बाबा आढाव : “भारतीय संविधानाची मोडतोड सुरू झाली आहे. त्यामुळे आता ‘संविधान बचावा’ची चळवळ सुरू झाली पाहिजे. डॉ. बाबासाहेबांनी तयार केलेल्या राज्यघटनेचं संरक्षण हा ‘राजकीय अजेंडा’ झाला पाहिजे.”

पंतप्रधानांच्या विरोधात बोलणं हा ‘देशद्रोह’ समजला जाऊ लागला आहे. या परिस्थितीतून पुढं काय निर्माण होईल, याचं विश्लेषण करत हात बांधून चूप बसण्याची ही वेळ नाही. चर्चा करण्याऐवजी काय निर्माण व्हायला हवं, यासाठी संघर्ष करण्याची वेळ आली आहे. यात जेवढे लोक पुढे येतील, त्यांना बरोबर घेऊन थेट संघर्ष सुरू करायला. हवा. प्रसंगी आपल्याला प्रस्थापित विचारवंत ‘वेडे’ म्हणतील, पण संघर्ष सुरू करायला हवा. गप्प बसण्याची ही वेळ नाही...

डॉ.राजा दीक्षित : राजकीय मंडळी आपल्या गोटातील माणसं नेमत असली, तरी आमच्यासारख्या तटस्थ अभ्यासकांविषयीसुद्धा ते आदरबुद्धीनं वागतात

महाराष्ट्राचे भाषा विभागाचे मंत्री श्री. सुभाष देसाई यांनी चांगले अभ्यासक नियुक्त करण्याची दृष्टी बाळगून डॉ. सदानंद मोरे यांना ‘महाराष्ट्र राज्य साहित्य व संस्कृती मंडळा’च्या अध्यक्षपदी कायम ठेवले आणि मला ‘विश्वकोशा’च्या अध्यक्षपदी नियुक्त केले, असे दिसते. आम्ही दोघे तसे पक्षनिरपेक्ष आहोत. असं बघा की, मला ICHRवर भाजपच्या केंद्र सरकारने नेमलं, विश्वकोशावर त्यांच्या विरोधी राज्य सरकारने नेमलं...

नरेंद्र लांजेवार : “सकस वाचनामुळे कोणताही एकांगी, टोकाचा अतिरेकी विचार न करता, भावनाविवश न होता, विवेकी, सारासार बुद्धीचा, उदारमतवादी दृष्टीकोन विकसित होण्यासाठी मदत होते.”

मी कोणत्याच मंदिरात दर्शनाला जात नाही. परंतु पुस्तकांच्या दुकानात अवश्य जातो. चार-दोन पुस्तकं विकत आणतो. माझ्या लहान मुलीला माहिती असते बाबा बाहेरगावी गेले ते पुस्तकच आणणार... आजवर जवळपास वीसपेक्षा जास्त ग्रंथालयांना पुस्तकं भेट म्हणून दिली आहेत. शक्यतोवर एका वेळेस शंभरपेक्षा जास्तच पुस्तकं भेट दिलीत. मी घरी गमतीनं म्हणतो, मी मेल्यावर माझ्या ग्रंथसंग्रहाचा जाहीर लिलाव करा, घरावरील सर्व कर्ज सहज फेडलं जाईल...

अरुण जाखडे : “प्रकाशन व्यवसाय क्रिकेटसारखा आहे. क्रिकेटमध्ये जसं शेवटच्या बॉलपर्यंत काहीही होऊ शकतं, तसंच. पण म्हणूनच त्यात थरारकता आहे, आनंद आहे...”

आम्ही छापलेली नव्या-जुन्या लेखकांची कन्टेन्टच्या दृष्टीने उत्तम असलेली अशी अनेक पुस्तकं आहेत की, जी चांगली चालायला हवी होती, पण चालली नाहीत. पुष्कळदा प्रकाशकाचं आर्थिक गणित कधी चुकतं, कधी जुळतं. उदा.- एका वर्षात २५ पुस्तकं छापली तर त्यातील चार-पाच पुस्तकं चालतात. कधी-कधी तर हे प्रमाण एक-दोन एवढंच असतं. मग देयकं लांबत जातात. यातून अनेक गैरसमज निर्माण होत जातात...

