणाला जन्म देतं. आपण किती गोष्टींसाठी ‘स्व’ची आहुती देत असतो, याचा एकदा विचार करून पहा. आपलं अस्तित्व केवळ धर्म, जात, नोकरी, कुटुंब यापुरतं मर्यादित आहे का, की त्याच्या पलीकडेही आपण काही आहोत? म्हणजे या गोष्टी नसल्या तर आपलं अस्तित्व काय राहील?...

आपल्याला नेहमीच सावध रहावे लागणार आहे, कारण लस १०० टक्के लोकसंख्येवर काम करतेच असेही नाही!

सध्या करोना संसर्गाचा प्रादुर्भाव भारतात कमी झाल्यासारखा वाटत असला तरी तो संपलेला नाही आणि परत येईल का याची भीती आहेच. त्यावर लस शोधण्यासाठी अनेक राष्ट्रांत चढाओढ आणि प्रयत्न चालू आहेत. चढाओढीतील प्रत्येक स्पर्धकाला वाटते की, आपली लस प्रथम बाजारात यावी आणि श्रेय प्रथम आपल्याला मिळावे. आपण विश्वास ठेवून आहोत की, लस आली तर आपण ‘कोविड-१९’वर मात करू, आणि मग आपल्याला पूर्णपणे समाधान मिळेल...

तिला पाहताच वाटतं, जणू एखादी ख्रिश्चन वधू नटून-थटून हॉलवर निघायच्या तयारीत आहे!

कॅमेरा हातात घेतला नि निदान सोसायटीत तरी फेरी मारावी म्हणत बाहेर पडले. आणि अहो आश्चर्यम! अचानक चक्क एक सुंदरी नजरेला पडली. चारेक इंचांचा मांसल दांडा, वर काळसर तपकिरी टोपी, जाळीदार झगा! थोडं चार पावलं पुढे गेले तर तिथंही बाकी सगळी तशीच सुंदर, पण झगा तेवढा थोडा अपरा आणि वरची टोपीही पांढरी शुभ्र. नखशिखान्त गोरीपान मश्रूमबाई नजरेला पडली! मात्र यांचं खरं सौंदर्य म्हणजे त्यांचा आकर्षक जाळीदार स्वच्छ पांढराशुभ्र झगा...

‘नकारात्मक’ विचाराकडून ‘सकारात्मक’ विचाराकडे जाण्याचा एक प्रयोग… करून तर पहा!

नकारात्मकता जगत राहिल्यामुळे आपल्या डोक्यात सतत नकारात्मक विचार येतात. नकारात्मक विचार याचा अर्थ रीतीभातींची, प्रथा-परंपरांची चिकित्सा करणे असा होत नाही किंवा कुठल्याही चुकीच्या गोष्टींवर टीका करणे म्हणजे नकारात्मक विचार असेही नाही. एखाद्या धर्मातील अंधश्रद्धांवर कठोर शब्दात प्रहार करणे म्हणजे त्या धर्माचा द्वेष करणे असेही नाही; तर नकारात्मक विचार म्हणजे चुकीच्या पद्धतीने विचार करणे...

करोना आणि आयुर्वेदिक, होमिओपॅथिक औषधांचा बाजार

‘पी हळद आणि हो गोरी’ अशी रोगप्रतिकारशक्ती मिळत नसते- ना आयुर्वेदात, ना होमिओपॅथीत, ना अ‍ॅलोपॅथीत. तसा दावा करणारे फक्त चतुर व्यापारी असतात आणि हे युगानुयुगे चालत आले आहे. दुनिया बेवफूक है, बिकनेवाला चाहिये! मित्र-मैत्रिणींनो तुमची घालमेल मला समजते. नका लागू अशा बिनबुडाच्या बाजाराच्या नादी. त्याऐवजी आज शास्त्रज्ञ व विज्ञान जे सांगत आहे, ते कटाक्षाने पाळा...

कुठलीही व्यक्ती अचानक आत्महत्या करत नाही, त्याला काहीतरी पूर्वइतिहास असतो. अबोध मनात काहीतरी दाबून ठेवलेलं असतं. ते सतत समाजमान्य मार्गानं बाहेर येण्याचा प्रयत्न करत असतं.

