बोक्याच्या डोळ्यांत पाहिलं की, अर्जेन्टिनाच्या ‘त्या’ महान लेखकाची आठवण येते. आणि मनातून ‘बोर्हेस’ ही हाक आपोआप घरभर भिरभिरते...

बोर्हेसच्या बोक्याचं नाव आहे- ‘beppo’. बोर्हेसने ते नाव ब्रिटिश कवी लॉर्ड बायरनच्या दीर्घकवितेतील एक व्यक्तीचित्रावरून दिलंय. मला ही कमालीची आश्चर्यचकित करणारी गोष्ट वाटली. विसाव्या शतकातला अर्जेटिनाचा महान लेखक स्वतःच्या बोक्याचं नाव अठराव्या-एकोणीसाव्या शतकाच्या दरम्यान वावरलेल्या कवीच्या एका कवितेतील व्यक्तीचित्रावरून ठेवतो, आणि इकडे मी २०१९ साली माझ्या बोक्याचं नाव बोर्हेस ठेवतो...

‘द बॉय इन द स्ट्राईप्ड पायजमाज्’ : या सिनेमात हिंसेचे स्वरूप निष्पाप मुलांच्या नजरेतून दाखवले आहे. त्यामुळे नाझी प्रवृत्तींचा आलेख अधिक गडद होतो!

‘कॉन्सन्ट्रेशन कॅम्प’ म्हणजे काय, याचे चित्रण या सिनेमात तपशिलासह केले आहे. ‘द बॉय इन द स्ट्राईप्ड पायजमाज्’ या सिनेमात आठ वर्षांच्या दोन लहान मुलांच्या नजरेतून हे चित्रण सादर केले आहे. या दोन मुलांना मध्यवर्ती ठेवून दुसऱ्या महायुद्धाच्या पार्श्वभूमीवर नाझी व्यवस्थेने ज्यू जमातीचा जो अतोनात छळ केला, त्याचे अत्यंत प्रभावी चित्रण हा या सिनेमाचा विषय आहे...

‘दी क्वीन अँड दी रीबेल्स’ : या नाटकातील राणी हे सत्तेचं एक सांकेतिक प्रतीक आहे. ती बंडखोरांप्रमाणेच निष्ठावंतांनाही घाबरते. तिला काहीही नको असतं, फक्त भीतीमुक्त, शांत झोप हवी असते

कळसूत्री बाहुली उभी करून, काही लोक राजनिष्ठा म्हणून किंवा त्याविरुद्ध क्रांती करायची ठरवून सत्ता उपभोगत असतात. यातील खऱ्या राणीने काहीच केलेलं नाही. ती लपूनछपून दिवस काढत राहते, आणि स्वत:ची ओळख लपवण्यासाठी काहीही करायला तयार होते. त्यातून तिला एक मुलगाही होतो. पण ही लढाई चालू ठेवण्यात एकनिष्ठावाल्यांचा स्वार्थ आहे. त्यांना कोणाच्या तरी नावानं हे चालू ठेवायचं आहे. आणि म्हणून ते राणीला शोधून काढतात...

आनंदी राजपुत्र : देव प्रसन्नतेने म्हणाला, “या स्वर्गातल्या बागेत हा छोटा पक्षी आनंदाने गाणी म्हणत बसेल आणि माझ्या सोन्याच्या नगरीत हा आनंदी राजपुत्र आनंदात राहील.”

येणारे-जाणारे सगळे त्या पुतळ्याकडे अत्यंत कौतुकाने पाहत. प्रत्येक जण आपल्या आपल्या नजरेने पाही. एक महापौर  म्हणे, ‘काय सुंदर दिसतोय हा पुतळा! अगदी वातकुक्कुटासारखा!’ त्याला वाटे आपल्या अशा बोलण्याने जनतेला वाटेल, आपण किती अलंकारिक बोलतो. पण पुढे तो असंही म्हणे,' पण याचा उपयोग काय?' त्याला वाटे, जनतेला आपण अगदीच अव्यवहारी आहोत, असे वाटायला नको उगाच. तसा तो नव्हताही खरं तर!...