गेल ऑम्वेट : ‘सांस्कृतिक क्रांतीसाठी जोतीराव फुलेंचे विचार अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. आणि याच भूमिकेतून मी हा विषय घेतला...’

जोतीराव फुलेंसमोर जे समाजचित्र होते, त्यात जातिनिहाय विषमता आणि जातीच्या नावाखाली शोषणाचा नुसता हैदोस सुरू होता. शोषित आणि शोषक या वर्गात एका बाजूला ब्राह्मणेतर आणि दुसऱ्या बाजूला ब्राह्मण असे स्पष्ट गट पडले होते. जोतीराव फुलेंना म्हणूनच जी क्रांती हवी होती, ती इथल्या परिस्थितीला अगदी अनुरूप अशी होती. फुलेंनी सुचवलेली ‘समता’ केवळ सामाजिक नव्हती. त्यांनी ‘आर्थिक समता’सुद्धा तेवढ्याच हिरीरीने पुरस्कारली...

रवि आमले  : ‘लोक वाचतात. भरपूर वाचतात. फक्त त्यांना वाचण्यासाठी चांगलं काही मिळालं पाहिजे…’

‘रॉ’चे संस्थापक रामनाथ काव हे डॉक्युमेन्टेशनचे महत्त्व जाणून होते. त्यांनी ‘रॉ’चा इतिहास लिहिण्याची जबाबदारी निवृत्त कर्नल व्ही. लोंगर यांच्याकडे सोपवली होती. त्यांच्या चमूने साधारणतः १९८४-८५पर्यंतच्या ‘रॉ’च्या कारवायांचे दस्तावेजीकरण केलेले आहे. तेव्हापासून त्या फायली तिजोरीबंदच आहेत. आता असं सांगण्यात येतं की, त्या फायलीच ‘रॉ’मधून गहाळ झाल्या आहेत. हे खरं की खोटं माहीत नाही...

कोबड गांधी : “नवउदारीकरणाच्या विरोधात उभे राहिल्याशिवाय बदल अशक्य आहे…”

मला विचाराल तर वैचारिकदृष्ट्या मी समाजवादावर विश्वास ठेवतो. सद्य परिस्थितीतून मार्ग काढण्यासाठी भांडवलशाहीकडे काहीही उत्तर नाही. खरं तर, भांडवलशाहीमुळे केवळ लोकांचे जीवनच दुरापास्त झाले नाही, तर तिने पर्यावरणाचेही अपरिमित नुकसान केले आहे. जर आपण ऐतिहासिकदृष्ट्या पाहिले तर दुसऱ्या कोणत्याही समाज व्यवस्थेच्या तुलनेत भांडवली समाजव्यवस्थेचे हात मानवी रक्ताने माखलेले आहेत...

“देव ही संकल्पना प्रत्येक व्यक्तीनुरूप इतकी बदलत जाणारी आहे की, या प्रश्नाचे फक्त ‘हो’ किंवा ‘नाही’ या शब्दांत उत्तर देणे दिशाभूल करणारे असेल” - जयंत नारळीकर

‘हे जग विज्ञानाच्या नियमांनुसार का चालते?’ किंवा ‘कोणी ठरवलं की याच नियमांनी चालेल आणि इतर कोणत्या नियमांनी नाही?’ असे प्रश्न विज्ञानाच्या कक्षेच्या बाहेरचे आहेत. या प्रश्नांना फक्त ‘देव’ असं उत्तर दिल्याने आपण फार काही मोठी मजल मारत नाही. निसर्गाचे काही मूलभूत नियम आहेत आणि ते शोधून काढणे हेच विज्ञानाचे जाहीर उदिष्ट आहे, हा विश्वास वैज्ञानिकाला असतो...

“ज्योतिष्याच्या भविष्यवाणीला कोणताही तार्किक आधार नाही. पश्चिमी देशांमध्ये तर ज्योतिष हा हसण्यावारी नेण्याचा विषय आहे आणि त्याला समाजात अजिबात आदरयुक्त स्थान नाही.” - जयंत नारळीकर

आपल्या देशात समाजाच्या प्रत्येक क्षेत्रात ज्योतिष्याला गंभीरपणे घेतले जाते. शिक्षण, नोकरी, राजकारण या सर्व ठिकाणी ज्योतिष डोके वर काढते. लोक लग्न जुळवण्यासाठी, मंत्रीपदाची शपथ घेण्यासाठी, नवीन उद्योगधंदा सुरू करण्यासाठी ज्योतिषाची मदत घेतात. लोकांना अजून अंधश्रद्ध बनवून विकसित देश होण्याचे ध्येय गाठणे अवघड आहे...