मनोविश्लेषण प्रणेते सिग्मंड फ्रॉइड असं म्हणतात की, आपलं भावविरेचन होणं आवश्यक आहे. मनात जे साठलं आहे, ते बाहेर पडणं महत्त्वाचं असतं. म्हणून आपल्या जीवनात असा एक तरी नातेवाईक किंवा मित्र असला पाहिजे की, ज्याच्याशी आपल्या वैयक्तिक, खाजगी गोष्टी बोलता आल्या पाहिजेत. अशा व्यक्तीशी सतत बोललं पाहिजे. बोलल्यामुळे मनात जे साठून राहिलं आहे ते बाहेर येतं आणि मूळ समस्येवर उपचार करता येतो...

इन्फ्ल्युएंझा आणि कोविड-१९ची उत्पत्ती

पूवीच्या काळी दूरचा प्रवास करणाऱ्या प्रवाश्यांची संख्या कमी असे व हे प्रवास जहाजातून करावे लागत असल्याने त्यांना वेळही बराच लागत असे. त्यामुळे इन्फ्ल्युएंझाच्या जागतिक साथी साधारणतः दर दहा-पंधरा वर्षांमधून एकदा येत. तशी एखादी साथ आली की, मात्र अक्षरशः लक्षावधी लोक मृत्युमुखी पडत. हल्ली दूरचे प्रवास करणाऱ्यांची संख्या वाढली तर आहेच, पण विमानवाहतुकीच्या सोयीने प्रवासाला लागणारा वेळही खूपच कमी झाला आहे...

करोना व्हायरस : पुढील दोन महिन्यांत संपूर्ण जगाचीच मोठी परीक्षा आहे!

एका शहरात सुरू होऊन फक्त पाच महिन्यात हा आजार संपूर्ण जगात मोठ्या प्रमाणात पसरला आहे. एकापासून दुसऱ्याला अगदी सहज लागण करण्याची क्षमता असलेला विषाणू, लागण झाल्यापासून आजाराची लक्षणे दिसण्यासाठी लागू शकणारा दोन आठवड्यांचा कालावधी, मधल्या काळात संसर्ग होऊनही आजाराची लक्षणे न दिसणारे पण इतरांना लागण करू शकणारे बाधित लोक आणि जगभर विषाणू पसरवणारे आजचे जग या सगळ्याचा हा एकत्रित परिणाम आहे...

करोनाचा तात्पुरता ‘साईड इफेक्ट’ : पर्यावरणपूरक जीवनशैली

आपल्याहून आकारानं कितीतरी छोटा असणारा एक विषाणू आपल्याला धारेवर धरू शकतो, याचा प्रत्यय आपल्याला येतो आहे. यानिमित्तानं निसर्ग नेहमीच आपल्याहून जास्त शक्तिमान आहे, याची एक सामाजिक जाणीव आपल्या सामूहिक मनःस्थितीमध्ये रुजत आहे, अशी आशा ठेवायला हरकत नाही. पण वस्तुस्थिती अशी आहे की, जोपर्यंत एक समाज म्हणून आपल्याला निसर्गाचा तडाखा बसत नाही, तोवर आपण जागे होत नाही...

‘वैज्ञानिक मानसिकता’ विकसित करणे, हे प्रत्येक भारतीयाचे मूलभूत कर्तव्य आहे! राज्यघटनेत असे कलम समाविष्ट करणारे भारत हे जगातील पहिले राष्ट्र आहे.

केवळ भारतीयच नव्हे तर आशियाई देशातील पहिले नोबेल पारितोषिक विजेते शास्त्रज्ञ डॉ. सी़ व्ही. रामण् यांनी २८ फेब्रुवारी १९२८ रोजी पारदर्शक माध्यमातून जाताना प्रकाशाची विखुरण्याची जी क्रिया घडून येते त्यावरील संशोधन सादर केले होते. हा शोध विज्ञानात ‘रामण् परिणाम’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. या दिवसाचे औचित्य साधून जनसामान्यांची वैज्ञानिक मानसिकता विकसित व्हावी; या उद्देशाने ‘विज्ञान दिन’ साजरा केला जातो...