डेझी फुलाचे आयुष्य मानवाच्या आयुष्यासारखेच आहे. मानवाला आयुष्यभर जसे सुख-दुःखांचे चढ-उतार काढायला लागतात, तसे डेझी फुलाला वर्षभर सगळ्या ऋतूंतील चढ-उतार सहन करायला लागतात

वर्ड्स्वर्थसाठी निसर्ग भावनेने भारलेल्या ज्ञानाचा स्रोत होता. आपण निसर्गात जातो, तेव्हा आपल्या मनात ज्या अस्फुट भावना तयार होतात, त्यांना वर्ड्स्वर्थची कविता शब्दरूप देते. वर्ड्स्वर्थसाठी निसर्ग हे एक शांततेचे घरटे होते. फुलांशी गप्पा मारण्याइतके आणि त्यांची चेष्टा करण्याएवढे त्याचे फुलांशी जिवंत नाते होते. शेलीने म्हटल्याप्रमाणे वर्ड्स्वर्थ हा शहरी जीवनातील असंवेदनशील मानवी आयुष्यावरचा एक उतारा होता...

अमृताजींची ‘पिंजर’मधली पुरो प्रत्येक भारतीयाला भेटली पाहिजे... ओळखता, वाचता आली पाहिजे... पुरो समजली पाहिजे...

अमृता प्रीतम यांची ‘पिंजर’ हे या देशाच्या फाळणीवरचं आणि त्यात होरपळ झालेल्या जिवांवरचं महाकाव्य आहे. १९५०साली अमृताजींनी ही पुरो पंजाबी भाषेत ‘पिंजर’ या आपल्या कादंबरीत चित्तारली... आपल्या देशाच्या फाळणीच्या वणव्यात भारत-पाक सीमारेषेच्या अल्याडपल्याड रशीद या मुस्लीम माणसाने अपहरण केल्यावर त्याच्या घरात अस्थिपंजर अवस्थेत जगणारी पुरो... फाळणीचा अंगार त्यांना जन्मभर चटके देत राहिला.आपली पिढी ते चटके आजही सोसते...

राहुल गांधी लबाड नेते नाहीत, ते सरळमार्गी आहेत. त्यांना जे वाटते ते बोलतात. ओठावर एक, पोटात दुसरेच, असे ते बेरकी राजकारणी नाहीत...

राहुल गांधी मंदिरांना भेटी देतात म्हणजे ते धार्मिक आहेत असे नव्हे. ते धार्मिक असण्यापेक्षा आध्यात्मिक आहेत. ते हिंदू संस्कृती-धर्म जाणून घेण्याचा सातत्याने प्रयत्न करत असतात. त्यामुळे कदाचित ते भाजपच्या हिंदुत्वाला टोकाचा विरोध करतात. त्यांनी उपनिषदे वगैरे वाचलेले आहे. अन्य नेत्यांप्रमाणे राहुल गांधी जाहीरपणे खोटे बोलल्याचे अजून तरी दिसलेले नाहीत. राहुल गांधींना महादेवाचे म्हणजे शंकराचे प्रचंड आकर्षण आहे...

भारतातला आकर्षक पोषाखामागचा भीषण वर्णद्वेष...

भारतातील कोणतेही वृत्तपत्र उघडा, त्यातील अनेक पानं ‘मॅट्रीमोनियल’ला (लग्न जुळवून देणाऱ्या संस्थांच्या जाहिरातींना) वाहिलेली असतात. तिथे उघडच जातींची उतरंड पाहायला मिळते आणि आपापल्या जातीचं स्थळ तिथे सापडतं. तिथंही उच्चजातीय, बहुजन आणि इतरेजन यांचे वेगवेगळे बॉक्सेस असतात. तसंच सरमिसळ किंवा ‘शिवाशिव’ होऊ नये म्हणून खबरदारी घेतलेली असते...

नांगेलीची मिथककथा, दलित स्त्रिया, ‘Breast Tax आंदोलन’ आणि ‘केरळ स्त्रीसत्ताक’

‘केरळमधील दलित स्त्रीस अन्यायकारक Breast Tax द्यावा लागत असे’ याविषयी आंतरजालीय माध्यमांत कितीतरी माहिती आणि शॉर्ट फिल्म्स उपलब्ध आहेत. त्यामध्ये नांगेली हे एक प्रमुख पात्र आहे. केरळमध्ये केवळ दलित व नायर स्त्रियांनाच कमरेच्या वरचे अंग उघडे ठेवावे लागणे, हे उच्चवर्णियांनी लादलेले बंधन होते. या प्रथेची निंदा करताना नांगेलीला त्यात गुंफणे, हे मात्र समाजशास्त्रीयदृष्ट्या दृष्टीने संशयास्पद आहे...

करोनानंतर मराठवाड्यात बालविवाहांचं प्रमाण अचानक वाढलंय. भीतीदायक आकडे समोर येत आहेत...