“मराठी समीक्षा अजून बाल्यावस्थेतच आहे, असे मला वाटते. लहान मूल जसे मोठ्याचे बोट धरून चालते, तसे आपली समीक्षा पाश्चात्य समीक्षेचे बोट धरून चालते.” - सुधीर रसाळ

त्यांचे सिद्धांत घेऊन त्यांचे उपयोजन आपण आपल्या वाङ्मयाबाबत करतो. त्यांच्या वाङ्मयीन सिद्धांतांच्या पाठीमागे त्यांनीच निर्माण केलेलं तत्त्वज्ञान किंवा समाजशास्त्र, मानसशास्त्र असे कुठले न कुठले शास्त्र उभे असते. अगदी अ‍ॅरिस्टॉटलपासून हे पाहायला मिळते. परंतु आपल्यापैकी बहुतेकांना त्यांचा जुजबी परिचय असतो. त्यामुळे त्यांच्या वाङ्मयीन सिद्धांताचं आपलं आकलन वरवरचं असतं...

“महाराष्ट्राची एकच वाङ्मयीन परंपरा आणि वाङ्मयाभिरुची असली पाहिजे. ती निर्माण करायची असेल तर ग्रामीण भागाचं १०० टक्के साक्षरीकरण आणि आधुनिकीकरण झालं पाहिजे.” - सुधीर रसाळ

‘परोपजीवी’ बनलेलं आपलं नागर वाङ्मय ‘स्वजीवी’ बनलं पाहिजे. आपल्या सामाजिक-सांस्कृतिक वास्तवातून लेखक-कवींच्या जीवनविषयक जाणिवा घडल्या पाहिजेत. आधुनिक बनलेली शहरं आणि गावं यांचं हे सामाजिक वास्तव असेल. अशा समान वास्तवातून जन्मलेल्या जाणिवा नागर आणि ग्रामीण वाचकाला ‘आपल्याच’ वाटतील. असं जेव्हा घडेल तेव्हा नागर-ग्रामीण असा अभिरुचिभेद उरणारच नाही...

‘करोना व्हायरस’च्या महामारीला वेसण घालणारे ‘केरळ मॉडेल’ नेमके आहे तरी कसे!

भारतात पहिला करोना रुग्ण सापडला तो केरळ राज्यात. कारण केरळमधून वैद्यकीय शिक्षणासाठी चीनला जाणाऱ्या विद्यार्थ्यांचा मोठ्या प्रमाणावर समावेश आहे. आज केरळची काय अवस्था आहे? या राज्याने करोनाशी यशस्वी मुकाबला करून या ‘जागतिक महामारी’च्या साथीला आटोक्यात ठेवले आहे. त्यांचा हा प्रयोग ‘केरळ मॉडेल’ म्हणून वाखाणला जात आहे. हे मॉडेल राबवणाऱ्या केरळच्या वैद्यकीय टीमपैकी एक महत्त्वाचे नाव म्हणजे डॉ. अमर फेटल...

“आम्ही घर सांभाळतो, मग पंचायतीचा ‘बारदाणा’ सांभाळणं कठीण आहे का?” - विद्या बाळ

स्त्रियांना पुढं यायचं असेल, चुकीच्या गोष्टींना विरोध करायचा असेल तर तिनं आधी स्वतःच्या पायावर उभं राहिलं पाहिजे. घरात माझं बोलणं ऐकलं जाणार असेल, तरच माझ्या प्रश्नांना उत्तरं मिळणार आहेत. पुरुषसत्ताक व्यवस्था आणि लोकशाहीची मूल्य या दोन्हीचा समन्वय साधत ज्यांच्या हातात सत्ता आहे ते लोकशाहीतले लोक असले तरी ते हुकूमशहांसारखेच वागतात, असं मला प्रामाणिकपणे नोंदवावंसं वाटतं...