गोल्डन रेकॉर्डस्, वोयजर स्पेस प्रोग्रॅम, २० ऑगस्ट १९७७ (विज्ञानकथा)

आत गाभाऱ्यासारख्या भागात सोन्याची एक तबकडी गंधर्वला कसल्याशा यंत्रावर ठेवलेली दिसली. लिडोने भिंतींवरचं एक बटन दाबलं आणि म्हणाला “मनुष्य देवा, तुम्ही हा आम्हाला दिलेला तुमचा सगळ्यात मोठा ठेवा.” तबकडी गोल गोल फिरायला लागली आणि अप्रतिम सूर घुमले हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीत वाजत होतं. बंदिशीचे बोल होते- ‘जात कहा हो’. इतक्या वेळ विसर पडलेल्या जारविसनं लगेच सांगितलं- “सूरश्री केसरबाई केरकर. राग भैरवी”...

व्होयजर अवकाश प्रोग्रॅम : अंतराळयुगातली अचंबित करणारी दुनिया

गेल्या वर्षीच्या नोव्हेंबरमध्ये वोयजर-२ने termination shock ओलांडून अथांग अशा बाह्य अवकाश म्हणजेच Intersteller Spaceमध्ये प्रवेश केला. वोयजर-१ने ही कामगिरी २०१२मध्येच केली होती. अवकाशातल्या अतिशय प्रतिकूल परिस्थितीचा सामना करत, हे दोन्ही वोयजर्स बंधू अजून आपली वाटचाल कायम ठेवून आहेत. आज ४२ वर्षानंतरही वोयजर्स बाह्य अवकाशातली खूप मोलाची माहिती आपल्यापर्यंत पाठवत आहेत....

डॉ. चंद्रशेखर सुब्रमण्यम - साक्षात ‘ताऱ्यांची’च कुंडली मांडणारा शास्त्रज्ञ!

भौतिकशास्त्र आणि खगोलशास्त्र यांची सांगड घालणारे चंद्रशेखर हे पहिल्या काही वैज्ञानिकांपैकी एक. कृष्णविवरांच्या संशोधनाचा पाया त्यांनी मांडलेल्या गणितावरच घातला गेला. इतकं असूनही भारतात त्यांचं नाव फारसं प्रचलित नसावं ही खेदाची बाब वाटते. आजच्या आधुनिक युगात आपल्याकडे पुराणात काय काय होतं हे सांगत बसण्यापेक्षा आपल्या वैज्ञानिकांनी आधुनिक विज्ञानात किती महत्त्वाचे शोध लावले याबद्दल आपण जास्त बोलायला हवं...

निरपेक्षपणे प्रेम आणि मदत करणाऱ्या कुत्र्यांशिवाय आज माणसाच्या आयुष्याची कल्पनाच केली जाऊ शकत नाही!

हा धाडसी कमांडो आगीची वगैरे कसलीही पर्वा न करता लपतछपत या बंकर्समध्ये घुसला आणि अतिरेकी असल्याचा एक महत्त्वाचा पुरावा घेऊन आला. त्यावरून जवानांना अतिरेकी नेमके कुठे लपलेत याचा पत्ता लागला आणि त्यांनी पुढची मोहीम यशस्वीरीत्या पूर्ण केली. त्या बहादूर जवानाचं नाव होतं- dog squad मधला belgian malinois जातीचा श्वान कमांडो. ज्याला नंतर NSG तर्फे शौर्य पदक देऊन गौरवण्यात आलं...

माणसाच्या हस्तक्षेपामुळे कुत्र्यांमध्ये साडेतीनशेपेक्षा जास्त जाती तयार झाल्या!

प्रत्येक जातीचा किंवा breedचा कुत्रा दुसऱ्यापेक्षा वेगळा असतो. Selective breeding हे जरी त्याचं कारण असलं तरी पृथ्वीवरच्या इतर कोणत्याही प्राण्यात एवढी विविधता आढळत नाही.या वैविध्याची सुरुवात कुत्र्याच्या जन्मासारखी फार पूर्वीच झाली. गाई-गुरं दुधासाठी, शेतीच्या कामासाठी व मांसासाठी, शेळ्या-मेंढ्या मांस, लोकर व दुधासाठी, कोंबड्या व डुकरं मांसासाठी वापरले जातात, पण कुत्रा यापैकी कोणत्याच कामाला येत नाही...

लांडग्याचा ‘कुत्रा’ झाला, तो कुत्रा ‘माणसाळला’, त्याचा माणसाला प्रचंड ‘फायदा’ झाला, त्या गोष्टीच्या गोष्टीची गोष्ट!

