जेव्हा तुम्ही केक खाता, तेव्हा फक्त मौज असते. आनंद असतो... टिकाऊ प्रेमाची खरी किल्ली, आयुष्यभर प्रणयभावना जपण्यातच असते...

लोक नेहमी असे विचारतात, प्रेमाच्या विज्ञानाचे एवढे सगळे ज्ञान झालेल्या या फिशरबाईंना प्रेमाने तर नाही बिघडवले? प्रेमाची इंगळी तर नाही त्यांना डसली? त्यावर फिशरबाईंचे उत्तर होते जवळपास नाहीच! तुम्हाला चॉकलेट केकमध्ये कोणकोणते घटक पदार्थ असतात, हे नेमकेपणाने ठाऊक असते, पण जेव्हा तुम्ही तो केक खाता, तेव्हा फक्त मौज असते. आनंद असतो. टिकाऊ प्रेमाची खरी किल्ली, आयुष्यभर प्रणयभावना जपण्यातच असते...

तुम्ही दुसरा कॉम्रेड सीताराम येचुरी नाही बनवू शकत. मी त्यांना अत्यंत कठीण परिस्थितीतही कधी उमेद हरवून बसलेलं पाहिलं नाही. हे गुण आज दुर्लभ होत चालले आहेत

ज्याचा कामगार वर्गावरील विश्वास कधीही कमी झाला नाही, अशा नेत्याच्या रूपात त्यांचं स्मरण केलं जाईल. कष्टकरी मजुरांप्रती त्यांचं समर्पण अद्वितीय होतं. त्यांच्या राजकीय जीवनात खूप चढ-उतार आले, पण त्यांनी स्वतःची उमेद तर जागी ठेवलीच, पण सोबत आम्हा सर्वांनाही उभारी देत राहिले. त्यांनी त्यांच्याशी जोडल्या गेलेल्या व्यापक समूहात त्यांची श्रद्धा असलेल्या विचारधारेप्रती असलेला विश्वास कायम जिवंत ठेवला...

‘व्यवहारकुशल’ मनोहर जोशी...

राजकारणी, उद्योजक, प्रशासक, हजरजबाबी, व्यवहारकुशल मनोहर जोशी यांच्या सांगण्यासारख्या  खूप आठवणी आहेत, पण इथं थांबतो. त्यांच्या निधनामुळे शिवसेनेचा राज्यव्यापी संपर्क असलेला एक उमदा, समंजसपणे राजकारण करणारा नेता काळाच्या पडद्याआड गेला आहे. उद्धव ठाकरे यांना भासत नसली, तरी आजच्या पडत्या काळात अशा नेत्याची शिवसेनेला नितांत गरज होती....

प्रभा अत्रे : वंदे गानप्रभा स्वरयोगिनी, नादरूप अनूप बखानी । स्वर लय ताल सरस कहाई, रागरूप बहुरूप दिखायी, कलाविद्या सकल गुण ग्यानी, सृजन कहन सब ही जग मानी।

ललितरचनांमधला प्रभाताईंचा मुलायम तरल आवाज अंत:करणात रुतून बसे. मंद्र अथवा तार सप्तकात कुठेही सहजपणे वावरणारा, त्यांचा भावार्त सूर त्या काव्याचा अर्थ ऐकणाऱ्याच्या थेट काळजाला भिडवे. विचारांच्या बैठकीमुळे येणारा गहिरेपणा, संवेदनशील दर्दभरा आवाज आणि त्यातलं ओथंबलेलं रसिलेपण... प्रभाताईंची सरगम हा तर रसिकांना खास तृप्त करणारा आविष्कार. सरगमला खऱ्या अर्थानं त्यांनी संगीतजगतात प्रतिष्ठा मिळवून दिली ...

बबनराव ढाकणे नावाचं वादळ…‘ऐसे’ राजकारणी आता दुर्मीळ झाले आहेत… 

बबनरावांचं वाचन चांगलचं होतं आणि महत्त्वाची बाब म्हणजे त्यांची स्मरणशक्ती अतिशय दांडगी होती. शेवटपर्यंत त्यांच्या सभागृहातील किंवा रस्त्यावरील राजकारणाच्या काळातला संदर्भ तारखेनिशी अचूक सांगत असत. जनता पक्षात असताना त्यांना स्वपक्षीयांविरुद्धही बराच संघर्ष करावा लागला, पण ते डगमगले नाहीत. त्यांचा लोकसंग्रह ‘अ‍ॅक्रॉस द पार्टी’ होता...

मालिनीताई राजूरकर : गाणं सात्त्विक, सत्शील आणि घरंदाज; आणि व्यक्तिमत्त्वही!

फास्ट बिटच्या गाण्यांत त्यांचे स्वर अधिक खुलायचे. टप्पा गायकीत त्यांचं हे वैशिष्ट्य उजळून निघायचं. याशिवाय राग बिलासखानी तोडी, किरवानी, परमेश्वरी आणि शंकरा सारखे खर्जातला दमसास लागणारे राग, विशेषकरून महिला गायिकेसाठी चॅलेंज असणारे राग मालिनीताईंनी लीलया गायले आहेत. त्यांच्या आवाजातील माधुर्य आणि स्वरांतील खर्ज, त्यांचं गाणं अलौकिक करायचा...

गदर देशातील सर्वहारा जनतेचा बुलंद आवाज होते. आयुष्याची पाच दशकं त्यांनी लोकांसाठीच्या संघर्षात खर्ची केली, अगदी शेवटच्या श्वासापर्यंत...

कॉ. गदर आपल्या गाण्यातून जनतेला वर्ग, वर्णसंघर्षाचं आव्हान देत. त्यांच्यात सत्ताधारी वर्गाला थेट अंगावर घेण्याचं धाडस होतं, कारण एका मोठ्या संघटनेचं, पक्षाचं त्यांच्यामागे पाठबळ होतं. आंबेडकरी विचारधारा आणि मार्क्सवादी विचारावर ते काम करत होते. अलीकडच्या काळात फासिवादी पक्षाचा पराभव झाला पाहिजे, अशी भूमिका घेऊन गदर संघर्ष करत होते...

अरुवार कवी आणि माणूसही...

कवी, आमदार, कथा आणि ललितलेखक, प्रयोगशील शेतकरी या पलीकडे जाऊन महानोरांना व्यसन होतं, ते पळसखेडची माती, कविता आणि माणसांचं. त्यांचं हे माणूसवेडेपण जात, धर्म आणि प्रदेशाच्या सीमा ओलांडून अफाट विस्तारलेलं होतं. महानोरांचं बालपण अति गरिबीत गेलं; इतक्या गरिबीत की, खूप इच्छा असूनही ते शिकू शकले नाहीत, मात्र कवितेनं त्यांचं बोट फारच लवकर धरलं आणि त्यांना लिहितं केलं. अक्षरश: ओसाड माळरानावर त्यांनी शेती फुलवली...

जोसेफ पिंटो : आपल्या जीवनकार्याने हे जग चांगले बनवण्यासाठी, त्यातले चांगूलपण अबाधित राहण्यासाठी सदोदित प्रयत्न करणारा पत्रकार आणि सामाजिक कार्यकर्ता

भारत हे बहु-धार्मिक, बहु-जातीय आणि बहु-सांस्कृतिक राष्ट्र आहे, या कल्पनेवर पिंटो यांचा प्रगाढ विश्वास होता. त्यामुळे त्यांचा सामाजिक समरसतेला नेहमीच पाठिंबा असायचा. पत्रकार म्हणून त्यांना पुण्यातील विविध संस्थांमध्ये पत्रकारितेचं शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांना शिकवण्यात विशेष रस होता. इंग्रजीत लिहू इच्छिणाऱ्या मराठी माध्यमातील विद्यार्थ्यांना पिंटो नेहमी प्रोत्साहन आणि प्रेरणा देत...

सुरेशभाई सोनवणे : राजकारणातील ‘वाट’ हरवूनही स्वतःची ‘वाट’ चालत राहिलेला बेफिकीर आणि बेधडक इसम

सुरेशभाईंनी जातीचे कार्ड कधीही वापरलं नाही. इतका प्रचंड मित्रपरिवार असूनही, शेवटच्या काही वर्षांत सोनवणे स्वतःच्या कोषातून बाहेर येऊ शकले नाहीत. राजकारणात उगवत्या सूर्याला नमस्कार केला जातो आणि राजकीय प्रवाह किती वेगाने पुढे सरकतो, हे त्यांना फारसं उमगलं नाही की, ठरवून त्यांनी स्वतःला दूर ठेवलं, माहीत नाही. परिणामी, त्यांचं ज्ञान व अनुभवाचा ना समाजाला फायदा झाला, ना काँग्रेस पक्षानं त्यांचा उपयोग करून घेतला...

सुनीती देव : जशी होती तशी...

सुनीतीचं वाचन अफाट आणि चिकित्सक असल्यानं तिला कोणताच विषय वर्ज्य नसायचा. संवेदनशील विषयावरील नाटक, सिनेमा, पुस्तक असे तिचे लेखनाचे विषय असत. आमच्यासाठी तिनं बाबा आमटे, ग. प्र. प्रधान अशी काही भावपूर्ण संस्मरणेही लिहिली, पण मोठं लेखन केलं नाही. एकीकडे काहीशी भाबडी असली तरी सुनीती त्याच वेळी खमकी आणि कणखरही होती. जगण्याच्या तिच्या काही टर्म्स होत्या. कुणाला आवडो वा न आवडो त्या टर्म्सशी तिनं कोणतीही तडजोड केली नाही...

विद्यार्थीकेंद्री शिक्षणाची नवक्षितिजे धुंडाळणारे डॉ. राम ताकवले विद्यापीठीय शिक्षणव्यवस्थेतील ‘दि लास्ट रोमन’ होते...

डॉ. राम ताकवले सरांच्या प्रतिसादक्षम कार्यपद्धतीचा आम्हा विद्यार्थ्यांवर सकारात्मक परिणाम झाला आणि त्यांच्या संवेदनशीलतेचे संस्कारही आमच्यावरही काही प्रमाणात झाले. एरवी कोणत्याही स्वरूपात अगदी टुरकी सत्ता मिळाली, तरी ती अनेकांच्या किती डोक्यात जाते, हे आपण सर्वत्र अनुभवतो. पण कुलगुरूपदावरील व्यक्ती किती सौम्य, सभ्य, शालीन आणि जमिनीवर राहून काम करू शकते, याचा ताकवले सर हा लखलखीत वस्तुपाठ होता....

म. गांधींच्या दीड वर्षाच्या सहवासाने अरुण खूपच बदलले, आयुष्यभर पुरेल इतका ‘प्रेमाचा वारसा’ व ‘रागाचे वरदान’, अशी शिदोरी त्यांना मिळाली. त्या बळावर पुढील ७५ वर्षे ते कार्यरत राहिले

‘कष्टाविना संपत्ती, विवेकहीन सुखोपभोग, चारित्र्यविना शिक्षण, नीतिमत्तारहित व्यापार, मानवतेशिवाय विज्ञान, त्यागरहित भक्ती, तत्त्वहीन राजकारण’, ही बापूंनी जगभर लोकप्रिय केलेली सात सामाजिक पातके. त्याला Rights without Responsibility, जबाबदारीविना अधिकार हे आठवे पातक अरुण गांधी यांनी जोडले. ही पातके कमी होत जावीत, यासाठी काम करणारे अरुण गांधी स्वतःला ‘शांती पेरणारा शेतकरी’ असे संबोधत असत...

श्रीकृष्ण बेडेकर : हरहुन्नरी व्यक्तिमत्त्व, मनस्वी कलावंत आणि भाबडा (मराठी) साहित्यप्रेमी!

काही माणसं मोठी नादिष्ट-छांदिष्ट असतात! श्रीकृष्ण बेडेकर हे अशा नादिष्ट-छांदिष्टांपैकी एक. ते उत्तम चित्रकार होते, त्यांचा गळाही गोड होता. संगीतातलेही ते मर्मज्ञ होते. ते कविता उत्तम प्रकारे गाऊन म्हणत असत. त्यांचं अक्षर मोत्यांसारखं पैलूदार आणि लोभस होतं. ते सुरेख रांगोळ्याही काढत आणि तेवढ्याच तन्मयतेनं ग़ज़ला आणि नाटकंही लिहीत. बेडेकर महाराष्ट्राबाहेर, इंदुरात राहत असले तरी तनमनाने महाराष्ट्रीयच होते...

अजित वर्टी यांचं माझ्या आयुष्यातलं स्थान चंदनाच्या नक्षीदार कुपीत जपून ठेवलेल्या अत्तरासारखं आहे!

कडक शिस्तीचे वर्टी मनानं मात्र कनवाळू होते. त्यांच्यातली रसिकता अभिजात होती. त्यांच्या वागण्यात ज्येष्ठ-कनिष्ठ असा भेद नसे. त्यांचा एकूणच वावर सळसळता आणि चैतन्यदायी होता, यात मुळीच शंका नाही. प्रशासकीय अधिकारी म्हणून वर्टी यांचं आकलन तीक्ष्ण होतं. समोरचा विषय त्यांच्या लवकर लक्षात येत असे. अधिकारी आणि माणूस म्हणून वर्टी यांचा स्वभाव अतिशय ‘उमदा’ होता...

काल्पनिक झोर्बा मला भेटवायला खरा झोर्बाच कारणीभूत ठरला. त्या खऱ्याखुऱ्या झोर्बाचं नाव - अशोक जैन...

सहवासात येणाऱ्या प्रत्येकांच्या आयुष्यात ते जगण्याबाबतचा सुगंध आणि संगीत पसरवत. ते स्वतःही चैतन्याचा झरा होते. त्यांचे ‘व्हाईब्ज’ जगण्यातील किती तरी गोष्टींना आनंदाचं परिमाण देत. त्यांचा ‘ह्यूमरस’ हजरजबाबीपणा मैफल रंगतदार करत असे. त्यांची ही सगळी लक्षणं झोर्बाचीच तर होती. तो हेच तर सातत्याने करायचा. म्हणून सर झोर्बा होते, त्याचा डीएनए अंगी बाळगणारे होते... आणि त्यांनीच झोर्बाला अलवारपणे माझ्या अंगणात आणलं...

‘पद्मश्री’ सुलोचनाताई चव्हाण : लावणीच्या मळ्यातील गोड गळा

सुलोचनाताईंनी फडावरची लावणी माजघरात पोहोचवली. लावणीचं सौंदर्यस्थळ ओळखून, डोईवरचा पदर ढळू न देता लावणीला एक संस्कारक्षम बैठक दिली आणि लावणी जगभरात पोहोचवली. ताईंच्या गायिकीनं लोकांचं मनोरंजन तर केलंच, त्याबरोबर प्रबोधन, उदबोधनही केलं. या महान कलावतीकडे दातृत्वाची आणि दानत्वाची श्रीमंती होती. त्या नेहमी म्हणायच्या की, एक उत्तम कलावंत होण्यापेक्षा एक माणूस होणं खूप गरजेचं आहे....

सुनील देशमुख यांनी मागील २८ वर्षांत जी भूमिका निभावली, ती पाहता, त्यांना महाराष्ट्राच्या सामाजिक व साहित्यिक क्षेत्रांतील ‘कॅटलिस्ट’ संबोधने योग्य ठरेल

सुनील देशमुख यांनी दोन कोटी रुपये ही प्रारंभीची गुंतवणूक केली, ते केवळ भागभांडवल होते आणि नंतर २८ वर्षे त्यांनी स्वतःचा वेळ, ऊर्जा, बुद्धी यांची जी गुंतवणूक केली, तिचे मूल्य शेकडो कोटी रुपयांमध्ये मोजावे लागेल. अन्यथा दोन कोटी रुपये देणारे पूर्वीही कमी नव्हते आणि आजही कमी नाहीत. पण असे दोन कोटी रुपये देऊन असे पुरस्कार या पद्धतीने व या प्रकारे देऊन इतके परिणामकारक काम करता येणार नाही...