अक्षय इंडीकर : “सिनेमा आयुष्यातला उत्तरं देणारा नव्हे, तर प्रश्न निर्माण करणारा घटक आहे. तो संदेश वगैरे देण्यासाठी नसतो.”

‘त्रिज्या’ पूर्णतः फिक्शन फिल्म आहे. कारण एक नवीनच जग उभं करायची इच्छा होती, ज्या जगामध्ये मी माझे नियम चालवू शकेन. त्यामुळे ‘प्युअर फिक्शन’ निर्माण करायचं होतं. अर्थात ‘प्युअर फिक्शन’ असं काही नाहीच. फिक्शन म्हणजे वास्तवाला दिलेला प्रतिसाद आहे, असं मला वाटतं. त्यातून या चित्रपटाचा फॉर्म काल्पनिक आहे, असं म्हणत असताना तोदेखील वास्तवच आहे. पण टोल्ड इन अ डिफरन्ट वे...

“एकानंतर एक आघात पचवत आम्ही खचत चाललोय. मग न्याय कसा मिळेल?”

सत्तेतल्या बदलानंतर ‘मॉब लिंचिंग’ नावानं हत्येचं नवं तंत्र विकसित झालं. त्याची सुरुवात पुण्यामध्ये मोहसीन शेख या तरुणाच्या हत्येनं झाली. कोणतंही कारण नसताना एका विशिष्ट धर्ममताचा अनुयायी म्हणून त्याला संपवण्यात आलं. २ जून २०१४ रोजी ही घटना घडली. उद्या या घटनेला पाच वर्षं पूर्ण होत आहेत. त्यानिमित्तानं मोहसीन शेखचा भाऊ मुबीन शेखची मुलाखत...

“कुठलाही महाराज हा चांगला मनोविश्लेषक असतो. तो मोठमोठ्या मानसशास्त्रज्ञांनाही मागे टाकतो.” – भय्यू महाराज

काल इंदूरमध्ये भय्यू महाराज यांनी स्वत:वर गोळी झाडून घेत आत्महत्या केली. राजकीय वर्तुळात चांगली उठबस असलेले, काँग्रेस, राष्ट्रवादी काँग्रेस आणि भाजप या पक्षांत बऱ्यापैकी प्रस्थ असलेले भय्यू महाराज हे अलीकडच्या काळातलं बहुधा एकमेव उदाहरण असावं. त्यांच्या दुर्दैवी निधनाच्या निमित्तानं त्यांच्या तब्बल बारा वर्षांपूर्वी घेतलेल्या मुलाखतीचं हे पुनर्प्रकाशन...

“जात-धर्म न पाहता त्यातील जुनाट रूढी-परंपरा, धर्मांधता यांवर निरपेक्षपणे टीका करणं हेच पुरोगामीत्वाचं लक्षण आहे”

‘पुरोगामी’ म्हणून सगळ्यांना एकाच मापानं मोजून त्यांच्यावर टीका करणं किंवा त्यांच्या उद्देशावरच प्रश्नचिन्ह उपस्थित करणं योग्य नाही. ‘पुरोगामी’ या शब्दाचा अर्थ इतका हेटाळणीच्या स्वरूपात वापरणं योग्य नाही. जात आणि धर्म न पाहता त्यातील जुनाट रूढी-परंपरा, धर्मांधता यांवर निरपेक्षपणे टीका करणं हेच पुरोगामीत्वाचं लक्षण आहे. मी नाही का पुरोगामी? मी नाही का हमीदला आणि त्याच्या चळवळीला आयुष्यभर पाठिंबा दिला? ...

‘सत्तेच्या अभिलाषेपोटी भावनिक राजकारण, खोटी आश्वासनं’ - अ‍ॅ​​​​​​​ड. बी. जे. खताळ पाटील

माजी मंत्री, अभ्यासू राजकारणी आणि विचारवंत ही अ‍ॅ​​​​​​​ड. बी. जे. खताळ पाटील यांची ओळख. परिपूर्णतेबाबत आग्रही. ते आज सोमवार, २६ मार्च रोजी १००व्या वर्षांत पदार्पण करत आहेत. विधानसभेत संगमनेर मतदारसंघाचं प्रतिनिधित्व करणाऱ्या खताळ पाटील यांनी मंत्री म्हणून दीर्घ काळ काम केलं आणि ठसा उमटवला...