माणसांनी त्यांच्या या शेजाऱ्याचा आता स्वीकार केला होता. त्यातले जे जास्तच मवाळ होते, ते हळूहळू माणसांशेजारी शेकोटीच्या उबेलाही बसायला लागले. त्यांच्या तीक्ष्ण नाकाचं महत्त्व लक्षात येऊन मग माणसं त्यांना त्यांच्याबरोबर शिकरीलाही न्यायला लागली, सावजाचा अचूक मग काढत शिकार करणं सोपं व्हायला लागलं. माणसांकडून मिळणाऱ्या अन्नाचा बदल्यात त्यांनी आपलं स्वातंत्र्य माणसांना बहाल केलं...

प्रमाणीकरणाच्या हव्यासामुळे खूप कुत्र्यांचे बळी जातात, जगभर!

युरोपात औद्योगिक क्रांतीनंतर एक नवा मध्यमवर्ग उदयाला आला होता. पूर्वी फक्त राजे आणि सरदारांचे म्हणून जे शौक असायचे, ते आता मध्यमवर्गालाही परवडायला लागले. त्यातला एक प्रकार म्हणजे वेगवेगळी कुत्री बाळगणं (Dog Fanciers). आधी फक्त घर आणि शेताच्या राखणीसाठी वा शिकारीसाठी किंवा मेंढ्या-गाईगुरं राखण्यासाठी घराबाहेर असणारं कुत्रं आता घरात विराजमान झालं. वेगवेगळी कुत्री बाळगणं हा ‘स्टेटस सिम्बॉल’ बनला...

इतिहासाची साधने टिकवली तरच सर्व समावेशक अशा सकल मानव प्रजातीच्या इतिहासाची रचना होईल!

भारताला स्वातंत्र्य मिळाले त्याच वर्षी दक्षिण आफ्रिकेची राजधानी जोहान्सबर्गच्या उत्तर-पश्चिमेस सुमारे ५० किलोमीटर अंतरावरील स्टेर्कफोण्टीन गुंफांमध्ये सर्वांत प्राचीन मानववंशशास्त्रीय जीवाश्मिक पुरावे मिळाले. तेथेच ‘मानवसदृश्य प्राणी तसेच आजच्या मानव प्रजातीचा पाळणा हालला’ असा निर्वाळा देणारी नोंद ‘जागतिक वारसा यादी’मध्ये झाल्याचे संयुक्त राष्ट्र संघटनेने १९९९ मध्ये जाहीर केले...

अखेर पुराणातील देव पुन्हा एकदा युद्धभूमीवर अवतरले!

मॉडिफायर याचं सरकार बहुमतानं निवडून आलं. त्यांनी टोनीला ‘स्मारक वहीं बनाएंगे’ या मोहिमेसाठी परत पृथ्वीवर पाठवलं. उरलीसुरली साधनसंपत्ती स्मारक बनवण्याचा कामी आली. सर्व अवेंजर्स देवांचे २०० मीटर उंचीचे गगनचुंबी पुतळे उभे राहिले. त्या वर्षीच्या science congress मध्येही पुराणात उल्लेखल्याप्रमाणे time machine, हँक पीम ऋषींनी शोधून काढलेले पीम कण, पुराणात सांगितलेले vormior, morag इत्यादी ग्रहांचा शोध या विषयांवरचे शोधनिबंध प्रसिद्ध झाले...

डॉ. विन्टसर्फ - कर्तृत्वाने उजळून आलेले व्यक्तिमत्त्व!

मग मनात असा विचार आला की, कान-सर्फ हे स्वतः उदारमतवादी नसते तर? अथवा तत्कालीन अमेरिकेऐवजी एखाद्या एकाधिकारशाही देशात इंटरनेटचा शोध लागला असता का? मग कुठले शिष्टाचार त्या देशातल्या संशोधकांनी प्रमाणित केले असते? इंटरनेट मग मोकळे, स्वायत्त व स्वतंत्र असते का? इंटरनेटच्या बालपणीच्या काळात विचारस्वातंत्र्य, परमताचा आदर भरपूर दिसून येत असे- ते चित्र दिसले असते का?...

आक्रमणाने प्रदेश जिंकणे कालबाह्य होत आहे!