संजीव साने : विचार आणि संवेदनशीलतेनं संपन्न अशी एक जीवनयात्रा

संजीव साने यांचं व्यक्तिमत्त्व अतिशय रसरशीत आणि नदीसारखं खळाळतं होतं. ते अशा राजकीय कार्यकर्त्यांपैकी होते, ज्यांची उपस्थितीही आपल्या आसपास स्नेहाचा वर्षाव करत असे. त्यांच्या असण्याने कोणत्याही कार्यक्रमात ‘जान’ येत असे. ते एक सुंदर गायक होते आणि मैफिलींत ‘चैतन्य’ आणत असत. एखादी सभा, धरणं यशस्वी करण्याकरता ते जसे स्वतःला झोकून देत असत, तसेच एखाद्या मैफलीत गातानाही त्यात पार बुडून जात...

नागनाथ कोत्तापल्ले : शब्दांच्या भूमीत सकस लेखनाचं पीक काढणारा लेखक

हा लेखक खूप समजून-उमजून लिहितो, अनेकदा तर आपल्याला जे म्हणावसं वाटतं तसंच लिहितो, अशी जवळीक कोत्तापल्ले यांच्या लेखनाविषयी तेव्हाही वाटायची. शब्दांच्या भूमीत सकस लेखनाचं पीक काढणारा एक लेखक, तळमळीचा शिक्षक आणि उमदा माणूस म्हणूनही कोत्तापल्ले यांचं नाव मराठी साहित्यात महत्त्व अत्यंत ठळकपणे नोंदवलं गेलेलं आहे. म्हणूनच ते आज आपल्यात नाहीत, ही जाणीव विषण्ण करणारी आहे...

विनोद विषारी होत असलेल्या सद्यकाळात राजू श्रीवास्तव हा एक विसावा होता!

राजू श्रीवास्तव एकप्रकारे नशिबानच ठरले, कारण जेव्हा ते शिखरावर होते आणि उताराच्या दिशेने प्रवास करायला सुरुवात व्हायची होती, त्याआधीच २४ तास वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या. त्यांना आपल्या भस्मासुराचं पोट भरण्यासाठी सर्व प्रकारच्या तमाशाची गरज होती. या काळातल्या माध्यमांवर एक टीका अशीही केली गेली की, ती तीन प्रकारच्या ‘आर’वर अवलंबून होती – राजू श्रीवास्तव, राखी सावंत आणि राहुल द्रविड! ...

आयुष्यात खूप माणसं येतात, जातात. मात्र नंदा खरे यांच्यासारखा ‘खरा माणूस’ अभावानंच सापडतो!

खरे फार intense गृहस्थ होते. त्यांना आवडणाऱ्या आणि नावडणाऱ्या विषयांवर ते पोटतिडिकीनं बोलत असत. पी. जी. वुडहाऊस हा आमच्यातला एक समान धागा होता. जॉर्ज मकडॉनल्ड फ्रेझरचा मानसपुत्र फ्लॅशमन (म्हणजे त्यांच्या ‘अंताजीची बखर’चा मूळ इंग्रजी अवतार) हा दुसरा. शिवाय इतिहास आणि रहस्यकथाही. साधं, सरळ, पारदर्शी, प्रामाणिक आयुष्य ते जगले. त्यांचे सूर ज्यांच्याशी जुळत, त्यांच्यासोबत ते दिलखुलास बोलत...

माणसांना (आणि त्यातही आपल्यापेक्षा अर्ध्या वयाच्या लोकांना) स्वतःशी जोडणं, मग आपल्या मित्रांना एकमेकांशी जोडणं हा जणू त्यांचा छंदच होता

नंदाकाकांचा फार मोठा आधार वाटे. त्यांनी कित्ती लोकांना प्रेरित आणि प्रोत्साहित केलं असेल, याची काही मोजदादच नाही. किंबहुना काकांना गेली अनेक वर्षं ओळखणारे त्यांचे मित्र त्यांच्या इतक्या आठवणी सांगत असतात की, एकेकदा त्यांचा हेवाच वाटतो. त्या सगळ्यांच्यात काका झिरपलेले दिसतात. अंश अंश गोळा केला, तर त्यांच्यातून थोडेसे काका यापुढेही भेटत राहतील...

सोशल मीडियावर मराठी मजकुराचं इंग्लिश भाषांतर येतं, ते फार चुकीचं असतं, पण त्यात नंदा खरे यांचं भाषांतर ‘Nanda is True’ असं येतं…. अन् ते सत्य आहे!

नंदा खरे यांचं असं तर्कशुद्ध लेखन वाचून मीडिऑकर झापडबंद आयुष्याला सोकावलेलं डोकं थाऱ्यावर येतं. उघड्या डोळ्यासमोर असलेल्या अज्ञानाच्या, गैरसमजाच्या पडद्याला भसाभस भोकं पडू लागतात आणि समोरचं स्वच्छ दिसायला लागतं. आणि आठवत राहतात बा.सी. मर्ढेकरांच्या ‘भंगू दे काठिण्य माझे’ कवितेतील चार ओळी...

सय्यदभाई : इस्लाम आणि कुराणावर श्रद्धा कायम राखून मुस्लीम समाजातील अनिष्ट चालीरीतींची धर्मापासून फारकत व्हावी, अशी आग्रहाची मागणी करणारा संघर्षशील कार्यकर्ता

मजबूत बांध्याच्या आणि टोकदार मिशा असलेल्या सय्यदभाईंना पाहिले म्हणजे, ही व्यक्ती पोलीस अथवा सुरक्षा किंवा कायदेव्यवस्था हाताळणाऱ्या एखाद्या खात्यातील अधिकारी असावी, अशी समजूत कोणाचीही व्हायची. अन्यायकारक सामाजिक रूढी आणि कायदेकानून बदलण्याच्या कामाला सय्यदभाई यांनी अनेक वर्षे स्वतःला वाहून घेतले होते. ‘समान नागरी कायद्या’साठी अनेक वर्षं झगडणाऱ्या देशातील मूठभर व्यक्तींपैकी सय्यदभाई एक होते...

आजच्या अतिशय थिजलेल्या आणि सर्वग्रासी संकटाच्या काळात सुधीरसारख्या विचारवंताचं अचानक जाणं चटका लावणारं आहे...

सुधीरचं जाणवलेलं वैशिष्ट्य म्हणजे तो नेमकेपणानं वैचारिक फरक स्पष्ट करायचा. समाजवाद्यांमधील विविध विचारधारा, आंबेडकर विचारांच्या आधारे काम करणारे विविध गट किंवा डांगे-रणदिवे वाद व सीपीआय-सीपीएम् यांच्या भूमिकांमधील फरक, असे बारकावे तो सांगायचा, वाचायला उद्युक्त करायचा. डोळे झाकून कोणतीही गोष्ट स्वीकारू नका, एवढंच म्हणून तो थांबायचा नाही, तर कोणाचीही व्यक्तीपूजा त्याला अमान्यच होती...

डॉ. सुहास जेवळीकर माझा फक्त दरवाजा, खांदा नव्हता, तर माझा बारमाही उत्सवही होता!

आम्‍ही एकमेकांत विरघळलो होतो. मी असं मानतो की, माणसाला आयुष्यात किमान एकतरी असा मित्र असावा, ज्याच्या घराचा दरवाजा विनाप्रश्न चोवीस तास उघडा असावा आणि कुठल्याही चुकीसाठी त्याच्या खांद्यावर विश्वासानं डोकं ठेवून रडता यायला हवं. आता सुहास गेला, आणि गेल्या वर्षी ६ डिसेंबरला गुरूवर्य प्रा. ल.बा. रायमाने सर. हे दोन माझे आश्वासक दरवाजे आणि खांदे होते...

मनस्वी चित्रकार दिलीप बडे

दिलीपचा स्वभाव मनस्वी असला तरी विविध संस्था आणि चळवळींशी तो घट्ट बांधला गेलेला आहे हे औरंगाबादच्या त्या वास्तव्यात सहज लक्षात आलं. अनेकांच्या पाठीवर त्याचा खंबीर हात असे, पण तो त्यानं कधी दृश्यमान होऊ दिला नाही, हेही लक्षात येत गेलं. अर्थात त्याचं मला फारसं आश्चर्य वाटलं नाही कारण चळवळ दिलीपच्या रक्तातच होती. अनेक वर्षांपूर्वी एक पँथर म्हणून सक्रीय असलेला तरुण दिलीप बडे मी पाहिलेला होता...

नरेंद्र लांजेवार : बुलढाण्याचा सांस्कृतिक दूत...

नरेंद्र सर्वार्थानं साने गुरुजींचा पट्टशिष्य होता. निकोप मनानं माणसाकडे पाहणं आणि तरीही स्पष्ट असणं, एकाच वेळी लहान मूल आणि प्रौढ माणूस म्हणून जगणं, व्यासपीठीय आणि कार्यकर्ताही असणं असे अनेक परस्पर नम्र विरोध नरेंद्रमध्ये होते. त्यामुळे त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाला झळाळी आलेली होती. त्या सर्वच रूपात त्याला पाहताना साने गुरुजींच्या साधेपणाची आठवण येत असे. नरेंद्रचा साधेपणा कायमचा पडद्याआड गेला आहे...

डॉ. सुहास जेवळीकर : रसिकतेच्या झाडावर विहरणारा पक्षी

कवी, ललित लेखक, आरोग्य विषयक स्तंभलेखक, कार्यक्रमाचा निवेदक आणि विद्यार्थी प्रिय प्राध्यापक, असं सुहासचं व्यक्तिमत्त्व चहू अंगानं बहरुन आलेलं होतं. एखादी मैफिल ताब्यात घेऊन कशी गाजवावी, याचं तंत्र त्याला चांगलचं अवगत झालेलं होतं. औरंगाबादेत राहूनही त्याचा संपर्क महाराष्ट्रभर खूपच विस्तारला गेला होता. थोडक्यात, औरंगाबादच्या सांस्कृतिक विश्वाचं समकालीनांसाठी डॉ. सुहास जेवळीकर हे ‘ग्रामदेऊळ’ झालेलं होतं...

सुधीर जोशी : ऐसा नेता पुन्हा न होणे!

मंत्री झाल्यावर सुरुवातीच्या काळात ‘शहरीबाबू’ समजल्या जाणाऱ्या सुधीर जोशी यांना विरोधी पक्षात राहून आल्यानं आणि महाराष्ट्र पिंजून काढल्यानं जनेतच्या प्रश्नाची सखोल जाण होती. शेतकऱ्यांना सातबारा उतारा मिळवण्यात कशा अडचणी येतात, याची जाण असल्यामुळेच सातबारा उतारा शेतकऱ्यांना घर पोहोच देण्याची संधी वाटणारी, परंतु महत्त्वाकांक्षी योजना त्यांनी राबवली. हा उतारा संगणकीयकृत असावा, असाही त्यांचा आग्रह होता, पण...

लताबाई अपवादस्वरूप गायिका ठरल्या, कारण त्यांनी ललितसंगीताला जगाच्या कानाकोपऱ्यात पोहोचवले, आणि तरी त्यांच्या सादरीकरणात कधी किंचितसुद्धा शिथिलता आली नाही!

लताबाईंचा आवाज गोड होता, त्यांच्या गळ्याची रेंज अफाट होटी, ही आणि अशी अनेक वैशिष्ट्ये त्याच्या गायनाविषयी मांडली गेली आहेत. तरीही हा आवाज दशांगुळे वर राहिला. त्याचे संपूर्ण विश्लेषण होऊ शकले नाही. इतकी वर्षे लोकांच्या मनावर राज्य करायचे, ही बाब अजिबात सोपी नाही. गायन करताना वेळोवेळी नवीन मानदंड तयार केले आणि ते त्यांनीच मोडून, नवीन साचे निर्माण केले....

दिलेल्या वेळेत आपण काय काय करू शकतो, याचा वस्तुपाठ देणारा बाबा होताच, पण जगन्मित्रही होता!

हा माणूस किती गोष्टी शिकला, याला काही मर्यादाच नाही. काष्ठशिल्प, बासरीवादन, पेन्सिल न उचलता झटपट चित्रं काढणं, साधं सोपं वागणं आणि तसंच लेखन, फोटोग्राफी, ओरिगामी, अशा अनेक कला या अवलियाला अवगत होत्या, त्याही एका आयुष्यात! रोजच्या जगण्यातला साधेपणा या दाढीवाल्या ‘बाबा’ने आपल्या वागण्यातून शिकवला...

अनिल अवचटांनी मध्यमवर्गाच्या भावविश्वाला ‘नाही रे’ची किनार दिली, हे मला त्यांचे सर्वांत मोठे योगदान वाटते!

सामाजिक चळवळीत प्रत्यक्ष सक्रिय असणाऱ्या माणसांना अवचटांच्या लेखनाने एक कार्यक्रम दिला. या माणसांचे दुःख दूर करण्यासाठी माणसे सक्रिय झाली. त्यातून अनेक संघटना उभ्या राहिल्या. त्या संघटनांच्या कामात मध्यमवर्गीय सहभागी झाले. समाज आपल्या आजूबाजूच्या इमारतींमध्ये दिसतो, तितकाच नसतो, त्या पलीकडच्या झोपडपट्ट्या हाही समाजच असतो, असे आकलन उंचावण्याचे काम अवचटांच्या लेखनाने केले...

अनिल अवचट खरंच आपले कोण लागतात? त्यांचं आणि आपलं नातं नेमकं काय आहे?

हा सवाल आहे असंख्य मराठी वाचकांसाठी. अनिल अवचट या कार्यकर्ता-लेखकाच्या वाचकांसाठी. त्यांचं आणि अवचट यांचं नातं नेमकं काय आहे? असंख्य मराठी वाचकांनी अनिल अवचट यांना भरभरून दिलं आहे आणि एका रोकड्या वाचनव्यवहारातून हे झालेलं आहे. ही वाचकांनी केलेली परतफेड. आता प्रश्न असा येतो, की कशाची परतफेड? म्हणजे अवचटांनी वाचकांना नेमकं असं काय दिलं? अनिल अवचटांना साहित्यिक म्हणायचं का?...

सावळी मित्रा रंगमंचावर वावरताना नितांत आनंदानं अवकाश भारून टाकणं म्हणजे काय असतं, हे जाणवायचं!

सावळी मित्रा यांनी साकारलेली द्रौपदी फक्त महाभारतातील राहत नव्हती. बदलत्या समाजातील स्त्रीचं स्थान अधोरेखित करताना मानवी नातेसंबंधांतील गुंते आणि पदर उलगडत स्त्रीत्वाचा एक मोठा पट मित्रा मांडत. याशिवाय, आठवतं त्यांचं बंगाली उच्चारण. काहीतरी अलौकिक पाहत असल्याचा अनुभव प्रेक्षकांना त्या द्यायच्या. रंगमंच्यावरल्या त्यांच्या रडण्यात, हसण्यात, गमतीजमती करण्यात, आवेगात प्रेक्षक रममाण व्हायचे...

तळागाळातील लोकांच्या हिताची तळमळ, पारदर्शी जीवन, कमालीची निर्भीडता, शासनव्यवस्थेला प्रश्न विचारण्याची हिंमत, लढण्याची उर्मी, ही एनडीसरांची गुण वैशिष्ट्ये होती...

जिथं एनडींचा जन्म झाला, तो परिसर क्रांतिकारकांचं आगर होता. क्रांतीसिंह नाना पाटील, जी.डी. बापू लाड, नागनाथअण्णा नायकवडी यांच्यासारख्यांच्या संघर्षाने भारलेलं वातावरण, कर्मवीर भाऊराव पाटलांचं शिक्षणक्षेत्रामधील योगदान, धडपड, तळमळ आणि त्यातून उभारलेल्या शिक्षण संस्थांचा आधारवड, यामुळे परिवर्तनवादी विचारसरणीचा, जीवनशैलीचा वस्तुपाठच एनडींना मिळालेला होता...

अरुण जाखडे : अवलिया, कल्पक, गंभीर आणि यशाचे धडे न गिरवणारा प्रकाशक

‘समकालीन संस्कृतीचं सुईणपण करण्याचा आनंद मला मिळतो’, ‘मी स्वत:ला पुस्तक प्रकाशक न समजता ग्रंथप्रकाशक समजतो’, ‘शेती आणि प्रकाशन-लेखन यात नवसर्जनाचा आनंद दडलेला आहे’, या जाखडे यांच्या विधानांत बदलत्या वाऱ्याचा दिशा ओळखणारा धागा कुठे दिसतो? कुठेच नाही. दिसते ती फक्त त्यांची ‘एकला चलो रे’ वृत्ती!...