अशा संगीता अनेक सापडतात, पण उषा मात्र शंभरात एखादीच निघते. कारण धाडस करून आई-वडिलांच्या विरोधात जाऊन शिक्षण घेणं आणि स्वत:च्या पसंतीनं लग्न करणं, ग्रामीण भागातल्या सगळ्याच, किंबहुना बहुतांश मुलींना जमत नाही, जमवू दिलं जात नाही. या मुलींना स्वत:चा बालविवाह थांबवण्यासाठी संघर्ष का करावा लागतो? त्यांच्यावर ही वेळ कुणी आणली? त्यामागची कारणं कोणती?...

कोनाचे ‘अच्छे दिन’ येओ का नाय येओ बावा, पर आपल्या विदर्भवाल्या लोकायचे त पक्के आले दिसते...

आता अकोल्या पासून नागपुरले जा ले चार तास लागते. नागपूरहून चंद्रपूरले एक घंटा. लोकायले रस्ते चांगले झाले त भाय खुसी होते. लोंकायले वाट्टे का बा आजच्याले सरकार बी आपल्या इलाक्यातून चालून राहालं. पयले लोकायले वाटे का बा दिल्ली आपलं सरकार चालवून राहालं. पन आता त्यायले वाट्ते का बा आपल्यास इलाक्यातून दिल्ली चालून राहाली...

‘शब्दांची रोजनिशी’ : वरवर हे नाटक जरी भाषेच्या राजकारणाचा प्रश्न उपस्थित करत असले, तरी ते मानवी संस्कृतीच्या ऱ्हासाच्या मूलभूत स्त्रोतांचा परिचय करून देते

या नाटकात दोनच पात्रे आहेत. पुरुषाचे नाव ‘ज्ञ’ आहे आणि स्त्रीचे ‘अ’. या अतितंत्रशास्त्रीय जगात भाषा लुप्त होत आहेत. जिवंत माणूस मोबाईलचा... आधार कार्डचा नंबर झाला आहे. त्याला जिवंत आयडेंटिटी राहिलेली नाही. केवळ तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून त्याचा जगाशी संपर्क आहे. प्रत्यक्ष जैवसंबंध पूर्णपणे अनुपस्थित आहे. त्यामुळे हे जणू अति-उत्तर-आधुनिक काळातील ३२१व्या मजल्यावर राहणारे ईव्ह आणि ॲडमच असावेत असे वाटते...

रवीश कुमार : भारतीय पत्रकार आपली विश्वासार्हता कमालीच्या वेगात गमावत असताना, हा माणूस जमिनीवर पाय रोवून उभा राहतो आणि लोकांना सांगतो…

आपण काम करतो, त्या क्षेत्रातल्या त्रुटींविषयी असं उघड उघड कोण बोलेल? कुणी गेलंच असं बोलायला तर दुसऱ्या क्षणी ‘तुम्हीदेखील त्या सडलेल्या व्यवस्थेचाच एक भाग आहात’, हे तुम्हाला कानीकपाळी ओरडून सांगितलं जाण्याचीच शक्यता . पण हा धोका पत्करूनदेखील रवीश कुमार ते पुन्हा पुन्हा आणि आवर्जून सांगतो....कारण तो ‘रवीश कुमार’ असतो!...

मी माझ्या आईव्यतिरिक्त आणखी चांगल्या आदर्शाची अपेक्षा करू शकत नाही!

आई म्हणून ती एकाच वेळी जशी शिस्तीची आहे, तशी ती काळजीवाहू, प्रेमळ आणि उत्तम संगोपन करणारीही आहे; आमच्यासाठी ती कायम उपलब्ध असते. आणि एक स्त्री म्हणून ती स्वतंत्र, स्वतःच्या अटींवर स्वतःचं करिअर घडवणारी, कामसू आणि उत्तम बायको आहे. नवरा असो वा नसो, आपण आपल्या पायावर उभं असणं, आर्थिकदृष्ट्या स्वतंत्र असणं आईला कायमच महत्त्वाचं वाटत आलं आहे. त्यामुळे त्या पद्धतीनेच तिने आम्हालाही घडवलं...

माकडांच्या निर्हेतुक कळफलक बडवण्यातूनही कधीतरी शेक्स्पिअरचे सुनीत लिहिलेही जाईल, पण ती त्या आशयाचे स्वामी म्हणता येतील?