राजेशाहीचे मनावरील ओझे दूर करत आणि विवेकाला साक्ष ठेवत जनतेने जगातील सर्व देशांच्या नेतृत्वाला स्वत:चे वर्तन सुधारणे भाग पाडले, तर वसुंधरेवर स्वर्ग अवतरण्यास वेळ लागणार नाही. ते जमवले तर कुणी सांगावे, २०५० नंतर जन्मलेल्या कोणत्याही बाळाला त्याच्या संपूर्ण आयुष्यात लढाई किंवा युद्ध अनुभवावे लागणार नाही. ज्ञानदेवांनी विश्वात्मक ईश्वराला प्रार्थलेले ‘पसायदान’ तेव्हा मानवी प्रयत्नाने पृथ्वीवर अवतरलेले असेल...

आपण उदारमतवादी लोकशाहीचे समर्थन केले पाहिजे. त्यात मानवाच्या भविष्याबद्दल चर्चा करण्यात कमीतकमी मर्यादा आहेत म्हणून.

आपल्याला एकच वेळी दोन आघाड्यांवर लढण्याची गरज आहे. आपण उदारमतवादी लोकशाहीचे समर्थन केले पाहिजे. इतर पर्यायांपेक्षा ती सरकारचे अधिक सौम्य रूप असल्याचे सिद्ध झाली आहे म्हणूनच केवळ नाही, तर त्यात मानवाच्या भविष्याबद्दल चर्चा करण्यात कमीतकमी मर्यादा आहेत म्हणूनही. त्याच वेळी आपण उदारमतवादासंबंधीच्या पारंपरिक गृहीतकांबद्दल प्रश्न विचारणे गरजेचे आहे....

मानवेतर प्राण्यांमध्ये समलिंगी संबंध असतात का? आणि का असतात?

मानवेतर प्राण्यातील कुठलाच प्राणी फक्त गे किंवा लेस्बियन असत नाही. त्यांच्यात बायसेक्युलिटी आढळते. एक उत्क्रांतीशास्त्रज्ञ म्हणतो त्याप्रमाणे ‘प्राणी सेक्स करतात, पण त्यांच्या सेक्सला आयडेंटीटी नसते’. मानवाकडे संस्कृतीमुळे म्हणा किंवा उच्चतर बुद्धिमत्तेमुळे ही आयटेंटीटी आहे. त्याची सेक्सची गरज फक्त जैविक नाही, तर ती त्याच्या व्यक्तिस्वातंत्र्याच्या जपणुकीचीही बाब आहे...

अरविंद गुप्ता : ओपन सोर्स चळवळीचा भारतातला महत्त्वाचा माणूस!

अरविंद गुप्ता हा एक आवेग आहे. जबरदस्त पॅशन आहे. या धबधब्याखाली गेल्यावर तुम्ही कोरडे राहू शकत नाही. तुम्हीही वाहते होता. साचलेपण दूर होतं. त्यांच्या खोलीत जाताना आपण सिनिक असतो, नाराज असतो, निराश असतो, साशंक असतो. बाहेर येताना मात्र आपण मुलासारखं ताजेतवानं होऊन येतो. जगण्यात जे जे सत्य आणि सुंदर आणि मंगल आहे, त्याची पूजा करणारा हा माणूस आहे...

हवा विकत मिळेल का?

दिल्लीमध्ये हवा आणि पाणी यांनी नैसर्गिक चक्र खंडीत केलं आहे. त्यामुळे वर्षांतील अनेक दिवस असे येतात की, त्या दिवशी दिल्लीतील जनजीवन ठप्प होतं. आजूबाजूच्या प्रदेशातील शेतांमध्ये जाळलेला कचरा, कारखाने-विटभट्ट्या,वीजप्रकल्प व वाहनांचे प्रदूषण या सर्व घटना आणि निसर्गातील बदल असा जुळून आल्या की, दिल्लीकरांना घरात बसूनही मोकळा श्वास घेणं अवघड होऊन बसलं...

भूलतज्ज्ञांना समजावून घेताना...

आज (१६ ऑक्टोबर) जागतिक भूलशास्त्र दिवस आहे. या निमित्तानं एका भूलतज्ज्ञाच्या नजरेतून या शास्त्राविषयी, प्रत्यक्षातल्या त्यांच्या कामाविषयी आणि त्यातील अडीअडचणींविषयी… भूलशास्त्र हे मानवजातीला एक वरदान आहे. मानवाच्या आयुष्यातील वेदना दूर करण्याचं काम भूलतज्ञ रात्रंदिवस करत असतो. खुद्द परमेश्वरानंतर हे काम करण्याचं भाग्य त्याला लाभतं...