‘जे ‘अ-क्षर’ असेल, ते टिकणारच!’ - अरुण साधू

मराठी व इंग्रजी वृत्तपत्यांतून पत्रकार-संपादक या नात्याने सतत पुरोगामी विचारांचा प्रचार-प्रसार करणे आणि कथा व कादंबऱ्या या माध्यमांतून मराठीतील ललित साहित्यात काही मूलभूत व महत्त्वाच्या विषयांना हात घालणे हे काम अरुण साधू यांनी मागील जवळपास ५० वर्षे केले आहे. मराठी भाषेच्या संदर्भात व महाराष्ट्र राज्याच्या संदर्भात त्यांची अशी ठोस भूमिका आहे...

“सावरकर हे नवभारताचे राष्ट्रपिता, गांधी सावत्रपिता!” - आशीष नंदी

प्रसिद्ध राजकीय-सामाजिक अभ्यासक, भाष्यकार आशीष नंदी यांची ही मुलाखत...भारताच्या वर्तमान आणि भविष्याविषयी काही निरीक्षणे नोंदवणारी. नंदी हे भारतातले असे लेखक-भाष्यकार आहेत, ज्यांच्या विधानांचे दाखले इतिहासकार रामचंद्र गुहा यांच्यापासून अनेक विचारवंत सातत्याने देत असतात. आपल्या तिरकस शैलीत नंदी अतिशय भेदक, स्फोटक निरीक्षणे नोंदवत असतात. त्या नंदी यांना आज-उद्याचा भारत कसा दिसतो, हे त्यांच्याच शब्दांत...

“…वर्गणीदारांचा अप्रामाणिकपणा घायाळ करणारा आहे” : पुरुषोत्तम पाटील

काव्य, काव्यविचार, काव्यसमीक्षा व कविविमर्श यांनाच केवळ वाहिलेल्या ‘कविता-रती’ या द्वैमासिकाचे संस्थापक-संपादक व कवी पुरुषोत्तम पाटील यांचं १७ जानेवारी रोजी वयाच्या ८९व्या वर्षी निधन झालं. मराठी साहित्यविश्वात ‘पुपाजी’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या व्रतस्थ संपादकाला ‘खानदेशचे श्रीपु’ असंही सार्थ अभिमानानं म्हटलं जायचं. त्यांच्या प्रदीर्घ मुलाखतीचा संपादित अंश. ...

अतुल पेठे : “आयुष्याला अर्थ आपणच देऊ शकतो!”

महाराष्ट्र फाउंडेशनच्या वतीने दिला जाणारा यंदाचा डॉ. नरेंद्र दाभोलकर स्मृति पुरस्कार नाट्य दिग्दर्शक अतुल पेठे यांना नुकताच देण्यात आला. नाटकाच्या माध्यमातून एखादा कलाकार किती विषयांना हात घालू शकतो, हे समजून घ्यायचे असेल तर पेठे यांची चार-दोन नाटके पाहिली किंवा चार-दोन भेटीतील संवाद-भाषणे ऐकली तरी पुरेसे आहे. साधना साप्ताहिकाच्या १४ जानेवारीच्या अंकात प्रकाशित झालेल्या त्यांच्या मुलाखतीचे पुनर्प्रकाशन…...

“कथा’ हा अभावग्रस्त माणसांनी तगवलेला वाङ्मयप्रकार आहे” : आसाराम लोमटे

एकमेकांना ‘गोष्टी’ सांगून जगण्याचं बळ मिळवण्याचा प्रयत्न माणसांनी केलेला आहे. वास्तविक, त्यांनी तर कथेकडे पाठ फिरवायला पाहिजे होती. ‘रिकाम्या ‘गोष्टी’त काय पडलंय आपल्यासाठी!’, असं त्यांनी म्हणायला पाहिजे होतं, पण तसं घडत नाही. ‘नाही रे’ वर्गातून खूप मोठ्या प्रमाणावर ‘गोष्टी’ तयार झाल्याचं आपल्याला दिसतं. तांडे, वस्ती, वाड्या या सगळ्या ठिकाणची माणसं भलेही अभावात जगत असतील, पण त्यांनी ‘गोष्ट’ टिकवली; तगवली....