कोणत्या दृष्टीकोनाशिवाय, भाष्याशिवाय, प्रतिमासृष्टीशिवाय, वास्तवाच्या प्रेरणेशिवाय मांडलेली ओळींची उतरंड कविता म्हणून खपवले जाण्याचा अनुभव तर नित्याचाच होता. पण एखाद्या शाळकरी मुलाने लिहिलेल्या निबंधात लिहिल्यासारखा एक परिच्छेदच एकदा कविता म्हणून खपवलेला पाहिला. त्यावर आलेले प्रतिसाद नि लाईक्स पाहून स्वत:च्या साहित्यिक समजाबाबतचा माझा न्यूनगंड आणखी बळावला...

प्रा. पुष्पा भावे : ‘आम्ही बाईंना पाह्यलंय’ असे सांगणारी माणसे हयात असतील, तोवरच बाईंचा ‘आदर्श’ लखलखत राहील?

प्रगल्भ आणि सुस्पष्ट विचारधारा, व्यासंग आणि कृतिशीलता, यांमुळे बाईंचे शिक्षण-समाजकारण या क्षेत्रातले काम जितके स्पृहणीय ठरले, तितकेच त्यांचे राजकारण, शिक्षण, रंगभूमी, साहित्य, समीक्षा या विषयांवरील लेखनही प्रेरणादायी व मार्गदर्शक आहे. बाईंना पाहिलेल्या त्यांच्या सहकाऱ्यांनी, विद्यार्थ्यांनी त्यांचे विचार संग्रहित करण्याची, त्यांचे जतन-संवर्धन करण्याची आणि इतरांसमोर मांडण्याची जबाबदारी निभवायला हवी...

आमचा टाहो या तथाकथित देवदेवतांना कळलाच नाही, ना त्यांनी आमचे रक्षण केले. मग मी त्यांना देव का मानावे?

एव्हाना माझ्या लक्षात आलं होतं, हे सर मला या घुंगराचं निमित्त काढून पाठीमागचा वचपा काढताहेत. मी आणखीन बेफिकीर, आज मार खात रहायचं. मग सरांनी हाताऐवजी पार्श्वभागावर काठी चालवायला सुरू केली. चुकून हात मध्ये आला. काठीचे दोन तुकडे झाले, हातातून असह्य वेदना, डोळ्यासमोर अंधार दाटून आला. मटकन खाली बसलो. रागातच उठलो, काही तरी ठरवून, पण अनर्थ टळला… सर पसार झाले होते...

पुस्तकांशिवाय प्रखर क्रांतिकारक आणि थोर राष्ट्रवादी भगतसिंगांची कल्पना करणेही अवघड आहे!

पुस्तके वाचण्याची भगतसिंगांची तहान बहुधा कधीच भागणारी नव्हती. त्यांच्या वाचनाची एक खास पद्धत होती. ते पुस्तक वाचून झाल्यावर त्याविषयी मित्रांशी चर्चा करत असत. नव्या ज्ञानाच्या प्रकाशात आपल्याला झालेल्या आकलनाची समीक्षा करत. मृत्युची तलवार डोक्यावर टांगलेली असताना भगतसिंग नेहमीप्रमाणे पुस्तके वाचक असत. मृत्युची तलवार डोक्यावर टांगलेली असताना भगतसिंग नेहमीप्रमाणे पुस्तके वाचक असत...

क्रांतिकारक बसवन्ना हे बाराव्या शतकातले आपले ‘कार्ल मार्क्स’च म्हणावे लागतील…

बसवन्ना यांनी समतेची परंपरा सांगणारा विलक्षण आणि क्रांतिकारक प्रयोग एका अत्यंत सनातनी अशा समाजात बाराव्या शतकात केला. आपण कुठला तरी नवा धर्म स्थापन करत आहोत, असा अभिनवेश त्यांच्याकडे नव्हता. देव, वेद, पुराण, पुनर्जन्म, कर्मकांड, जात, लिंगभेद, अनिष्ट रूढी-परंपरा आणि वैदिक सनातन धर्माचा त्यांनी कायम विरोध केला. श्रम आणि कष्टाला प्राधान्य दिले. त्यांच्या विचारधारेच्या केंद्रस्थानी माणूस होता...

‘दलित पँथर’ हा झंझावात होता, ठिणगी होती… आता आपण त्याचे अवशेष सांभाळत ‘सुवर्ण महोत्सव’ साजरा करत आहोत!