विज्ञान म्हणजे काय?

नेमकेपणाने सांगायचे तर विज्ञानाचे शिक्षण याचा अर्थ विवेकी, चिकित्सक व प्रयोगशील प्रवृत्ती अंगी बाणवणे असाच असला पाहिजे. विचारांची अशी पद्धत जिच्यात केवळ माहितीची जंत्री नसेल आणि ती कोणत्याही समस्येच्या निवारणासाठी वापरता येईल. हे सर्व याच शब्दांत मांडले तर विज्ञानाचे शिक्षण नसल्यामुळे अपराधीपणाची भावना असणारा माणूस हे सर्व मान्य करेल...

ज्ञानविज्ञानासाठी प्राणांची कुरवंडी ओवाळणारा महाराष्ट्रातला पहिला हुतात्मा

‘विज्ञाननिष्ठा’ हा ज्यांच्या जीवनकार्याचा गाभा बनला होता, अशा डॉ. नरेंद्र दाभोलकर यांची २० ऑगस्ट २०१३ रोजी पुण्यात हत्या करण्यात आली. तर दुसरीकडे भाजप केंद्रात सत्तेत आल्यापासून अ-वैज्ञानिक बजबजपुरी माजत चालली आहे. त्याविरोधात ९ ऑगस्ट रोजी देशभरातील ४० शहरांमध्ये वैज्ञानिकांनी मोर्चे काढले. या दोन्हींच्या पार्श्वभूमीवर ‘साधना साप्ताहिका’ने ‘विज्ञान आणि समाज’ या नावाने प्रकाशित केला आहे...

विज्ञानवार्ता : जगभरातील विज्ञानविषयक ठळक घडामोडी

जगभरात विविध देशांमध्ये शास्त्रज्ञ अचाट असे नवनवे शोध लावत आहेत, अफलातून नवे सिद्धान्त मांडत आहेत. अशाच काही नजीकच्या काळातील महत्त्वाच्या, इंटरेस्टिंग, विज्ञानविषयक घडामोडींची माहिती......

हवा विकत मिळेल का?

आज देशाच्या राजधानीत श्वास घेणं मुश्किल झालं आहे, तीच वेळ उद्या आपल्यावरही येऊ शकते. आपण बाहेरील पाणी खराब आहे म्हणून मिनरल वॉटरची बाटली विकत घेतो. त्याचप्रमाणे उद्या बाहेरची संपूर्ण हवाच खराब झाली म्हणून शुद्ध हवेची बाटली विकत घेण्याचीही वेळ आपल्यावर येऊ शकते. आणि अजून तरी भारतात शुद्ध, स्वच्छ हवा विकत मिळत नाही....

पुराणातली वांगी आणि वर्तमानातले इमले

आपले वेद , रामायण, महाभारत हे सरंजामशाही समाजव्यवस्था दाखवतातच, पण तेव्हा उद्योग आणि औद्योगिकीकरण हा प्रकारच नव्हता. तो काळच काय, पण १९व्या शतकाच्या सुरुवातीलासुद्धा आपल्याकडे छापील नकाशे बनवायचं तंत्र, होकायंत्र, दुर्बीणी नव्हत्या. त्यादेखील आपण इंग्रज-पोर्तुगीजांकडून विकत घ्यायचो. शेतातले साधे नांगराचे फाळ लोखंडी करण्यासाठी विसावं शतक उजाडावं लागलं अन लोकांनी आगगाडीमध्ये बसावं म्हणून ब्रिटिश सरकारला सुरु...

चेल्याबिन्स्क अशनि, उल्कापात आणि रुद्र

चेल्याबिन्स्कमध्ये २०१३साली जे घडले तशा स्वरूपाच्या घटना या कालखंडांमध्ये अनेक ठिकाणी व वारंवार घडत होत्या. क्लब आणि नेपियर या दोघा खगोलशास्त्रज्ञांच्या मते इ.स.पूर्व ८०००, इ.स.पूर्व २००० आणि इ.स. ५००च्या सुमारास हे उत्पाती कालखंड येऊन गेले. आता इ.स. ३०००च्या सुमारास पृथ्वीला पुन्हा एकदा या अस्मानी संकटाचा सामना करावा लागणार आहे....

© 2024 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.