प्रश्न गंभीर होत आहेत आणि चळवळींचे पाठीराखे मात्र निघून जात आहेत, ही वेदना एन. डी. पाटील यांच्या जाण्याने अधिक गहिरी झाली...

महाराष्ट्रातील सर्वच जनआंदोलनांचे वकीलपत्र त्यांनी घेतलेले असायचे. नर्मदा जनआंदोलनापासून, अंधश्रद्धा निर्मूलन कायद्यापासून, उल्का महाजन यांच्यासोबतच्या सेझच्या लढ्यापासून, आझाद मैदानातील आंदोललाची भूमिका ते सरकारला ऐकवायचे… किती आंदोलकांच्या मागण्या त्यांनी सरकारकडून मान्य करून घेतल्या याला गणती नाही. आता मंत्रालयात गेल्यानंतर सगळे मंत्री उठून उभे राहतील असे कोण आहे?...

एन. डी. पाटील सम एन. डी. पाटीलच!

पदयात्रा सुरू झाली. गावातून जाताना रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंनी लोक उभे होते. त्यातील काही एन.डी. यांना हार घालत होते. अधूनमधून घोषणा दिल्या जात होत्या. कुणी तरी ‘एन.डी. पाटील यांचा विजय असो’, अशी घोषणा दिली त्याला जोरदार पाठिंबा मिळाला, पण लगेच तशी घोषणा न देण्याची ताकीद एन.डी. यांनी दिली. आपल्या जयजयकाराच्या घोषणांना मनाई करणारं नेतृत्व लोकांना प्रथमच अनुभवायला मिळालं...

कॉ. एन. डी. पाटील सर राज्यातील डाव्या-लोकशाही आघाडीचे आणि सर्व जनचळवळींचे ‘केंद्र’ राहिले. त्यांचे नेतृत्व नेहमीच ‘सर्वमान्य’ राहिले!

त्यांचे विचार व कार्य हे अव्वल राजकीय होते. पण ते तत्त्वनिष्ठ ‘सामाजिक क्रांतीचे राजकारण’ होते. शिक्षणापासून शेतीपर्यंत प्रत्येक ठोस प्रश्न, एन्रॉनपासून सेझपर्यंत प्रत्येक स्थानिक आंदोलने, यामध्ये जितके जीव ओतून ते उभे राहात, तितकेच ते जागतिकीकरण आणि राष्ट्रीय-आंतरराष्ट्रीय अर्थ-राजकारण याविषयी अत्यंत अभ्यासपूर्ण दृष्टी व सखोल समज ठेवून असत...

कॉम्रेड मनोहर टाकसाळ म्हणजे प्रत्येक संघर्षामध्ये पुढाकार असलेला एक ध्येयवेडा नेता

कॉम्रेड मनोहर टाकसाळ भाकपशी संबंधित असले तरी महाराष्ट्रातील व औरंगाबाद शहरातील विविध डाव्या, पुरोगामी, आंबेडकरवादी पक्ष व संघटनांच्या चळवळीत अग्रेसर असायचे. कामगार-कष्टकरी, दलित, आदिवासी, महिला इत्यादी सर्व प्रकारच्या शोषित-पीडितांच्या चळवळीत त्यांनी अत्यंत पुढाकाराने, मोलाची भागीदारी केली. त्यामुळे उपरोल्लेखित सर्वच पक्ष व संघटनांतील कार्यकर्त्यांशी त्यांचे जिव्हाळ्याचे संबंध होते...

शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांचे चरणीं खबरनवीस याची विज्ञापना यैसा जे...

आपणापरोक्ष इकडील वर्तमान घडिले तैसे धाडिले असे. आपला कुटुंबकबिला मोठा. संबंध शिवशाही हाच आपण परिवार मानिला. त्यांशी भेटौन आपणांशी हर्ष जाहला असेल. सपरिवार व सधर्मबंधूंसह सुखी आसा. आम्हा मर्त्य मानवांची फिकीर करू नोहे. आम्ही जगत राहू, शिवाजीमहाराजांच्या व तुमच्या नावें उमाळे-उसासे टाकीत राहू व एके दिवसी मरून जाऊ. आमची वार्ता ती केवढी! प्रंतू आपले कवतिक कैक पिढ्या करत राहतील… आस्तू. आधिक काय लिहणे?...

‘शि-वा-जी’ या तीन अक्षरांबद्दल प्रेम, आदर, आपलेपणा, खरं तर ‘भक्ती’ निर्माण करण्याचं काम बाबासाहेबांच्या ‘राजा शिवछत्रपति’ने केलं

‘राजा शिवछत्रपति’ या पुस्तकानं शिवाजी महाराजांना आमच्या आयुष्याचाच नाही तर, व्यक्तिमत्त्वाचा, अगदी रक्ताचा भाग बनवण्याचं काम केलं. त्या काळात वाचलेल्या कुठल्याही खऱ्या किंवा काल्पनिक, ऐतिहासिक किंवा अद्भुत कथेच्या नायकानं मनावर इतकं गारूड केलं नव्हतं. त्या गारुडामागची सत्यता, दार्शनिकता, त्याचं मूल्य, तेव्हा कळलं नव्हतं, पण आता कळतंय...

प्रकाश विश्वासराव : उत्तम प्रकाशक, उत्कृष्ट मुद्रक आणि सर्वोत्तम माणूस

आज लोकवाङ्मय गृह या प्रकाशन संस्थेची महाराष्ट्राच्या सामाजिक व्यवहारात आणि मराठी ग्रंथव्यवहारात जी काही प्रतिष्ठा, लौकिक आणि ओळख आहे, त्याचे प्रमुख शिल्पकार प्रकाश विश्वासराव आहेत. त्यांनी या प्रकाशन संस्थेला भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाची एक सांस्कृतिक शाखा या ओळखीच्या पुढे जाऊन मराठीतील एक दर्जेदार प्रकाशन संस्था हा लौकिक मिळवून दिला...

प्रकाश विश्वासराव नावाचं ‘लोकवाङ्मय गृहा’तलं सांस्कृतिक ऊर्जाकेंद्र...

विश्वासराव लोकवाङ्मय गृहातून ज्या दिवशी निवृत्त झाले, त्याच दिवशी हे सांस्कृतिक केंद्र बंद झालं. त्यात मोठं नुकसान महाराष्ट्रातल्या सांस्कृतिक चळवळीतल्या एका प्रवाहाचं झालं. खरं तर प्रत्येक मराठी प्रकाशन संस्था हे एक सांस्कृतिक केंद्र असायला, व्हायला हवं. पण अशी उदाहरणं महाराष्ट्रात सहसा दिसत नाहीत. मुंबईत श्रीपु-पटवर्धन यांचं मौज प्रकाशन गृह तसं होतं. त्यानंतर प्रकाश विश्वासराव यांचं लोकवाङ्मय गृह...

गुरुनाथ नाईक : सामान्य वाचकांची वाचनसंस्कृती जोपासण्याचं, तिला उत्तेजन देण्याचं फार मोठं काम करणारा लेखक

सामान्य मराठी वाचकांना आगळ्यावेगळ्या तऱ्हेचं साहित्य वाचायला देऊन त्यांना वेगळ्या विश्वाची सफर घडवून आणण्याचं काम या लेखकानं केलं. विनोदी लेखकाला साहित्यविश्वात प्रतिष्ठा आणि मान मिळत नाही, तीच बाब रहस्य आणि साहसी कथालेखकांचीही असते. वाचकांमध्ये ते कितीही लोकप्रिय ठरले, तरी त्यांचं साहित्य उच्च अभिरुचीचं गणलं जात नाही. त्यामुळे त्यांना साहित्य पुरस्कार वगैरे मिळत नाहीत. नाईक यांचंही असंच झालं...

द. मा. मिरासदार : कथालेखनामध्ये आणि कथाकथनामध्येही स्वतंत्र स्थान निर्माण करणारे आनंदाचे ‘मिरास’दार

कथेमध्ये स्वतंत्र स्थान निर्माण करणं हे जसं अवघड होतं, तसं कथाकथनामध्येसुद्धा स्वतंत्र स्थान निर्माण करणं अवघडच होतं. परंतु ते मिरासदारांनी निर्माण केलेलं होतं, हे मात्र नक्की. मिरासदार वेगळे दिसतात ते कशामुळे? उत्तम लेखकाच्या अंगी असणारे सूक्ष्म निरीक्षण, कथनशैली वगैरे गुण त्यांच्याकडे होते. पण मला असं वाटतं की, मिरासदारांच्या जडणघडणीमध्ये पंढरपूर या गावाचाही फार मोठा वाटा आहे...

पुष्पाताई गणिताच्या बाबतीत ‘अन-अ‍ॅपोलोजेटिकली प्यूरिस्ट’ असाव्यात. त्यांचा गणिताकडे बघण्याचा दृष्टिकोन ‘गणितासाठी गणित, रिगरसाठी-कसासाठी गणित, बौद्धिक आव्हानासाठी गणित’ असा असावा

पुष्पाताईंच्या बोलण्यातले विराम अर्थपूर्ण असत. आपल्याला काय वाटतं किंवा म्हणायचं आहे, हे स्पष्ट होईपर्यंत त्या थांबत असाव्यात. आपल्याकडे सर्व प्रश्नांची उत्तरं आहेत किंवा असायला पाहिजेत, असाही त्यांचा आग्रह नसे, असं मागे बघताना वाटतं. पुष्पाताईंनी आम्हाला अर्थातच गणित शिकवलं. माझ्यासकट अनेकांना आपण बारावीत गणितात पास होऊ शकतो, इथपासून ते आपल्याला गणित(सुद्धा) समजू शकतं इथपर्यंत आत्मविश्वास दिला...

फादर हार्मन बाखर : युरोपात जन्मलेल्या या व्यक्तीने महाराष्ट्रातील एका दुष्काळी जिल्ह्याचा कायापालट केला!

अहमदनगरसारख्या दुष्काळी जिल्ह्याचा संपूर्ण कायापालट करण्याचा फादर बाखर यांनी प्रयत्न केला. या जिल्ह्यातील पारनेर तालुक्यातील कासारे, संगमनेर तालुक्यातील मेंढवण आणि अहमदनगर तालुक्यातील पिंपळगाव वाघा या गावांचे झालेले आर्थिक परिवर्तन फादर बाखर यांच्या कार्याची पावती आहे. एकेकाळी सतत दुष्काळाच्या छायेखाली वावरणाऱ्या क्षेत्रातील हे परिवर्तन क्रांतिकारक स्वरूपाचे आहे...

जयंत पवार गेले त्या वेळची गोष्ट (हात थरथर कापायला लागले. आपली कवचकुंडले कुणीतरी काढून घेतलीत, त्वचा सोलून काढली जात आहे, असा भास होत राह्यला…)

जयंत पवार गेल्याचं कळलं, आणि मी सुन्न झालो. एक हात आणि पाय लुळा पडल्याचा भास झाला. अंगाला कापरं सुटलं. काहीच सूचेना. दाट निबिड अरण्यात आपल्याला एकटे सोडून सगळे निघून आलेत आणि आपला रस्ता हरवला आहे. हो, खरंच रस्ता हरवला आहे. हे केवळ भावनिक नाही. त्यांच्या लेखनाने आणि सहवासाने माझ्यासह आमच्या पिढीला एक नवा मार्ग दाखवला आहे. तो वाटाड्याच आता आपल्यात राह्यला नाही. लेखक कसा असावा, याचा उत्तम आदर्श म्हणजे जयंत पवार होत....

कॉ. गेल ऑम्वेट विचारवंत तर होत्याच, परंतु ‘हे जग बदलण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या’ सक्रिय कार्यकर्त्यासुद्धा होत्या!

देशातील व राज्यातील दलित, शोषित, पीडित समूहांच्या आंदोलनात काही मतभेद ठेवूनही सक्रियपणे सहभागी होणे, हा कॉ. गेल ऑम्वेट यांचा स्वभावधर्मच होता. त्यामुळेच त्यांच्या मृत्यूबद्दल देशभरातील अनेक विचारवंतांनी, पत्रकारांनी, विविध लहान-मोठ्या पक्ष व संघटनेच्या नेत्यांनी व कार्यकर्त्यांनी आपल्या संवेदना व्यक्त केल्या आहेत. त्यांच्या विचारांचा प्रसार करत राहणे, हीच त्यांना खरी आदरांजली ठरणार आहे...

कॉम्रेड विलास सोनवणे : मातीशी नाळ असलेला कृतिशील विचारवंत

भारतीय दृष्टिकोनातून मार्क्सवादाचे आकलन करत येथील जाती व धर्माचे प्रश्न हाताळण्याचे महत्त्वाचे कार्य कॉम्रेड विलास सोनवणे यांनी केले. निसर्ग व मानवाला केंद्रस्थानी ठेवून विकास कसा साधता येईल, याचा विचार त्यांनी समाजाला दिला. जल, जंगल, जमीन, निसर्ग, पर्यावरण, शिक्षण हा त्यांच्या कायम चिंतनाचा आणि आस्थेचा विषय होता...

दीनदुबळ्या-पीडित बहुजन समाजाला बरोबर घेऊन लढा उभारणारा आणि कोणत्याही संचयात न अडकणारा, असा कॉम्रेडसारखा माणूस आताच्या काळात तरी दुर्मीळच!

कॉम्रेड विलास सोनवणे कर्ते विचारवंत आहेत, चार भिंतींमध्ये बसून विचार पाडणाऱ्यांमधले ते नव्हेत. चळवळीच्या, आंदोलनाच्या निमित्तानं त्यांचा तरुणांशी, खेड्यापाड्यांशी, बहुजन समाजाशी, शासनव्यवस्थेशी नित्य संबंध असतो. प्रत्यक्षात ग्राऊंड रिअलिटी काय आहे, तिथं काय काय नि कसं कसं घडतं, काय केलं म्हणजे काय होईल याच्याशी ते चांगलेच परिचित आहेत. जी कोणी मांडत नाही व दाखवत नाही, ती स्पेस सोनवणे दाखवतात...

संपवून टाकावं स्वतःला असे दिवस कमी नसतात कवीच्या आयुष्यात…

कवीला स्वतःचं वर्तन कायम तपासत राहावं लागतं. व्यक्तिगत आणि सामाजिक अशा दोन्ही पातळ्यांवर होणाऱ्या स्वतःच्या आणि इतरांच्याही पडझडीला सामोरं जावं लागतं. त्यातून काळजावर दुःखांचे जे दंश होतात, ते निमूट सहन करावे लागतात. अशाच सगळ्या अनुभवांतून गेल्यानंतर काळसेकरांनी लिहिलं असेल- ‘संपवून टाकावं स्वतःला असे दिवस कमी नसतात कवीच्या आयुष्यात.’ ही भावस्थिती हे सार्वत्रिक आणि सार्वकालिक सत्य आहे...

अभिनयाची पार्श्वभूमी नाही, प्रशिक्षण नाही, उच्चशिक्षितही नाही, तरीही दिलीपकुमारने अभिनयाची स्वतःची चौकट तयार केली. ‘नैसर्गिक अभिनया’चा ‘वस्तुपाठ’ घालून दिला...

दिलीपकुमारने आपल्या अभिनयशैलीचे ट्रॅक सहजपणे बदलले. त्या दृष्टीने पाहिलं तर त्याच्या कारकीर्दीचे सरळसरळ तीन टप्पे पडतात. ५०च्या दशकातला ‘ट्रॅजडी किंग’, ६०-७०च्या दशकातले हलकेफुलके व ड्रॅमॅटिक सिनेमे आणि ८०च्या दशकातला सुडाने पेटलेला म्हातारा. नंतर त्याच्या या दुसर्‍या इनिंगला ब्रेक लागला. परंतु, दिलीपकुमार संपला असं वाटत असतानाच त्याने नखं काढली. सुरुवात मनोजकुमारच्या ‘क्रांती’ने झाली...

‘भारतीय अभिनयाचा मानदंड’ म्हणजे दिलीपकुमार! पण त्यांच्यातला माणूस, त्यांच्यातला देशभक्त त्याहून खूप मोठा होता!!