पँथरने काय दिले, तर एका पिढीला असे बळ दिले. आंबेडकरी प्रेरणेतून शिकलेला तरुण प्रश्न उपस्थित करत होता. त्यांच्या आक्रोशचा आवाज म्हणजे ‘दलित पँथर’. ‘दलित पँथर’ चळवळीचा इतिहास फक्त दोन-तीन वर्षांचा आहे. १९७२मध्ये स्थापना आणि अडीच वर्षांत फूट. ही जहाल संघटना काही संघटनात्मक आकार घेण्याआधी फुटली, यामागे नेत्याचा आणि खास करून ढसाळ आणि ढाले यांचा अहंकार होता...

धर्मचक्राच्या चोवीस आऱ्या म्हणजे धर्मपालनाची चोवीस तत्त्वे. आपले पंतप्रधान आणि चोवीस तत्त्वे! आम्हाला हळूहळू स्लो-मोशनमध्ये सगळे उलगडत गेले

खूप विचार करूनही आम्हाला उत्तर सुचले नाही. शेवटी नड्डाजींचा फोन आला की, मोदीजी स्वर्गाचा कारभार रात्री चालवतात, आणि मुख्य म्हणजे सूक्ष्म रूपात चालवतात. आम्ही चकित झालो. आम्ही म्हटले, ‘नड्डाजी तुम्हाला कसे कळले की, आमच्या डोक्यात हाच विचार चालू आहे?’ नड्डाजी गालातल्या गालात हसल्याचे आम्हाला व्हिडिओ कॉल असल्यामुळे दिसले. नड्डाजी भाजपच्या स्वर्गशाखेचेसुद्धा अध्यक्ष आहेत, हे आम्ही तात्काळ ओळखले...

गोपराजू रामचंद्र राव उर्फ गोरा यांची ईश्वरावर श्रद्धा नव्हती. त्यामुळे गांधी वर्तुळात गोरा काही प्रमाणात अस्वीकारार्ह होते…

हे पुस्तक म्हणजे चार वर्षांपेक्षा कमी अवधीमधील गांधीजींसोबतचा व्यक्तिगत संपर्क आणि पत्रव्यवहाराची कहाणी आहे. अपरिचित आणि काहीसे नकोसे वाटणारे गोरा, गांधीजींचे निकटवर्तीय होऊन त्यांच्या ‘कुटुंबाचे’ प्रिय सदस्य कसे बनले आणि गोरांच्या नजरेतील महान राष्ट्रीय नेते गांधीजींचे रूपांतर व्यक्तिगत संबंधात होऊन ते उच्च नैतिक पातळीचे गुरू कसे बनले आणि आदर अधिकाधिक वृद्धिंगत कसा झाला, या संबंधी हे पुस्तक आहे...

राज्यकर्त्यांवर धाक ठेवण्यासाठी थोरो-गांधीजी यांनी आखून दिलेला आणि काळाच्या कसोटीवर उतरलेला ‘सविनय कायदेभंगा’चा मार्ग, हेच प्रभावी साधन आहे

वैयक्तिक सत्याग्रहाचा गांधीजी-विनोबा प्रयोग जरी भारतात झाला असला, तरी आज अशी उदाहरणं भारतात कमी बघायला मिळतात आणि अशा व्यक्तीची स्वीकारार्हताही आपल्याकडे कमी दिसते. ग्रेटा थूनबर्गला स्वीडनमध्ये मिळणारी वागणूक आणि दिशा रवीस आपल्याकडे मिळणार प्रतिसाद, यात खूप तफावत पाहायला मिळते. ‘सविनय कायदेभंग’ हा कितीही नकोसा असला तरी राज्यकर्त्यांनी आंदोलनाविषयी किमान सहानुभूती दाखवण्याची आवश्यकता असते...

‘मारुती कांबळेचं काय झालं?’पासून ‘बलबीर पाशा को एड्स होगा क्या?’पर्यंत…

या दिवाळीवर करोना महामारीचे अजिबात सावट दिसत नाहीये, ही खूपच समाधानाची आणि आनंदाची गोष्ट आहे. बाजारपेठेकडे पाहताना आर्थिक चलनवलन आता स्थिरस्थावर होत असल्याची खात्री वाटायला लागली आहे. त्यात दिवाळी हा प्रकाशाचा, दिव्यांचा सण. त्यांच्या रोषणाईने करोना महामारीचा उरलासुरला काळोखही पळून जावा आणि नेहमीसारखे निर्मळ, निर्भेळ आणि सळसळ करणारे दिवस तुम्हाआम्हाआपल्यासगळ्यांनाच जगता यावेत...

© 2024 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.