जयललिता : दोन मुलाखती, दोन रूपं

आतापर्यंत प्रसारमाध्यमांतून, सोशल मीडियावरून ज्या जयललिता माहीत झाल्या आहेत, त्यापेक्षा वेगळ्या जयललिता या मुलाखतींमधून पाहायला मिळतात. करारी, अहंमन्य, लोकानुनयी, आत्ममग्न वाटणाऱ्या, असणाऱ्या जयललिता यांच्यामध्ये एक संवेदनशील महिला, विचारी राजकारणी आणि पुरुषप्रधान भारतीय राजकारणात महिलांचं स्थान नेमकं कसं आहे, याचं पुरेपूर भान असलेली मुख्यमंत्री कशी होती, हे या मुलाखतींमधून पाहायला मिळतं....

केशव वेंकटराघवन : ‘तुमची व्यंगचित्रं तुमच्या व्यक्तिमत्त्वाबद्दलही सांगतात’

‘द हिंदू’त केशव आणि सुरेंद्र या दोन व्यंगचित्रकारांची व्यंगचित्रं रोज प्रकाशित होतात. संपादकीय पानावर एवढी मोठी जागा व्यंगचित्रासाठी देणारं ‘द हिंदू’ हे बहुधा एकमेव वर्तमानपत्र असावं. शिवाय ही व्यंगचित्रंही तितकीच नितांतसुंदर असतात. त्यांच्यासारखे राजकीय व्यंगचित्रकार अखिल भारतीय पातळीवरही फारसे कुणी दिसत नाहीत. ‘द हिंदू’च्या केशव वेंकटराघवन यांची ई-मेलद्वारे घेतलेली खास मुलाखत...

“आपल्याला काय वाचायचंय याची निवड मुलं स्वत:च करू शकतात” : माधुरी पुरंदरे

यंदापासून टाटा साहित्य महोत्सवाने जीवनगौरव पुरस्कारासोबत बालसाहित्यातील योगदानासाठी पुरस्कार सुरू केला. या पहिल्याच पुरस्काराच्या मानकरी ठरल्या मराठीतील प्रसिद्ध लेखिका माधुरी पुरंदरे. काल मुंबईत त्यांना या पुरस्कारानं सन्मानित करण्यात आलं. त्यानिमित्ताने घेतलेली त्यांची मुलाखत अनुवादित स्वरूपात... खास ‘अक्षरनामा’च्या वाचकांसाठी... ...

‘स्वतःची घडण स्वतःच केलेला विचारवंत’ : किशोर बेडकीहाळ

ज्येष्ठ विचारवंत वसंत पळशीकर यांचं २८ ऑक्टोबर रोजी वयाच्या ८०व्या वर्षी नाशिक इथं निधन झालं. पळशीकरांनी सामाजिक–राजकीय प्रश्न, चळवळी, धर्म, विज्ञान, पर्यावरण अशा विविध विषयांवर लिखाण केलं आहे. पळशीकरांचं योगदान नेमकेपणानं सांगणाऱ्या ज्येष्ठ अभ्यासक आणि पळशीकरांच्या पुस्तकांचे संपादक किशोर बेडकीहाळ यांच्या दीर्घ मुलाखतीचा संपादित अंश…...

‘ट्रम्प ही सबंध जगावरच आलेली आपत्ती आहे’ : सुनील देशमुख

मूळचे सांगलीचे असलेले सुनील देशमुख गेली ४० वर्षं अमेरिकेत राहत आहेत. वॉल स्ट्रीटवर त्यांनी कमॉडिटी ट्रेडिंगमध्ये एक यशस्वी उद्योजक म्हणून नावलौकिक मिळवला आहे. महाराष्ट्रात पुरोगामी सामाजिक कार्याला मदत करणारा उद्योजक, महाराष्ट्र फाउंडेशनचे अध्यक्ष असलेल्या देशमुखांची ही अमेरिकेच्या ४५व्या राष्ट्राध्यक्षपदी निवड झालेल्या डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या निमित्ताने परखड मुलाखत....

© 2024 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.