दिलीपकुमार म्हणजे भारतीय चित्रपटसृष्टीतले महानायक. त्यांच्या जाण्याने एका युगाचा अंत झाला आहे. अमिताभ बच्चन पासून शाहरुख खान पर्यंत प्रत्येकावर दिलीपकुमार यांचा ठसा आहे. माणुसकीने ओतप्रोत भरलेला हा अभिनयसम्राट तितकाच रसिक वाचक होता. त्यांच्यातला माणूस, त्यांच्यातला देशभक्त त्याहून खूप मोठा होता. मुस्लीम समूहातल्या पस्मांदा तबक्यासाठी त्यांनी दिलेले योगदान अतुलनीय आहे. तितकंच हिंदू-मुस्लीम ऐक्यासाठी...

डॉ. अनंत देवीदास (बाळासाहेब) अडावदकर : गांधी-विनोबा हे त्यांचे अभ्यास विषय होते, तर विवेकानंद हे श्रद्धास्थान होतं

विनोबा हा त्यांचा अभ्यास विषय होता. ते समजून घ्यायला हवे असतील तर आधी गांधी अभ्यासायला हवेत म्हणून त्यांनी समग्र गांधी वाचून काढले. मग ते विनोबांकडे वळले. गांधी-विनोबा हे त्यांचे अभ्यास विषय होते, तर विवेकानंद हे श्रद्धास्थान होतं. रामकृष्ण परमहंस आणि विवेकानंद यांच्यावर बाळासाहेबांचं भाषण ऐकणं ही एक वेगळीच अनुभूती होती...

जिव्हारी लागलेला घाव...

मतदारांनी प्रतिनिधी, लोकसभेनं उमदा सदस्य, राजकारण्यांनी नेता गमावला तरी आपल्या अपेक्षा आणि दु:खाचं सोडा. रजनीताईं सातव यांनी खूप वर्षांपूर्वी डॉक्टर पतीला अकाली गमावलं. आता कर्तृत्व बहरात येऊ लागणार्‍या पुत्राला गमावल्याचा घाव लागलेल्या मातेचं; अकाली वैधव्य आलेल्या पत्नीचं आणि पितृछत्र गमावलेल्या पुत्र व कन्येचं सांत्वन कोण आणि कसं करणार?...

वनराज भाटिया : आपले ‘हटके’पण सांभाळणारा आणि त्याची बूज राखणारा ‘स्टॉलवर्ट’ संगीतकार!

भाटियांची परंपरा मराठी संगीत आणि भांगवाडी नाटकांची. सुरुवातीचं त्यांचं संगीत शिक्षणही मराठीतून झालं. बालगंधर्वांची नाटकं हा त्यांचा वीकपॉइंट आहे. त्यांची एकूणएक नाटकं त्यांनी पाहिली. मराठीतलं ‘सौभद्र’, गुजराती ‘सती द्रौपद्री’ ही नाटकं तर कमीत कमी २०-२० वेळा पाहिली. ‘संगीत शारदा’, ‘सं. संशयकल्लोळ’ ही आणि आनंद नाटक मंडळींचं ‘सोन्याची द्वारका’ ही नाटकं त्यांनी चार-चार वेळा पाहिली. बालगंधर्वांचा आणि मराठी नाटकांच...

वनराज भाटिया : भारतीय शास्त्रीय संगीत आणि पाश्चात्य शास्त्रीय संगीतात वावरणारा अवलिया

वनराज भाटियांसारखा भारतीय आणि पाश्चात्य संगीतात पारंगत असणारा, चित्रपटाची ध्वनिभाषा समर्पकपणे दृश्य भाषेत रूपांतरित करणारा संगीतकार भारतीय चित्रपटसृष्टीला मिळाला. भारतीय मेलडी आणि वेस्टर्न हार्मनीचा सुंदर मिलाफ त्यांच्या संगीतात ऐकायला मिळतो. त्यात लोकसंगीतापासून संस्कृतमधील मंत्र, ऑपेराज, भारतीय आणि पाश्चात्य शास्त्रीय संगीत असे अनेक प्रयोग केलेले दिसतात...

पंडित गुलाम दस्तगीर बिराजदार : संपूर्ण आयुष्य संस्कृतच्या प्रसारासाठी वाहून घेतलेले विद्वान, व्यासंगी पंडित

१९८६मध्ये महाराष्ट्र शासनाने १०० गुणांचा हिंदीचा पेपर अनिवार्य केला. त्यामुळे मराठी माध्यमात शिकणाऱ्यांना संस्कृत, पाली, अर्धमागधी अशा अभिजात भाषा शिकण्याची सोय राहिली नव्हती. बिराजदार आणि कवीश्वर यांनी याविरोधात उच्च न्यायालयात याचिका दाखल केली होती. आज मराठी माध्यमाच्या विद्यार्थ्यांना आठवीपासून संस्कृत, पाली, अर्धमागधी शिकता येते. त्याबद्दल बिराजदार आणि कवीश्वर यांचे ऋण विसरता येणार नाहीत...

‘भावे आणि सुकथनकरांचा सिनेमा’ हे मराठी आणि इंग्रजीमध्ये उपलब्ध होणारं पुस्तक लवकरात लवकर पूर्ण करणं, हीच सुमित्रामावशीला खरी आदरांजली… 

सुमित्रामावशी आणि सुनील सुकथनकर यांचं दिग्दर्शकीय साहचर्य तब्बल १५ चित्रपट, काही मालिका आणि असंख्य लघुपट निर्माण होईतो टिकून राहण्यामागील कारण इथंच तर आहे! त्यामुळे स्वतःच्या कामाकडे इतक्या सजगपणे पाहू शकणारी व्यक्ती जेव्हा माझ्यासारख्या एखाद्या तरुणाच्या प्रकल्पाबाबत उत्सुकता दाखवते, तेव्हा त्यात मी खुश व्हावं, असं बरंच काही असतं...

स्व-खुशीनं न-नायकत्व स्वीकारणाऱ्या वाघसरांचा आणि उषाताईंचा ‘स्वॅग’च वेगळा आहे…

जातीनिर्मूलनाबाबत त्यांचं एकमत होतं, तसंच निधर्मीपणाबद्दलही. हिंदुत्ववादी विचार, हिंदूधर्माचा दोघांनाही तिटकारा. बौद्ध तत्त्वज्ञान, मार्क्सवाद याचे ते पुरस्कर्ते. डावा विचार, आंबेडकर-फुले हा त्यांचा प्रवाह. समाज मार्क्सवादानं बदलो, नाहीतर बुद्धाच्या तत्त्वज्ञानानं, पण तो विचार जेवढ्या प्रकर्षानं पुढे आणता येईल, तेवढा आणण्याचं काम त्यांनी त्यांच्या चळवळीतून आणि सुगावा प्रकाशनाच्या माध्यमातून केलं...

सामान्य माणूस कल्पकतेने विचार करून एक मूलभूत मुद्दा उपस्थित करू शकतो आणि त्याची मागणी तयार करून चिकाटीने लढून जिंकू शकतो, हे दत्ता आणि त्याच्या सहकाऱ्यांनी दाखवून दिलं!

दत्ता अतिशय दिलखुलास आणि मिस्कील असला तरी सगळ्याला मोहक मालवणी छटा होती. किस्से  खुलवून सांगण्यात  त्याची हातोटी होती. त्याच्या पारदर्शक प्रेमळपणातून अनेक मित्र जोडले गेले. दत्ताला व्यक्तिगत लाभाची कुठलीच अपेक्षा कधीच नसल्याने मैत्रीमध्ये अकृत्रिमपणा जोडला जाई म्हणूनच गिरणी कामगारांच्या घरांसाठी लढणारा दत्ता मॉडर्न मिल कंपाउंडमधील जुन्या सिंगल रूममध्ये राहिला. त्याच्या नजरेतून गिरणगाव पाहिला...

वाघसर ‘बौद्धमय’, ‘बुद्धमय’ झाले होते. तीच त्यांची जीवनशैली झाली होती, जीवनमार्ग झाला होता. त्यानुसारच ते जगले!

वाघ सरांमध्ये एक लहान मूल सतत दडलेलं असावं. लहान मुलाच्या निरागसपणे ते जगण्याकडे बघत असावेत. कुणाचा राग नाही, कुणाशी छक्केपंजे नाहीत, कुणाशी स्पर्धा नाही. त्यांना महान व्हायचा सोस नव्हता. सत्ता महत्त्वाची असते, हे त्यांना कळलं होतं; पण सत्ताबाजीत त्यांना रस नव्हता. स्वत:च्या संस्थेतही ते संस्थाचालकासारखे वागत नसत. कुणाचे मालक बनण्याची त्यांना गोडी नव्हती. आपण समाजाचं काम करतोय, हा भाव सतत त्यांच्याजवळ असे...

विलास वाघ : आणखी दोन-चार वर्षे तरी ते आमच्यासारख्या कार्यकर्त्यांना प्रोत्साहन देऊ शकले असते...

विलास वाघ आंबेडकरवादी-समाजवादी विचारसरणीचे. कॉम्रेड भास्करराव व मी आंबेडकरवादी असलो तरी कम्युनिस्टही आहोत, याची त्यांना माहिती होती. त्यामुळे काहीशी मतभिन्नता असली तरी, दुरावा मात्र मुळीच नव्हता. उलट जसजशा जास्त भेटी होत गेल्या, तितकी जास्त जवळीक निर्माण झाली. दलित समाजातील उपेक्षित घटकांची उन्नती व्हावी, यासाठी त्यांनी बौद्ध तत्त्वज्ञानाचा जास्तीत जास्त प्रसार करण्याचा प्रयत्न चालवला होता....

बालम केतकर यांचा कवितेतला आवडता छंद म्हणजे अभंग. त्यांची कविता यापुढेही कायम ‘अभंग’ राहील

कलावंत आपल्या मृत्यूरेषेच्या पलीकडच्या काळातही डोळे उघडे ठेवून स्वप्न पहात असतो. अनेक इच्छा मनात ठेवून लोक अनंताच्या प्रवासाला कायमचं निघून जातात. ‘चंद्रकंस’ हा चौथा कवितासंग्रह प्रकाशित झाल्यावर बालमांना तो ‘आपल्या अजून एका अपत्यासारखा’ हाताळायचा होता. आपला अजून किमान एक तरी - पाचवा कवितासंग्रह निघावा असं वाटत होतं. या सगळ्या त्यांच्या इच्‍छा निसर्गाने हिरावून घेतल्या...

नरेंद्र भिडे : आपली माणसे म्हणजेच आपले जग असते. त्यातले कोणी निघून गेले की, आपले जग थोडेसे का होईना आपल्यामधून निघून जाते...

बबड्या, माझ्या पिढीतील एक भन्नाट आनंदयात्री होता. त्याचे जाणे खूप खुपते आहे. तो गेल्यामुळे, आपले सगळे जग बदलून गेले आहे असे वाटते आहे. उदास वाटते आहे. आपली माणसे म्हणजेच आपले जग असते. त्यातले कोणी निघून गेले की, आपले जग थोडेसे का होईना आपल्यामधून निघून जाते. म्हणूनच खालिद शरीफ आपल्या गेलेल्या मित्राविषयी म्हणाला आहे - बिछड़ा कुछ इस अदा से कि रुत ही बदल गई, इक शख़्स सारे शहर को वीरान कर गया...

शॉन कॉनरी : राजस सुकुमार मदनाचा पुतळा 

आपल्या स्वप्नातला राजकुमार शॉन कॉनरी यांच्यासारखा असावा, असं सुखस्वप्न जगभरच्या दोन-तीन पिढ्यांच्या तरुणींना त्यांनी दिलं. ‘हिरो’ तर ते होतेच. पण उमदा माणूसही होते. त्यात ब्रिटिश, स्कॉटिश. शालीन, घरंदाज, परंपराप्रिय आणि अभिमानी. अभिजात सुसंस्कृतपणा हे त्यांचं वैशिष्ट्य होतं. त्यांच्या निधनानंतर हिंदीतील ख्यातनाम अभिनेते नसरुद्दीन शहा यांनी म्हटलं आहे – ‘Sean Connery was the ONLY Bond for me.’...

सुधीर देव : पुस्तकांवर मनापासून प्रेम करणारा कल्पक डोक्याचा कवी

वाचनावर अतोनात प्रेम असलेल्या एका पुस्तकवेड्या माणसाचे काल निधन झाले. ते ८४ वर्षांचे होते. त्यामुळे ते अकाली गेले असे म्हणता येणार नाही, पण ते असे एकदम, अचानकच जातील असेही वाटले नव्हते. काल ते गेल्याचा निरोप आल्यावर माझ्या डोळ्यांसमोर गेल्या ५० वर्षांचा मला ज्ञात असलेला सगळा इतिहास झरझर सरकून गेला.त्यांच्यातल्या कवीवर त्यांच्यातल्या पुस्तकप्रेमीने कुरघोडी केली...

पुष्पाताई नसणं म्हणजे...

अशीच एक आठवण पुष्पाताईंच्या एका अप्रतिम भाषणाची आहे. दीड तास त्यांनी सामाजिक, आर्थिक, राजकीय आणि सांस्कृतिक या चारही क्षेत्रातल्या सुमारीकरणाविषयी अत्यंत तर्कशुद्ध मांडणी केली. त्यात आकडेवारी होती, उदाहरणं होती, टोमणे होते आणि जबाबदार असणारांना टोलेही होते. त्यांच्या वाणीला विलक्षण धार होती, पण  आक्रस्ताळेपणाचा लवलेश नव्हता, वैयक्तिक निंदा नव्हती...

प्रिय बाई, भारताच्या संकल्पनेला ध्वस्त करणाऱ्या प्रवृत्ती शिरजोर होत असताना तुमच्यासारख्या ‘योद्ध्या स्त्री’चं जाणं खूपच खचवणारं…

महाराष्ट्राच्या अवघ्या चर्चाविश्वाला एक आशयघन दिशा दिली तुम्ही, त्यासाठी प्रत्यक्ष कृतीचे भक्कम खांब उभे केले. एक ‘डेडली कॉम्बिनेशन’ होतं तुमच्यात. अ‍ॅकॅडेमिक, अ‍ॅक्टीव्हिस्ट आणि आर्ट क्रिटिक हे रसायन तसं दुर्मीळच! अभ्यासाशी नातं जोडून कृतीशील राहताना तुम्ही अखेरपर्यंत जपलेला जिवंतपणा, ओलावा हा तुमचा वारसा आमच्यात निरंतर राहो...

आचार्य विनोबा भावे : एक सत्त्वशील संत

विनोबांनी गांधीजींचे केलेले गुणवर्णन आणि गांधीजींचा त्यांच्यावरचा विश्वास, हे विसाव्या शतकातील एक वेगळे असे अद्वैत होते, असेच म्हटले पाहिजे. समाजकारणात, राजकारणात अशी नाती निर्माण झाली होती आणि त्यांनी आपल्या भारतीय समाजमनाचा परिघ वैश्विक केला होता, हे जाणवत राहते. आणि कधी कधी असे वाटते की, अरे आपण जे वाचले, त्या दंतकथा तर नव्हत्या?...

आपण ‘लोकनेता’ नाही याची जाण असलेले प्रणव मुखर्जी दरबारी राजकारणात ‘चाणक्य’ समजले जात!

राजकारणात वावरणाऱ्या ज्या व्यक्तीस संभाव्य शक्यता, संधी, घडामोडींचा अंदाज इतरांपेक्षा लवकर आणि अचूक येतो, तोच या स्पर्धेत टिकतो अन पुढे जातो, असे म्हटले जाते. या कसोटीवर मुखर्जी हे अगदी खरे उतरल्याचे स्पष्ट झालेले आहे. आपण ‘लोकनेता’ नाही, याची पुरेपूर जाण असलेले प्रणव मुखर्जी काँग्रेसच्या दरबारी राजकारणात मात्र ‘चाणक्य’ समजले जात. कारण दरबारी राजकारणासाठी अनिवार्य सर्व ती कौशल्ये त्यांच्यात उपजत होती...

राजीव (गांधी) : जबरदस्तीने पंतप्रधानपद स्वीकारावे लागलेला माझा मित्र

राजीव साधा आणि सरळ तरुण होता. राजकारणातील विविध डावपेच, खाचखळगे, बनवाबनवी अवगत होण्यापूर्वीच त्याला जबरदस्तीने पंतप्रधानपद स्वीकारावे लागले. ते स्वीकारण्यास त्याने खूप विरोध केला. ३० ऑक्टोबर १९८४ रोजी इंदिरा गांधींची हत्या झाली. त्या संध्याकाळी काँग्रेसच्या उच्च पुढाऱ्यांनी त्याला पंतप्रधानपद स्वीकारण्यास भाग पाडले. राजीव-सोनिया या दोघांचाही पंतप्रधानपद स्वीकारण्यास कडाडून विरोध होता...

पं. जसराज : सुरांतून आनंदसोहळा निर्माण करणारा ख्यालसम्राट

सुंदर रीतीनं मींड घेणं, अतिमंद्रापासून अतितार सप्तकापर्यंत सहजपणे संचार करणं, अतिशय सुंदर व आकर्षक लयकारी, सहज स्वराविष्कार, लहान-मोठ्या पल्ल्याच्या ताना, आवाजावर प्रभुत्व, चमत्कृतीपूर्ण सरगम, शब्दोच्चारातून भाव निर्माण करणं, भावनांनी भिजलेले स्वर लावणं, यांमुळे पं. जसराजची यांची गायकी ही एक प्रकारचा आनंदसोहळा असे. रसिकांना तो पुन्हा पुन्हा ऐकावा, पाहावा, अनुभवावा असं वाटतं...

मधुकर अनंत मेहेंदळे : आयुष्यभर अभ्यास-संशोधनावर प्रेम करणारा प्रकांड पंडित

१४ फेब्रुवारी हा जगभरातल्या प्रेमिकांचा दिवस. जगभर तो ‘व्हॅलेंटाइन डे’ म्हणून साजरा होतो. याच दिवशी जन्मलेल्या मेहेंदळ्यांनी आयुष्यभर अभ्यास-संशोधन यावर प्रेम केलं. ‘यः क्रियावान् स पण्डितः ।’ हे मेहेंदळ्यांच्या आयुष्याचं ब्रीद होतं. संस्कृत, प्राकृत, निरुक्त, महाभारत; तसंच ‘अवेस्ता’ या पारशी धर्मग्रंथाचे अभ्यासक, प्रकांड पंडित असलेल्या मेहेंदळे यांच्या कामाची नुसती यादी करायची म्हटली तरी एक मोठा ग्रंथ होईल...

तुम्हाला ‘ब्र’ उच्चारायचाय? मग तुम्ही राहत इन्दौरी वाचा, पहा, ऐका, अनुभवा…

राहत इन्दौरी यांचं एक व्यवच्छेदक लक्षण होतं – त्यांचे शब्द कितीही तलम, मुलायम असले किंवा प्रखर, निर्भीड, बंडखोर, संतप्त असले, तरी त्यांनी कधी सहिष्णुता सोडली नाही, भारतीय संस्कृतीची गंगाजमनी परंपरेचेच ते पुरस्कर्ते राहिले शेवटपर्यंत… दारिद्रयात आणि श्रीमंतीतही. वेळ पाहून त्यांच्या भूमिका बदलल्या नाहीत आणि पद पाहून त्यांचं वर्तन बदललं नाही. ‘ब्र’ उच्चारायला तर ते कधी म्हणजे कधीच भ्यायले नाहीत...

इब्राहिम अल्काझी यांच्याविषयी निस्सिम इझिकेल यांनी लिहिलेली कविता

अल्काझी १९४८ ते ५१ या काळात लंडनमध्यील रॉयल अ‍ॅकडमी ऑफ आर्टसमध्ये शिकत असताना निस्सिम इझिकेल हे त्यांचे सहकारी होते. त्यांनी ‘The Exact Name’ (१९६५) या कवितासंग्रहामध्ये अल्काझींविषयी एक कविता लिहिली आहे. इझिकेल यांच्या निवडक कवितांचा मराठी अनुवाद साहित्य अकादमीनं ‘आधुनिक स्तोत्रं’ (१९९४) या नावाने प्रकाशित केला आहे. प्रदीप गोपाळ देशपांडे यांनी हा संग्रह मराठीमध्ये अनुवादित केला आहे. त्यातील ही एक कविता...

इब्राहिम अल्काझी : “मी एनएसडीमध्ये होतो म्हणजे त्या वेळी भारतीय रंगभूमीच्या इतिहासातील सगळ्या गोष्टी तिथं एकत्रित झाल्या होत्या असं कृपया समजू नका.”

मी एनएसडीमध्ये होतो म्हणजे त्या वेळी भारतीय रंगभूमीच्या इतिहासातील सगळ्या गोष्टी तिथं एकत्रित झाल्या होत्या असं कृपया समजू नका. माझ्या तेथील कारकिर्दीबद्दल माझी तशी अजिबात समजूत नाही. आपलं काम पुरेशा गांभीर्यानं करणं, त्याच्यावर लक्ष केंद्रित करणं, एवढंच मी केलं. अशा नम्र भूमिकेतून रंगभूमीकडे बघण्याचा एक व्यापक दृष्टीनकोन निर्माण होणं, हे स्वाभाविक होतं ...

इब्राहिम अल्काझी : आधुनिक भारतीय रंगभूमीचे जनक, नाटकाच्या क्षेत्रातला ‘ऋषी’

‘आधुनिक भारतीय रंगभूमीचे जनक’, एनएसडीचे दुसरे संचालक इब्राहिम अल्काझी यांचं परवा दिल्लीत निधन झालं. अल्काझी ४०-५०च्या दशकांत मुंबईतल्या इंग्रजी नाट्यक्षेत्रातली एक दिग्गज हस्ती होते. ‘बॉम्बे प्रोग्रेसिव्ह आर्टिस्ट ग्रूप चे एक प्रवर्तक, ‘थिएटर युनिट बुलेटिन’चे संस्थापक, ‘नॅशनल स्कूल ऑफ ड्रामा’चे सलग १५ वर्षं संचालक, ‘तुघलक’, ‘अंधायुग’, ‘आषाढ का एक दिन’, ‘आधेअधुरे’ अशा अनेक नाटकांचे दिग्दर्शक...

कमल शेडगे : अक्षरांना ‘अक्षरश:’ जिवंत करणारा अक्षरशहा!

कमल शेडगे आयुष्यभर अक्षरं आणि शब्द जगले. म्हणूनच त्यांना ‘अक्षरांना ‘अक्षरश:’ जिवंत करणारा अक्षरशहा!’ असं म्हणावंसं वाटतं. एखादा माणूस असं आयुष्य ५०-५५ वर्षं जगू शकतो, यावर सहसा विश्वास बसणार नाही. प्रत्येक जाहिरात वेगळी, तिची रचना वेगळी. खरं तर बहुतांश नावांचेच प्रकार. त्यातच विषय-आशयनुसार अक्षरांचे केलेले प्रयोग, क्वचित प्रसंगी त्याला चित्रांची दिलेली जोड, पण त्यातून ती अक्षरं जिवंत होत...

बापटसर : समाजशिक्षक, चळवळी-संघटनांचे ‘मेंटॉर’ आणि लोकाभिमुख ‘विचारवंत’

बापट सर समाजशिक्षक, लोकाभिमुख विचारवंत होते. ‘शिक्षक-प्राध्यापक’ या शब्दांना हल्ली जवळपास शिव्यांचे स्वरूप आले आहे. इतके या शब्दांचे अवमूल्यन अलीकडच्या काळात झाले आहे. त्याला अपवाद असणाऱ्या मोजक्या प्राध्यापकांमध्ये बापटसरांचा प्राधान्याने समावेश केला जाई. लोकशिक्षणाचे व्रत स्वीकारणे, ही खायची गोष्ट नाही. तिच्यासाठी प्रचंड मोठा त्याग करावा लागतो...

यशवंत रांजणकर : हॉलिवुडविषयीचं गारूड उकलून सांगणारा चरित्रकार आणि आस्वादक चित्रपटसमीक्षक

भयकथा, गूढकथा, विज्ञान-काल्पनिका, गूढ कादंबरी, फँटसी अशा विविध विषयांवरील कथा-कादंबऱ्या लिहिणारी जी लोकप्रिय लेखकांची परंपरा आहे, त्यात रांजणकरांचा समावेश ‘टॉप टेन’मध्ये नक्की होईल. हिचकॉक, वॉल्ट डिस्ने आणि लॉरेन्स यांची चरित्रं आणि इंग्रजी क्लासिक सिनेमांविषयीची ‘अ-पूर्व चित्रलेणी’ आणि ‘BEST OF हॉलीवूड’ ही पुस्तकं रांजणकरांच्या एकंदर लेखकीय कारकिर्दीतला सर्वोच्च आविष्कार आहे, असं म्हणता येईल...

सुशांतला माफ करावं, की करू नये? त्यानं इतकं टोकाचं पाऊल का उचललं असावं?

सुशांतच्या आत्महत्येच्या बातमीनं अनेक चित्रपटप्रेमी हादरून गेले. सोशल मीडियावर तर दुःखद संदेशांचा महापूर आला! एक-दोन दिवसांमध्ये त्याच्या आत्महत्येमागची खरी कारणं समोर येतील. पण तोपर्यंत त्याच्या तमाम चाहत्यांना त्याचं असं अचानक जाणं समजावून घेणं अतिशय अवघड जाणार आहे. सुशांतच्या आत्महत्येनं आपल्या जवळचं कोणीतरी गेलंय आणि आपल्या रोजच्या जगण्याचे संदर्भ बदलून जाणार आहेत, असं वाटू लागलंय ...

बी. एन. देशमुख : आचार-विचाराचा समाजवादी विचारवंत

मागील अर्धशतकात महाराष्ट्राच्या सार्वजनिक जीवनात अनेक बदल झाले. पक्षीय राजकारणात अनेक चढउतार झाले. यशवंतराव चव्हाणांनी ‘बेरजेचे राजकारण’ व ‘बहुजनवाद’ या गोंडस नावाखाली शेकापमध्ये फूट पाडली. मात्र अशाही परिस्थितीत भाई उद्धवराव पाटील व नरसिंहराव देशमुख आयुष्यभर पक्षाशी एकनिष्ठ राहिले. याच संस्कारात वाढलेल्या देशमुख यांनीदेखील शेकाप व समाजवादी विचारधारेशी कधीही प्रतारणा केली नाही...

प्रधान मास्तर म्हणजे मूर्तिमंत चैतन्य, चारित्र्यसंपन्नता आणि नीतिमत्ताही

मास्तर चारित्र्यसंपन्न आणि नीतिसंपन्न होते, हे सांगण्यासाठी वेगळ्या शब्दांची आणि विशेषणांची गरज नाही, त्यासाठी त्यांचं नावच पुरेसं आहे. शिक्षक, लेखक, कार्यकर्ता, आमदार, ‘साधना’चे संपादक अशा अनेक विशेषणांनी त्यांची ओळख सांगता येईल, पण मास्तर खऱ्या अर्थानं ‘समाजशिक्षक’ होते आणि तीच त्यांची खरी ओळख होती. मास्तरांनी ‘समाजशिक्षक’ म्हणून केलेलं काम हे त्यांचं मोठं योगदान आहे...

भगवतीचरण वोहरा : २६ वर्षी शहीद झालेले भगतसिंग यांचे महत्त्वाचे साथीदार

शेवटी यशपाल, चंद्रशेखर आणि बच्चन हे जंगलाकडे निघाले. रक्तामुळे मृतदेहावर मोठमोठ्या मुंग्या जमल्या होत्या. त्यांच्यासोबत फावडं किंवा कुदळ नसल्याने ते खोदकाम करून मृतदेह पुरू शकत नव्हते. जाळण्यात पोलिसांचा धोका होता. शेवटी नाइलाजानं चादरीत शव बांधलं गेलं. आणि पाण्यात मृतदेह तरंगून वर येऊन नये म्हणून मोठे दगड त्या चादरीत टाकून भगवतीचरण यांना जलसमाधी देण्यात आली. नंतर सर्व जण घरी परतले...

रत्नाकर मतकरी : लेखक कसा असावा, त्याने काय करावे याविषयी अवाक्षरही न उच्चारता ज्यांनी मला खूप काही शिकवलं, असा हा फार मोठा लेखक, त्याहून मोठा माणूस!

मतकरींनी या दोन्ही गोष्टी आयुष्यभर जीवापाड जपल्या. लेखणी, म्हणजे लेखनाशी असणारी त्यांची बांधीलकी आणि लेखक व माणूस (या दोन्ही गोष्टी वेगळ्या नसतातच) असणारे शील – आपण ज्या समाजात, पर्यावरणात जगतो, त्याबद्दल असणारे आपले कर्तव्य, बांधीलकी, ते देणे विविध पद्धतींनी देण्याची सहज ऊर्मी. या दोन्ही गोष्टी जपल्यामुळे रत्नाकर मतकरी नावाचा कवी आयुष्याची, लेखनाची दीर्घ कविता तालासुरात रचू शकला...

अरुण फडके : प्रामाणिक, निर्भीड, व्यासंगी आणि ‘मराठी लेखन कोशा’चे शिलेदार

अतिशय साधे, सौम्य, संयत, पारदर्शी, ऋजू परंतु निग्रही व्यक्तिमत्त्व. समोरच्या व्यक्तीचा, त्याच्या मतांचाही आदर ठेवणारे. आपल्या अभ्यासपूर्ण तत्त्वांशी ठाम असणारे, पण एखाद्याने तितक्याच अभ्यासपूर्ण पद्धतीने आपले मत मांडले तर त्याचाही स्वीकार करणारे. एवढे मौल्यवान कार्य करूनही, कुठेही ‘मी’पणाचा लवलेश न दर्शवणारे. आपल्याकडील ज्ञानाचा, माहितीचा कोणताही बडेजाव त्यांच्या वागण्या-बोलण्यात कधीच दिसला नाही...

राजे-राजवाडे व श्रीमंतांपर्यंत सीमित असलेला जुगार गरिबांच्या झोपड्यांपर्यंत नेण्याचा चमत्कार रतन खत्रीने घडवला!

मटका हा त्या काळातील अत्यंत लोकप्रिय जुगार होता, बेकायदेशीर होता पण विश्वासार्ह होता. दररोज स्थानिक पातळीवरच्या बुकीकडे हजारो रुपयांचे पेमेंट व्हायचे. चार आण्यापासून हजारो रुपये त्यात लावले जायचे. मोबाईल, STD इत्यादी कोणतीही सोय नसताना मुंबईत काढलेला आकडा देशातल्या कानाकोपऱ्यात पोचायचा. आकडा काढायचे काम रतन खत्रीचे असायचे. ही व्यवस्था कार्यक्षम व बिनचूक असायची...

इरफान खानने त्याचा अभिनय एकनिष्ठपणाने जपला, वाढवला आणि त्याला सातासमुद्रापार घेऊन गेला.

इरफानबाबत दोन महत्त्वाच्या गोष्टी नमूद कराव्याशा वाटतात. एक- इरफानने त्याची कला स्वयंभू धर्मासारखी जपली. तो कधी फार वादांमध्ये अडकला नाही किंवा फार सोशल विधानांच्या जंजाळातही फसला नाही. त्याने त्याचा अभिनय एकनिष्ठपणाने जपला, वाढवला आणि त्याला सातासमुद्रापार घेऊन गेला. दोन- शशी कपूर, कबीर बेदी आणि सईद जाफरी यांनी घालून दिलेल्या क्रॉसओव्हर चित्रपटाच्या पायवाटेचं त्याने भक्कम चौपदरी रस्त्यात रूपांतर केलं...

बुद्धप्रिय कबीर : खऱ्या अर्थाने समाजाचा आणि समाजाने स्वीकारलेला कार्यकर्ता

बुद्धप्रिय कबीरच्या निधनाने केवळ संपूर्ण महाराष्ट्रातील मार्क्सवादी व आंबेडकरवादी चळवळीत एक प्रकारे शोककळा पसरली. आजकाल असा कार्यकर्ता निर्माण होणे कठीण आहे. त्यामुळे चळवळीच्या कार्यकर्त्यांना हळहळ वाटणे स्वाभाविक आहे. करोनाच्या कर्फ्यूमुळे अजून त्याची शोकसभाही घेता आलेली नाही. त्याच्या कामापासून स्फूर्ती घेता यावी, यासाठीचे काही संकल्प कार्यकर्ते एकजुटीने करतील, याची मला खात्री आहे...

विद्या बाळ : ‘प्रेरणा आणि आधार’ देणारी व्यक्ती

विद्याताईंचं लिहिणं, बोलणं, गप्पा मारणं, सगळंच प्रभाव पाडणारं. व्यासपीठावरून तर अशा बोलायच्या की, त्यांचा युक्तीवाद पटायचाच. संवाद हा त्याचा खरा बालेकिल्ला होता. स्त्रीवाद, लिंगसमभाव यांची  सैद्धांतिक मांडणी करणाऱ्यांची एक फळी महाराष्ट्रात उभी राहत होती. विद्याताईंनी त्यांच्याशी जोडून घेतलं. आरपार पारदर्शीपणा, साधेपणा आणि बोलावे तसे चालावे हा त्यांचा बाणा होता. आयुष्यभर त्या तशा वागल्या...

चार्ली चॅप्लिन – त्याला नाताळ कधीच आवडला नाही, पण तो नाताळच्याच दिवशी सकाळी झोपेत असताना वारला!

२५ डिसेंबर १९७७ रोजी चार्ली वारला. त्याला नाताळ कधीच आवडला नाही. नाताळ त्याला त्याच्या लहानपणच्या गरिबीची आणि हलाखीच्या दिवसांची आठवण करून देतो, असे तो नेहमी म्हणत असे. पण चार्ली वयाच्या ८८व्या वर्षी म्हणजे १९७७ साली नाताळच्याच दिवशी सकाळी झोपेत असताना वारला. त्याच्या रूपानं वर्तमानात तग धरून असलेला मूकपटयुगाचा अखेरचा दुवा खऱ्या अर्थानं इतिहासजमा झाला...

डॉ. श्रीराम लागू - ‘athlete philosopher’ असलेला कलावंत!

प्रख्यात रंगकर्मी डॉ. श्रीराम लागू यांचं काल रात्री वयाच्या ९२व्या वर्षी निधन झालं. नाटक-चित्रपट या सर्जनशील क्षेत्रांत राहूनही डॉ. लागूंचे माणसाकडे बुद्धिप्रामाण्यवादी दृष्टीने पाहत. त्यामुळे त्यांची भूमिका बुद्धिप्रामाण्यवादी व विवेकवादी राहून त्यात एक प्रकारची सुसंगती राहिली. डॉ. लागूंच्या आयुष्याची, कारकिर्दीची ही एक चलत्-चित्रांच्या माध्यमांतली झलक...

टी. एन. शेषन : सरकारला वठणीवर आणून निवडणूक प्रक्रिया शुद्ध करणारा निवडणूक आयुक्त

‘देशातील निवडणूक प्रणालीचा चेहरामोहरा बदलणारे निवडणूक आयुक्त’, ‘इलेक्शन किंग’, ‘निवडणूक प्रक्रिया पारदर्शी करणारा आयुक्त’, ‘मतदारांना ओळखपत्र मिळवून देणारा आयुक्त’, ‘भ्रष्ट नेत्यांचा कर्दनकाळ’ अशा प्रकारे यांचं एकेकाळी वर्णन केलं गेलं. ‘मी सकाळी ब्रेकफास्टला राजकीय नेते खातो’ असं बिनदिक्कत सांगणाऱ्या शेषन यांनी १९९० ते १९९६ या काळात केंद्रीय निवडणूक आयोगाचा मुख्य आयुक्त म्हणून काम केलं...

ह. ल. निपुणगे : ‘मारा अंधारात उड्या आणि धडपडा’ या वृत्तीचा प्रकाशक

संघर्षांचे छोटे-मोठे प्रसंग निपुणगे यांच्या आयुष्यात सतत आले आहेत. त्यांचं आत्मचरित्र अशा हकिकतींनी भरलेलं आहे. पण त्या सर्व आर्थिक संघर्षांच्या आणि व्यावहारिक हिकमतीच्या आहेत. निपुणगे यांनी त्यांना जमेल तेवढे आणि तसे प्रयोग करून स्थिर होण्याचा प्रयत्न केला. पण अशा गोष्टींना मूलभूत मर्यादा असते. त्यामुळे या चौकटीत जे आणि जेवढे शक्य होतं, तेवढंच यश निपुणगे यांना मिळालं...

राम जेठमलानी : बिग मॅन, बिग इगो

जेठमलानी हा कायम संघर्षाला, वाद घालायला तयार असलेला; आपल्या व्यक्तिमत्त्वासारखाच प्रचंड मोठा ‘इगो’ असलेला ‘बुद्धिमान माणूस’ आता कायमचा शांतावला आहे. काळाच्या चिरनिद्रेत विसावला आहे. परस्परविरोधी भूमिका, वर्तन आणि वक्तव्ये यांनी जेठमलानी यांचे व्यक्तिमत्त्व ओतप्रोत भरलेले होते. बुद्धिमान, अतिउत्साही आणि वादग्रस्त ही जेठमलानी यांच्या आयुष्याची त्रिसूत्री म्हणावी इतक्या या गोष्टी त्यांना चिकटलेल्या होत्या...

अलविदा अरुण जेटली जी...

जेटलींच्या व्यक्तिमत्त्वात शालीनता, विनम्रता, कुटीलता आणि चतुराई सगळं होतं आणि एकप्रकारचा अहंकारही होता. पण त्यांनी कधी आपल्या बोलण्याचा स्तर घसरू दिला नाही. ते घोषणाबाजीचे स्पिनर होते. त्यांचं म्हणणं खोडता यायचं, पण असायचं खास. ते एक आव्हान निर्माण करायचे की, तुमची तयारी असेल तरच त्यांचं म्हणणं खोडून काढता यायचं. ल्युटन दिल्लीचे अनेक पत्रकार त्यांचे खास होते आणि तेही पत्रकारांचे ओळखून असायचे...

टोनी मॉरिसन : जगभरातील स्त्रियांच्या आणि आफ्रिकन–अमेरिकनांच्या विद्रोहाचा आवाज!

टोनी मॉरिसन यांचं जाणं अतिशय दुःखद आहे. आफ्रिकन–अमेरिकन समूहाची मूळं शोधण्याची असोशी, आत्मभानाचा प्रवास, स्त्रियांची शारीरिक–मानसिक–सांस्कृतिक वेदना, विद्रोह व भगिनीभाव यांचं वास्तव आणि मर्मभेदी चित्रण त्यांनी आपल्या लिखाणातून केलं. वंशभेद आणि गुलामगिरीच्या इतिहासानं झालेली ससेहोलपट आणि त्यानंतरचा जगण्याचा अथक संघर्ष त्यांच्या कादंबऱ्या अधोरेखित करतात...

सुहास्य वदनी सुषमा स्वराज!

लहान चणीच्या, उच्च अभिरुचीची अंगभर पदर घेतलेली साडी पहेनलेल्या, कपाळावर मोठ्ठं कुंकू लावलेल्या आणि ओघवतं हिंदी, उर्दू आणि इंग्रजी अस्स्लखित काहीशा तारस्वरात बोलणाऱ्या सुषमा स्वराज यांची पत्रकार परिषद असो की, जाहीर कार्यक्रम कायम उत्सुकता असे. पहिल्या भेटीपासूनच मनावर ठसलं ते त्यांचं सुहास्य वदन. असा दुसरा कुणी कायम हसरा राजकारणी माझ्या आजवर पाहण्यात नाही!...

सुषमा स्वराज : परराष्ट्र धोरणाला मानवतावादी चेहरा देणार्‍या ‘जनसामान्यांच्या परराष्ट्रमंत्री’!

सुषमा स्वराज या भारताच्या दुसर्‍या महिला परराष्ट्र मंत्री. २०१४-१९ या त्यांनी स्वतःचं वेगळं स्थान निर्माण केलं आणि स्वतःची छाप उमटवली. छोट्या छोट्या समस्या सोडवण्यासाठी त्या सातत्यानं ट्विटरवर सक्रीय असत. त्यामुळे त्यांना ‘ट्वीटर फॉरेन मिनिस्टर’ असंही म्हटलं जात होतं. त्या ट्वीटरवरून सामान्य माणसांच्या प्रश्नांची उत्तरं, शंकानिरसन करत. ट्वीटरवर उत्तर देण्यासाठी त्यांची वेळेची मर्यादा नव्हती...

म. सु. पाटील : उत्तुंग समीक्षक आणि माणूस

मराठीत ‘आदिबंधात्मक समीक्षा’ व ‘तृष्णेचे काव्यशास्त्र’ या दोन नवीन संकल्पना मांडण्याचं श्रेय म. सु. पाटील सरांना जातं. प्रा. गंगाधर पाटील आणि डॉ. म. सु. पाटील यांनी मराठी समीक्षेत ‘पाटील युग’ सुरू केलं. (‘कुलकर्णी युग संपलं आणि पाटील युग सुरू झालं’, असं साहित्य-समीक्षा क्षेत्रात गांभीर्यानं म्हटलं जाऊ लागलं.) त्यांची समीक्षा किचकट-अवजड-अवघड नसून सहज, सोपी, सर्जनात्मक आहे...

फ़ीरोज़ अशरफ़ : भारतातील गंगा-जमुनी सद्भावनेच्या परंपरेचे वाहक

फ़ीरोज़ अशरफ़ यांनी सामाजिक सौहार्द व सदभावनेसाठी आपलं आयुष्य वेचलं. भारत पाकिस्तानमधील राजकीय संबध सुधारावेत यासाठी त्यांनी त्यांच्या पातळीवर अनेक प्रयत्न केले. भारत-पाक मैत्रीचे ते शांतीदूत होते. त्यांनी अनेक वेळा पाकिस्तानचा दौरा केला. तिथं जाऊन त्यांनी भारताच्या बहुसांस्कृतिकतेची महती गायली. पाकिस्तानी लोकांसमोर स्वत:ला ‘हिंदुस्थानी’ म्हणताना त्यांना गर्व होत असे...

कॉ. शरद् पाटील कोणत्याही एका अंगानं समजून घेता येत नाहीत. ते अनेक अंगांनी समजून घ्यावे लागतात.

प्राच्यविद्या संशोधक, ‘माफुआ’कार, ‘सौत्रांतीक मार्क्सवाद’कार कॉम्रेड शरद् पाटील यांचा आज पाचवा स्मृतिदिन. शपांनी पाच हजार वर्षांचा भारतीय संस्कृतीचा, तिच्यातील संघर्ष-समन्वयाचा आढावा घेताना पुराणकथांतील वास्तवतेचा अचूक वेध घेणारी अद्ययावत अन्वेशन पद्धत विकसित केली. त्याद्वारे प्राचीन भारताचा, बुद्ध कालखंडाचा, मध्ययुगीन इतिहासाचा वेध घेत नवी दिशा दिली...

‘जेल नोटबुक’ :  भगतसिंगांच्या गहन अध्ययनाचा पुरावा

आज २३ मार्च. ‘शहीद दिन’. भगतसिंग, सुखदेव आणि राजगुरू यांना आजच्या दिवशी तत्कालिन ब्रिटिश सरकारनं फाशी दिली. खरं तर २४ मार्च हा दिवस ठरला होता, पण भारतीय जनतेमध्ये या घटनेमुळे उठणाऱ्या संभाव्या प्रतिक्रिया लक्षात घेऊन २३ मार्च १९३१ रोजीच त्यांनी फाशी दिली. म्हणून २३ मार्च हा ‘शहीद दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. त्यानिमित्तानं हा विशेष लेख...

संजय भागवत : उमदा, निरलस मित्र आणि मिश्किलही!

आपण एखादे काम घेऊन त्याच्याकडे गेलो तर स्वत:चे सुरू असलेले काम बाजूला ठेवून तो आपल्याला मदत करायला तत्पर असे. नि:स्वार्थ मदत करणे आणि आपण नामानिराळे राहणे, हा संजयचा मोठा गुण होता. तो मोजकेच पण मार्मिक बोलत असे. संजय ‘good listener’ होता. तसाच मिश्किलही! संध्याकाळी पाच वाजले की, संजय प्रेसच्या मागे असलेल्या गोरेगावकर लेनमध्ये आपल्यापेक्षा लहान मित्रांबरोबर क्रिकेट किवा व्हॉलिबाल खेळायला जाई...

नामवर सिंह : हिंदी साहित्याला विलक्षण उंचीवर नेणारा प्रतिभावंत

हिंदी भाषा, साहित्य आणि समीक्षेला विलक्षण उंचीवर नेणारे प्रतिभावंत संपादक, कवी, निबंधकार डॉ. नामवरसिंह हे एक अत्यंत प्रभावी व भारदस्त व्यक्तिमत्त्व. पुष्कळांना माहीत नसेल, डॉ. नेमाडेंना ज्ञानपीठ मिळालं, तेव्हा त्या निवड समितीचे अध्यक्ष नामवरजी होते. त्यावेळी पत्रकार परिषदेत काही पत्रकारांनी त्यांना खोचक प्रश्न विचारले होते. त्यावरची त्यांची मार्मिक उत्तरं जाणकरांना नक्कीच आठवत असतील...

डॉ. अनिकेत जावरे : कोणत्याही कळपात न रमलेला आणि स्वतःचाही कळप न काढलेला उत्तर-संरचनावादी अभ्यासक

जावरे सरांची ओळख उत्तर-संरचनावादी अभ्यासक म्हणून राहिली. हाच विचार त्यांच्या केंद्रस्थानी राहिला. या विचारांच्या अनुषंगानं त्यांनी अनेक विषयांवर लेखन केलं. या विचारविश्वातून त्यांनी दलित साहित्य, भाषाविज्ञान, पाश्चात्य विचारवंत, चित्रपट समीक्षा इत्यादी विषयांकडे पाहिलं. उदा. गोडसे भटजी यांच्या ‘माझा प्रवास’चा अनुवाद करत असताना, बाबुराव बागूल यांच्या कथेचा अनुवाद केला...

जॉर्ज फर्नाडिस : एकवचनी, एकबाणी

जॉर्ज फर्नाडिस यांच्यावरील लेखांचे पुस्तक तयार करताना व्यक्तिस्तोम, गटबाजी, कोंडाळे, पंथ, फाटाफूट असे सारे संदर्भ डोळ्यांसमोर उभे राहिले. मात्र, हा माणूस आपल्या अद्वितीय कार्यकर्तृत्वाने या संदर्भासकट एका वेगळ्याच उंच ठिकाणी उभा असलेला आढळतो. जॉर्ज यांनी वेगळी कामगार संघटना काढली, स्वतंत्र राजकीय पक्ष काढला. मात्र कोंडाळे, पंथ आणि व्यक्तिस्तोम यांच्या कचाट्यात ते कधी अडकले नाहीत...

जॉर्ज फर्नांडिस : कोण होतास तू? काय झालास तू?

‘सामर्थ्य आहे चळवळीचे । जो जो करील तयाचे । परंतु तेथे भगवंताचे । अधिष्ठान पाहिजे ॥’ या रामदासांच्या ओवीचे पहिले दोन चरण जॉर्जने ठळकपणे राबवले. तिसऱ्या चरणाचा अर्थ रामदासांच्या काळात ईश्वरनिष्ठ (नियुक्त) राज्यकर्त्यांची स्वामीभक्ती (हे राज्य व्हावे, हे तो श्रींची इच्छा) असा होता. आधुनिक जगात ते अधिष्ठान आयडियॉलॉजीचं असणं अपेक्षित आहे...

जॉर्जचे धोरण चुकले, पण त्याच्याइतका अफाट बुद्धीचा व परिश्रमाची तयारी असलेला दुसरा नेता मी पाहिलेला नाही!

एकेकाळी ‘मुंबईचा अनभिषिक्त सम्राट’ म्हटल्या जाणाऱ्या, आपल्या एका हाकेवर मुंबई बंद पाडणाऱ्या जॉॅर्ज फर्नांडिस यांचं आज सकाळी दिल्लीमध्ये दीर्घ आजारानं निधन झालं. त्यांविषयीचा हा एक लेख... जॉर्जचे धोरण चुकले असे आपण म्हणू शकतो. पण त्यांच्याइतका अफाट बुद्धीचा व असीम परिश्रमाची तयारी असलेला दुसरा नेता मी पाहिलेला नाही. अशी माणसे समाजात वारंवार जन्माला येत नाहीत...

बाबूजी केवळ आडनावाने लोहिया नव्हते. खरंच लोहियावादी विचारांचे होते!

बाबूजींचा पिंड रचनात्मक कामाचा अधिक होता. १९७२ च्या दुष्काळ विरोधी आंदोलनात उतरलेले बाबूजी दुष्काळ निवारणाच्या रचनात्मक कामात पुढे अधिक रमले. १ एप्रिल १९८२ ला ‘मानवलोक’ म्हणजे मराठवाडा नवनिर्माण लोकायत नावाची संस्था त्यांनी स्थापन केली. पाणी, शेती, आरोग्य, शिक्षण, स्त्रिया आणि गरीब हे त्यांचं कार्यक्षेत्रं होतं. संस्था पारदर्शी पद्धतीनं चालवली. संस्थेतल्या कार्यकर्त्यांना ताकद दिली. मोठं केलं...

स्टॅन ली : कित्येक सुपरहिरोजना जन्माला घालणारा स्टॅन नशिबाला सगळ्यात मोठा सुपरहिरो मानी

कित्येक सुपरहिरोजना जन्माला घालणारा स्टॅन स्वतः नशिबाला सगळ्यात मोठा सुपरहिरो मानी. ते माझ्या बरोबर होतं, म्हणून मी एवढं काही करू शकलो, असं तो म्हणे. पण नशीबाच्या जोडीला त्याची अलौकीक प्रतिभा नसती, तर तो रोजच्या वंचनांमुळे कंटाळलेल्या लोकांना सुपरहिरोजच्या जगात नेऊ शकला नसता. जगभरातले रसिक प्रेक्षक आणि वाचक भविष्यातही स्टॅनच्या सुपरहिरोज आणि व्हिलन्सचे कारनामे एन्जॉय करणार आहेत...

अन्नपूर्णा देवी : गगन में आवाज हो रही है झिनी झिनी...

अन्नपूर्णा देवी एवढं दु:खःपचवून अधिकच एकाकी झाल्या होत्या. त्यांनी स्वतःला एवढं मिटवून का घेतलं? आसमंत व्यापून टाकण्याची त्यांच्या सुरांची क्षमता असताना त्यांनी त्यांच्या सूरांना सीमित का ठेवलं? मैहर घराण्याचा समृद्ध वारसा इतरांपर्यंत पोचवणाऱ्या अन्नपूर्णा देवी स्वतः मात्र आकाशगंगेच्या चार भिंतींच्या बाहेर आल्या नाहीत. या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरं स्वतः अन्नपूर्णा देवीही आपल्याला देणार नाहीत...

कविता महाजन : बंडखोर, धाडसी, निर्भीड, परखड सडेतोड, कणखर, खंबीर लेखिका

कविता महाजन यांचं लेखन केवळ त्यांच्या धाडसी, बंडखोर आणि प्रयोगशीलतेपुरतं मर्यादित नाही. सगळ्या बऱ्या-वाईटाची जबाबदारी शिरावर घेऊन, सतत थरथरणाऱ्या जमिनीवर खमकेपणानं वावरणाऱ्या, जगणाऱ्या कविता महाजन यांच्यासारख्या लेखिकेची जिविषा आणि जिगिषा तेवढीच नसते. ती मानवी जगणं कवेत घेऊन पुढे जाऊ पाहणारी असते. सच्चेपणानं, प्रामाणिकपणानं जगण्याचा पहाड फोडू पाहणारी असते...

कविता महाजन : ‘हॅपनिंग’ लेखिका

तिच्यातला बंडखोरपणा कोणाला कितीही डाचत असला तरी मरणपंथावरच्या एडसग्रस्त मुलाला दत्तक घेण्याचं तिचं धाडस नक्कीच दाद देण्याजोगं आहे. कोणालाही पटकन मदत करण्याची तिची वृत्ती, हातचं राखून न ठेवता स्पष्टवक्तेपणा जपण्याचं धैर्य, सतत कष्ट व अभ्यास करण्याचा चिवटपणा या सगळ्या गोष्टींतून अनेकांना अनेक गोष्टी शिकता येतील...

प्रा. फकरुद्दीन बेन्नूर : हरफनमौला, हरहुन्नरी, साक्षेपी, कलंदर फकीर

सोलापूरनं बेन्नूर सरांना घडवलं. सोलापूर कामगारांचं शहर आहे. पॅरिस कम्यूनसारखी सोलापूर कम्यूनची १९२९ साली सोलापूरला चळवळ झाली होती. सोलापूरच्या कामगारांनी चार दिवस कामगारांचं राज्य निर्माण केलं होतं. त्यांचा नेता होता कुरबान हुसेन! याची नोंद खुद्द स्टॅलिननं घेतली होती. या सगळ्यांचा परिणाम सोलापूरच्या जनमानसात होता...

‘गुरु’ ते ‘गुरुदास’ : एका अस्वस्थतेचा प्रवास...  

किंचित राजकीय  तडजोड न करण्याची गुस्ताखी कामत यांनी कायमच केली. काँग्रेसला गुरुदास कामत आणि गुरुदास कामत यांना काँग्रेस कळली नाही, पेललीही नाही असाही त्याचा आणखी एक अर्थ  आहे. पक्षातील अपप्रवृत्तीच्या विरोधात कायम संघर्ष करण्याची किंमत म्हणून उपेक्षा वाट्याला येऊनही बेडरपणा न सोडणाऱ्या गुरुदास कामत यांचा विसर सहजासहजी पडणारा नाही...

‘बिटविन द लाईन्स’ शिकवणारे कुलदीप नय्यर!

त्याचं व्यक्तिमत्त्व, बोलणं आणि वागणं आश्वासक होतं. क्रिकेट, पाकिस्तान, भारतीय राजकारण हे त्यांच्या आवडीचे आणि भारतीय लोकशाही हा चिंतेचा विषय असायचा. आणीबाणीचे ते कट्टर विरोधक होते. एकूण माणूस बहुपेडी विद्वान होता आणि पत्रकार, लेखक म्हणून या समाजाला जितकं काही देता येईल तेवढं देऊन गेला. त्याबद्दल नय्यर याचं माझ्या पिढीला कायम स्मरण राहील...

प्रा. फकरूद्दीन बेन्नूर  : इन्ना इलैही राजेऊन!

२०१४ नंतर भारतात अल्पसंख्य व मुस्लिम सामाजाच्या अस्मिता व धार्मिक प्रतीकांवर हल्ले होत आहेत. गोरक्षेच्या नावानं दलित, मुस्लीम आणि मागास समुदायातील लोकांची मॉब लिचिंग केली जात आहे, अल्पसंख्य समुदायात असुरक्षितेची भावना बळकट होत आहे, अशा परिस्थितीत प्रा. बेन्नूर यांचं जाणे महाष्ट्राच्या प्रबोधनवादी चळवळीची फार मोठी हानी आहे...

अजित वाडेकरांनी भारतीय क्रिकेटला ‘सुगीचे दिवस’ दाखवले!

वाडेकरांच्या रणजी-दुलीप करंडकाच्या कामगिरीबद्दल वासू परांजपे सर म्हणतात की, “तसा पराक्रम सुनील गावस्कर, सचिन तेंडुलकरलाही जमला नाही.” संझगिरी सरांच्या शब्दांत सांगायचं झाल्यास “वाडेकर हे तिथे धावांच्या नायगाराचं नाव होतं”. त्यांच्या म्हैसूर संघाविरुद्धच्या ३२३ धावा कोणीही विसरू शकत नाही. त्यांच्या मुंबई विद्यापीठाच्या पराक्रमाच्या आसपास आजपर्यंत कोणीही पोहचू शकलेलं नाही...

अटल बिहारी वाजपेयी : उदारमतवादी नेता, पंतप्रधान आणि माणूस!

ज्याच्या जाण्याचं खरोखर दुःख व्हावं, असा राजकीय नेता आज गेला. बिगर काँग्रेसी सरकारची टर्म पूर्ण करणारे पहिले पंतप्रधान म्हणून या देशाच्या इतिहासात अटल बिहारी वाजपेयींचं नाव यापूर्वीच कोरलं गेलंय. पण अर्थातच याही पलीकडे त्यांची थोरवी आहे. राष्ट्रीय महामार्गांचं त्यांनी ओळखलेलं महत्त्व, सर्व शिक्षा अभियान, पाकिस्तानपुढे केलेला मैत्रीचा हात, कारगिल विजय, पोखरणच्या अणुचाचण्या यांचं श्रेय त्यांचं आहे...

छोटे मन से कोई बड़ा नहीं होता, टूटे मन से कोई खड़ा नहीं होता। : वाजपेयींच्या काही कविता

अटल बिहारी वाजपेयी हे कवीही होते. त्यांनी संख्येनं कमी कविता लिहिल्या असल्या तरी त्या कवितांची चर्चा मात्र जास्त झाली. वाजपेयींच्या कविता या राष्ट्रभिमानी कवीच्या कविता आहेत. ‘मेरी इक्यावन कविताएँ’ या वाजपेयींच्या हिंदी कवितासंग्रहाचं प्रकाशन १३ ऑक्टोबर १९९५ रोजी नवी दिल्लीत माजी पंतप्रधान पी. व्ही. नरसिंहराव यांच्या हस्ते झालं. या कवितांमधून वाजपेयींचं ज्वाजल्य देशप्रेम पाहायला मिळतं...

अटलजी - एका पत्रकाराच्या नजरेतून

अटल बिहारी वाजपेयी आणि नरसिंहराव हे दोन्ही नेते फारच मोठे आणि माणुसकीचा दरवळ होते. पंतप्रधान आणि राजकीय नेते म्हणून हे दोघेही मला जाम आवडत. अफाट विद्वत्ता, देवळाच्या गाभाऱ्यात पसरलेल्या सोज्वळ प्रकाशासारखा सुसंस्कृतपणा आणि अजातशत्रुत्व ही त्या दोघांची कवचकुंडलं होती.  रावसाहेब आधी गेले, आता अटलजीही मृत्यू नावाच्या अज्ञात प्रदेशात निघून गेलेले आहेत. असे राजकीय नेते फारच दुर्मीळ असतात...

सोमनाथ चटर्जी : विवेकनिष्ठ साम्यवादी 

लोकशाही, संसदीय कार्यप्रणालीचा गाढा अभ्यास असलेल्या चटर्जी यांनी लोकनियुक्त सभागृहाचे पावित्र्य व सर्वश्रेष्ठता निदर्शनास आणून दिली. कारण ते या आधुनिक प्रवाहाचे भाष्यकार होते. संघराज्यवाद, केंद्र-राज्य संबंध, संसदेतील कामकाजाची अधिकृत भाषा अशा अनेक संवेदनशील विषयावर संसदेत घमासान चर्चा झडत, त्यावेळी चटर्जी आक्रमक सदस्यांना कार्यपद्धतीचे धडे देत असत...

डेव्हिड गुडॉल : मरणाने केली सुटका, जगण्याने छळले होते!

जन्मापासून ते मृत्युपर्यंतचा प्रवास सोहळा ठरलेले ज्येष्ठ शास्त्रज्ञ डेव्हिड गुडॉल यांनी गत गुरुवारी स्वेच्छामरण स्वीकारत मृत्युचा सोहळा साजरा केला आहे. जगण्यातील आनंद, रसरशीतपणा मनसोक्तपणे उपभोगल्यानंतर वयाच्या १०४ व्या वर्षी गुडॉल यांनी ठरवून जीवनयात्रेचा समारोप केला आहे. गुडॉल यांनी जगण्यातील गंमत पूर्णत: अनुभवल्यानंतर समाधानी वृत्तीने मृत्युची आकांक्षा व्यक्त केली आणि स्वत:चा सुखान्त केला...

डॉ. गंगाधर पानतावणे : ‘अस्मितादर्श’चे ध्यासपर्व संपले (पूर्वार्ध)

डॉ. गंगाधर पानतावणे यांनी साहित्य निर्मितीचा आत्मविश्वास नसणाऱ्या अनेक लेखकांना बळ पुरवलं. साहित्य क्षेत्रातली वाद अथवा मतभिन्नतेबदलचे आग्रह साहित्याचे नुकसान करत नसतात. उलट ते साहित्यिक जाणीवा अधिक सुस्पष्ट आणि समृद्ध करत असतात, हे ज्यांना कळतं ते पानतावणे सरांचं ऐतिहासिक कार्य विसरू शकणार नाहीत. त्यांनी मराठी साहित्यांच्या मध्यवर्ती प्रवाहात दलित साहित्याचं स्वतंत्र दालन निर्माण केलं...

डॉ. गंगाधर पानतावणे : ‘अस्मितादर्श’चे ध्यासपर्व संपले (उत्तरार्ध)

डॉ. गंगाधर पानतावणे यांनी साहित्य निर्मितीचा आत्मविश्वास नसणाऱ्या अनेक लेखकांना बळ पुरवलं. साहित्य क्षेत्रातली वाद अथवा मतभिन्नतेबदलचे आग्रह साहित्याचे नुकसान करत नसतात. उलट ते साहित्यिक जाणीवा अधिक सुस्पष्ट आणि समृद्ध करत असतात, हे ज्यांना कळतं ते पानतावणे सरांचं ऐतिहासिक कार्य विसरू शकणार नाहीत. त्यांनी मराठी साहित्यांच्या मध्यवर्ती प्रवाहात दलित साहित्याचं स्वतंत्र दालन निर्माण केलं...

असाध्य ते साध्य करिता सायास । कारण अभ्यास

प्रा. मधुकर केशव ढवळीकर यांच्या निधनाने भारतीय पुरातत्वशास्त्रातील एका युगाची अखेर झाली. उत्तम संशोधक, उत्तम शिक्षक, उत्तम लेखक, उत्तम वक्ता, उत्तम वाचक आणि स्पष्टवक्ता, व्यवहारी कुशल प्रशासक असे थोडक्यात त्यांचे वर्णन करता येईल. त्यांचे मित्र रा. चिं. ढेरे यांच्याच प्रमाणे दख्खनच्या इतिहासावर जे कुणी काम करेल, त्यांना ढवळीकरांच्या संशोधनाची दखल घेणे अनिवार्य असेल...

अशा थोर संपादकाची आज भारतातील प्रत्येक शहरात व राज्यात गरज आहे

तळवलकरांचे निधन मार्च २०१७ मध्ये झाले. त्यांच्या मूळ प्रदेशात ‘महाराष्ट्रात’ आजही त्यांच्याकडे प्रदीर्घ अशा पाच दशकांतील लेखन आणि सामाजिक जीवनातील योगदानामुळे अतिशय आदराने पाहिले जाते. महाराष्ट्रात असेदेखील सांगितले जाते की, मराठी पत्रकारितेच्या इतिहासात दोन महत्त्वाची युगं होऊन गेली : एक ‘टिळकयुग’ आणि दुसरं ‘तळवलकरयुग’...

आयुष्यभर समाजॠण फेडणारे प्रा. जैमिनी कडू मृत्युनंतरही समाजाच्या उपयोगी पडले!

पत्रकार, शिक्षक, लेखक, संघटक, प्रभावी वक्ता व सामाजिक कार्यकर्ता असलेले प्रा. जैमिनी कडू वेगळंच रसायन होतं. वाचन, लेखन, चिंतन त्यांचा स्थायीभाव होता. असं असूनही लोकांत ते रमायचे. त्यांनी कधी डोळ्याला झापडं बांधली नाहीत. प्रवाहात ते वाहवतही गेले नाहीत. चिकित्सा करायला तत्पर असत. मात्र विषमतेचा संदर्भ येताच तुटून पडत, तेव्हा भल्या-भल्या विद्वानांची भंबेरी उडत असे...

केदारनाथ सिंह : ‘ठण्ड से नहीं मरते शब्द, वे मर जाते है साहस की कमी से’

केदारनाथ हे सुरुवातीपासून आपल्या भूमीवर भक्कम पाय रोवून उभे होते. त्यांच्याच एका कवितेत म्हटल्याप्रमाणे ‘मैं उनकी तरफसे बोल रहा हूँ, जो चले गये है काम पर... और देखिए न मेरी मुस्तैदी कि मैं सबकी ओर से बोलता हूँ। ओर बोलता हूँ अपनी पुरी सच्चाई के साथ’. केदारनाथ यांची कविता ही एका अर्थाने समूहाचीच भाषा बोलते. ‘वे चुप क्यों है, जिनको आती है भाषा’ हा सवाल त्यांना अस्वस्थ करतो...

स्टीफन हॉकिंग ही संपूर्ण मानवजातीस मिळालेली प्रेरणा आहे!

हॉकिंग भौतिकजगतास नव्हे तर संपूर्ण मानवजातीस मिळालेली एक प्रेरणा आहे. वयाच्या एकविसाव्या वर्षी रोगामुळे दोनच वर्षं हातात असलेला हा महामानव पुढे पंचावन्न वर्ष जगला, आपल्या कामामुळे एक जिवंत दंतकथा बनला. बंधन ही गोष्ट त्याला मान्य नव्हती. नाहीतर खुर्चीत खिळून राहणार्‍या या असामीनं साठावा वाढदिवस हॉट एअरबलूनमध्ये साजरा केला नसता, पासष्टावा वाढदिवस झिरो ग्रॅव्हिटीचा अनुभव घेण्यात घालवला नसता...

एका गांधीवाद्याचा अलक्षित मृत्यू

मोरेश्वर वडलकोंडावार हा काही आजीमाजी मंत्री-आमदार-खासदार नव्हता, राजकारणी, घोटाळेबाज उद्योगपती किंवा मीडिया हाती असणारा बडा माणूस नव्हता, भ्रष्ट अधिकारी किंवा कर्मचारी नव्हता, एखाद्या स्वयंसेवी संस्थेचा चमको पदाधिकारी नव्हता, उठसूठ कोणत्याही विषयावर जनहित याचिका दाखल करत समाजहिताचा आव आणणारा कथित चळवळ्या कार्यकर्ता नव्हता, गेला बाजार पद्म पुरस्कार मिळवणारा तद्दन धंदेवाईक नट किंवा नटीही नव्हता...

कोण होते बाळासाहेब ठाकरे?

राजकीय व्यासपीठावरून प्रक्षोभक भाषणं करून माणसं तोडणारे बाळासाहेब वैयक्तिक आयुष्यात मात्र माणसं जोडत होते. त्यांच्यासारखा दिलदार नेता शोधून सापडणार नाही. आपल्या विरोधकांबद्दलही त्यांनी कधी कटुता बाळगली नाही. लेखक, कलावंत, व्यंगचित्रकारांच्या मैफलीत ते खुलायचे. असंख्य गरजू माणसांना त्यांनी मदत केली. बाळासाहेबांनी शब्द दिला आणि पाळला नाही असं क्वचितच घडलं...

‘हमो’ नावाचा न झुकलेला डेरेदार वृक्ष!

व्यक्तीगत आणि सार्वजनिक आयुष्यात हमो अनेक वादळं आणि वादांना सामोरे गेले. कधी हे ठरवून झालं, तर कधी नकळत. वाद घालताना किंवा वादळाशी झुंजताना हमो कधी कुणासमोर झुकले नाहीत, तसंच खचले आहेत, असं कधी त्यांच्या चेहऱ्यावरून तरी जाणवलं नाही. त्यांच्यात एक निश्चलता कायम असायची. झालेला एकही व्रण त्यांनी जगाला कधीच दाखवला नाही...

अरुण साधू : भविष्यवेधी भाष्यकार

साधू सर बाय चॉइस जर्नालिस्ट होते. त्यामुळे त्यांना स्वत:च्या व्यवसायाचा अभिमान होता. वृत्तपत्र स्वातंत्र्य हे सर्वोच्च आहे... पत्रकारांनी आणि देशाच्या नागरिकांनी त्यासाठी आग्रही राहिलं पाहिजे. वृत्तपत्र स्वातंत्र्याचा संकोच म्हणजे माहितीचा संकोच... हुकूमशाहीची सुरुवात... लोकशाहीचा अंत... हे ते अनेकदा सांगायचे. पत्रकारिता हा देशाच्या लोकशाहीचा ‘चौथा स्तंभ’ म्हणवला जातो ते उगाच नव्हे, यावर त्यांची श्रद्धा होती...

असा ‘साधू’ आता होणे नाही!

टोकाचा संयम बाळगत समोरच्याचं म्हणणं ऐकून घेण्याची सहिष्णुता त्यांच्यात होती. कादंबरी, कथा, वैचारिक लेखन, अनुवाद... असा त्यांचा आवाका थक्क करणारा होता. त्यानिमित्तानंही बोलणं व्हायला लागलं. ते फारच मोठ्या उंची आणि ताकदीचे कादंबरीकार होते; पात्र ​एस्टॅब्लिश करण्याची त्यांची हातोटी अचंबित करणारी होती. साधूंच्या कमी बोलण्याचं कारण सूक्ष्म निरीक्षण शक्तीवर भर हे असावं...

या तो गवाही दो, या हो जाओ गूंगे

चंद्रकांत देवताले यांच्या कवितेत दुतोंडीपणा नव्हता. स्पष्टवक्तेपणा त्यांचा आणि त्यांच्या कवितेचा विशेष होता. कुठेतरी सातपुड्याच्या डोंगरांमधल्या जंगलांच्या मधोमध असलेल्या शेतात घालवलेलं बालपण आणि रांगडेपणा त्यांच्या आणि त्यांच्या कवितेतल्या भाषेतही होता. आपण एक सामान्य नागरिक आहोत, याचा त्यांना अभिमान वाटे...

डॉ. नरेंद्र दाभोलकर : आगरकरांचा वारसदार

‘विज्ञाननिष्ठा’ हा ज्यांच्या जीवनकार्याचा गाभा बनला होता, अशा डॉ. नरेंद्र दाभोलकर यांची २० ऑगस्ट २०१३ रोजी पुण्यात हत्या करण्यात आली. गुन्हेगारांचा शोध अजूनही लागलेला नाही. त्याबाबत न्यायालयाने सरकार, पोलीस अधिकारी यांच्यावर वेळोवेळी कडक शब्दांत ताशेरे ओढले असले तरी सरकारी तपास धिम्या गतीनेच चालू आहे. या पार्श्वभूमीवर २०, २६ आणि २८ ऑगस्ट २०१३ रोजी लिहिलेल्या नोंदी एकत्रित स्वरूपात......

लू श्याबाओ : चीनचा लोकशाहीवादी लढवय्या!

चीनच्या पोलादी भिंतीला लोकशाहीच्या मागणीसाठी, लोकशाहीच्याच मार्गानं अखंड धडका मारणारा आणि आणि तिआनमेन चौकात थेट माओच्या रणगाड्यांना भिडणारा लू श्याबाओ अखेर वयाच्या ६१ व्या वर्षी विकोपाला गेलेल्या कॅन्सरनं तुरुंगाच्या गजाआडच १३ जुलै रोजी मरण पावला. २०१० सालातील शांततेचं नोबेल प्राईझ मिळवणारा हा चीनमधील लोकशाहीवादी नेता आयुष्याची १६ वर्षं तुरुंगातच होता...

तो दिवस, ती ‘ग्रेट भेट’ आणि निळूभाऊ फुले

आज निळूभाऊ फुले यांचा आठवा स्मृतिदिन. १३ जुलै २००९ रोजी त्यांंचं पुण्यात निधन झालं. निळूभाऊंच्या साधेपणाचे, निगर्वीपणाचे अनेक किस्से सांगितले, लिहिले गेले आहेत. त्यांच्या चित्रपटांमधील खलनायकी भूमिकांबद्दलही भरपूर लिहिलं, बोललं गेलं आहे. निळूभाऊंच्या त्या व्यक्तिमत्त्वावर प्रकाश टाकणारा हा एक अनुभव...

मी नरहर कुरुंदकरांकडे कसं पाहतो! (उत्तरार्ध)

ज्यांना पुरेशा गांभीर्याने ‘विचारवंत’ हे विशेषण लावता येईल असे महाराष्ट्रातील लेखक म्हणजे नरहर कुरुंदकर. १५ जुलै हा कुुरुंदकरांचा जन्मदिन. त्यांच्या निधनाला १० फेब्रुवारी रोजी ३५ वर्षं झाली. त्यानिमित्तानं कुरुंदकरांकडे कसं पाहावं, आजच्या परिस्थितीत कुरुंदकर कसे आणि किती समकालीन ठरतात, याचा उहापोह करणारा हा दोन भागांतला लेख. काल पहिला भाग प्रकाशित झाला होता. आज हा दुसरा भाग. ...

मी नरहर कुरुंदकरांकडे कसं पाहतो! (पूर्वार्ध)

ज्यांना पुरेशा गांभीर्याने ‘विचारवंत’ हे विशेषण लावता येईल असे महाराष्ट्रातील लेखक म्हणजे नरहर कुरुंदकर. १५ जुलै हा कुुरुंदकरांचा जन्मदिन. त्यांच्या निधनाला १० फेब्रुवारी रोजी ३५ वर्षं झाली. त्यानिमित्तानं कुरुंदकरांकडे कसं पाहावं, आजच्या परिस्थितीत कुरुंदकर कसे आणि किती समकालीन ठरतात, याचा उहापोह करणारा हा दोन भागांतला लेख. याचा दुसरा भाग उद्या प्रकाशित होईल...

किशोरी आमोणकर : आठवणींचा कोलाज

गानसरस्वती किशोरी आमोणकर गेल्या (३ एप्रिल २०१७) तेव्हा संगीतक्षेत्रातले सारेच हळहळले. आता सगळे संपले, पुढे काय, हीच भावना प्रत्येकाच्या मनात उमटत राहिली. त्यांच्या निधनाला पुढील आठवड्यात दोन महिने पूर्ण होतील. त्यानिमित्ताने गणेश मनोहर कुलकर्णी यांचा किशोरी अमोणकर आदरांजली कार्यक्रमाच्या आयोजनातल्या अनुभवावर आधारलेला हा लेख. ...

भीमसेन देठे : शोषित-वंचितांचा भाष्यकार

‘तुफानातील दिवे’ या कथासंग्रहात देठे यांनी म्हटलं आहे – “माझ्या जीवनाच्या वेगवेगळ्या वळणावर जी माणसं भेटली ती नुसती दलित नव्हे तर इतर जातिधर्माचीही होती. त्यांची सुख-दु:ख माझी झाली. स‌र्व अर्थाने ही माणसं माझा झाली. माझ्या जीवननिष्ठेशी या माणसांनी संवाद साधला आहे.” स्वातंत्र्य, समता, न्याय या मूलभूत हक्कांच्या जाणीवेनं जागा झालेला, त्यासाठी संघर्ष करणारा समाज हा देठे यांच्या लेखनाचा आत्मा होता....

रिलक्टंट अभिनेता, रिलक्टंट स्टार

विनोद खन्ना हे हिंदी सिनेमातलं एक न सुटलेलं कोडं म्हणायला हवं... हिंदी सिनेमातल्या कलावंतांना संघर्षाची एक हृदयद्रावक बॅक स्टोरी लागते. तशी त्याच्याकडे नव्हती. तो छान खात्यापित्या घरातून आला होता. सिनेमे मिळवण्यासाठी त्याला संघर्ष करावा लागला नाही... पहिल्या सिनेमापासूनच तो यशस्वी झाला... पुढच्या सगळ्या पायऱ्या झरझर चढला... तो सिनेमात का आला असावा, त्याने अभिनयाची कला कशी आत्मसात केली...

सुरांच्या शतकातले ‘किशोरी’ नाम संवत्सर

गाणे यशस्वी होण्यासाठी चार तंबोरे जुळावे लागतात. त्यांतले दोन शास्त्रासाठी आवश्यक असल्याने प्रत्यक्ष स्टेजवर दिसतात, तिसरा तंबोरा गायकाच्या मनात वाजतो, तर चौथा श्रोत्यांच्या मनात. पहिल्या तिन्हींच्या झंकाराचा परिणाम म्हणून हा चौथा तंबोरा वाजू लागला, तर ते गाणे समूहाला तर आवडतेच, पण प्रत्येक श्रोत्याला ते माझ्यासाठी चालले आहे, असा अनुभव येतो. लोकप्रिय गायकांपैकी बहुतेकांना हे साधते...

किशोरीताई : अभिजात अभिसारिका!

काल आम्ही ‘अक्षरनामा’वर गानसरस्वती किशोरी आमोणकर यांच्याविषयी तरुण शास्त्रीय गायिका पौलमी देशमुख यांचा लेख प्रकाशित केला होता. हा तरुण संगीतकार नीलेश मोहरीर यांचा लेख. हा लेख दै. ‘नवशक्ती’ आणि साईनिर्णय दिवाळी अंक यातील दोन लेखांचा संमिश्र संपादित अंश आहे. तो लेखकाच्या पूर्वपरवानगीने प्रकाशित करत आहोत. ...

रे बिरहा...

किशोरीताईंचं गाणं सहज, मृदू, सुरीलं, जितकं पारंपरिक जयपूर घराणेदार, तितकं नावीन्यपूर्ण, जितकं बुद्धिगामी तितकंच सौंदर्यपूर्ण आणि आत्मिक आनंद देणारं होतं. होय 'आनंद' देणारं! एखाद्या रागाचा भाव करुण असला तरी त्यातुन अंतिमतः निव्वळ आनंदच मिळू शकतो. संगीत हे मुळातच खऱ्या आनंदासाठी आहे....

फिडेल कॅस्ट्रोसोबतची पहिली भेट

वेनेझुएलामधील जनतेने क्युबन क्रांतीतल्या तरुण विजेत्यांचं जसं उत्साहात स्वागत केलं, तसं दुसऱ्या एखाद्या राजकीय नेत्याचं स्वागत मी फार कमी वेळा पाहिलंय. फिडेल कराकसचं हृदय असलेल्या एल सिलेन्कियो इथल्या मोठ्या सभागृहात चार तास अखंडपणे बोलला. एक शब्दही न उच्चारता उभं राहून ते लांबलचक भाषण ऐकणाऱ्या २,००,००० लोकांमध्ये मीही एक होतो. माझ्यासाठी आणि इतर अनेकांसाठी, फिडेलची भाषणं म्हणजे नवी जागृतीच असायची....

यादवांना ‘तुकोबा’ शेवटपर्यंत कळला नाही!

आनंद यादव झुंडशाहीचा बळी ठरले त्याला इतरांपेक्षा ते स्वत:च जास्त प्रमाणात कारणीभूत होते. लोकशाही शासनव्यवस्था असलेल्या देशात कुठलेही स्वातंत्र्य अनिर्बंध नसते, हे त्यांनी कधी जाणून घेतले नाही. आणि आपल्या लेखनाची किंमत चुकवण्याशिवाय तरणोपाय नसतो, हे यादवांना तुकारामावर कादंबरी लिहूनही कळले नाही. त्यामुळे उतारवयात यादवांची शोकांतिका झाली!...

बालमुरली कृष्णन : विलक्षण ताकदीचा कलाकार

प्रथितयश कलाकार येतात-जातात. क्वचित एखादाच कलाकार असा निघतो, जो कलेच्या क्षेत्रात थोडीफार सर्जनशील भर टाकतो आणि त्या कलेची व्याप्ती रुंदावतो, पण त्यामुळे कलेच्या अवकाशात कायमचे रितेपण कधीच येत नसते. आता बालमुरली कृष्णन आपल्यात नाहीत, पण या क्षेत्रात नव्याने येणाऱ्या कलाकारांना कृष्णन यांनी निर्मिलेली कलेची वेगवेगळी शिखरे निश्चित गुंगवून टाकतील....

दिलीप पाडगावकर : ‘ग्लोबल’ मराठी माणूस!

दिलखुलास वृत्ती, गप्पांवर प्रेम, उत्साह, उमेद आणि ऊर्जा; आणि या सर्व स्वभाववैशिष्ट्यांना प्रगत, प्रगल्भ, सुसंस्कृत विचारांची व जीवनविषयक दृष्टिकोनाची अतूट जोड मिळाल्यामुळे दिलीप पाडगावकर हे समृद्ध व्यक्तिमत्त्व घडले आहे. जगभरच्या भटकंतीमुळे व युरोपच्या बौद्धिक विश्वाशी त्याने स्वत:ला जोडून घेतल्यामुळे तो सर्वार्थाने ‘ग्लोबल मराठी’ झाला आहे....

बाळासाहेब (ठाकरे) गेले त्या वेळची गोष्ट

शिवसेनेचे संस्थापक अध्यक्ष बाळासाहेब ठाकरे यांचं १७ नोव्हेंबर २०१२ रोजी मुंबईत निधन झालं. आज त्यांचा चौथा स्मृतिदिन. त्यानिमित्ताने बाळासाहेब गेले तेव्हा मुंबईभर कसं वातावरण होतं, याचा एक पत्रकार या नात्यानं घेतलेला तेव्हाचा अनुभव......

© 2024 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.