लग्नासाठी केवळ आर्थिकदृष्ट्या सबळ असणे आणि विशिष्ट वयाचे असणे महत्त्वाचे नसून भावनिकदृष्ट्या स्थिर असणे, सर्वांत जास्त गरजेचे आहे, याचा आपण जोवर विचार करणार नाही, तोवर अतुल सुभाषसारखे बळी जातच राहतील

तंत्रज्ञान क्षेत्रात काम करणाऱ्या लोकांच्या भावना व नाती हाताळायची पद्धत वेगळी असते का, असा प्रश्न सामान्य व्यक्तीला पडू शकतो. एवढे उच्चशिक्षित, तंत्रज्ञानावर हुकमत असलेली हे लोक जेव्हा भावनांचा भाग येतो, तेव्हा का अपयशी ठरत असावेत? अतुल सुभाष यांचा दुर्दैवी मृत्यू हा पुरुषांच्या मानसिक आरोग्याशी संबधित, भारतीय लग्नसंस्थेविषयी आणि कायदा व्यवस्थेसंदर्भात अनेक प्रश्न उपस्थित करतो.......

भारतात व जगभरात सध्या एकटेपणा हा ‘संसर्गजन्य आजार’ झाला आहे. आणि जिथं एकटेपणा आहे, तिथं व्यसनाचा शिरकाव होतोच...

इंटरनेट व सोशल मीडियामुळे ‘डोपामिन’ हे आनंद देणारं रसायन मेंदूत स्त्रवतं. त्याचं व्यसन लागून जगभरात एकटेपणा वाढला आहे. सामाजिक प्राणी असलेल्या माणूसप्राण्याची त्या पिंजऱ्यात एकट्या ठेवलेल्या उंदरासारखी गत झाली आहे. सोबतीला दारू, तंबाखू, अमली पदार्थ तर आहेतच… इंटरनेटच्या माध्यमातून हे पदार्थ आणखी सहजरित्या उपलब्ध होत आहेत. अमेरिका, ब्रिटन, कॅनडा व प्रगत युरोपातील अनेक देश नशेच्या समस्येशी झुंज देत आहेत.......

कामाच्या ओझ्याखाली दबून जगणं विसरलेली कुटुंबं बघितल्यावर वाटतं की, यांना ‘पहेली’ सिनेमातल्याप्रमाणे एखाद्या भुताने येऊन प्रेमानं जगायला व एकमेकांना वेळ द्यायला शिकवावं

आम्ही एवढे केले म्हणून पुढच्या पिढीने एवढे काम करावे, असे म्हणणे बरोबर नाही. कारण प्रत्येक पुढची पिढी ही मागच्या पिढीपेक्षा जास्त सोयीसुविधा व वेगळ्या प्रकारचे आव्हान झेलत असते. मुंबईमध्ये अति प्रदूषण झाल्याने नागरिकांवर आणि कामांवर सरकारने बंधनं आणली आहेत. तीच स्थिती दिल्लीची आहे. अति काम, मानवी हाव, आंधळी व्यापारी वृत्ती व निसर्गाला गृहीत धरणे, यामुळे ही वेळ आली आहे.......

बीबीसीने एका अहवालात करोना संपल्यावर मानसिक आरोग्याच्या समस्यांची त्युनामी येईल, असं म्हटलं होतं. ते दुर्दैवानं आता खरं ठरताना दिसू लागलं आहे…

आर्थिक स्तर हा मानसिक आरोग्यावर परिणाम करणारा एक महत्त्वाचा घटक आहे. कुटुंबातील सर्वांच्या गरजा भागतील आणि भविष्याची तरतूद होईल, एवढी आर्थिक सुरक्षितता असल्यावर मानसिक आरोग्य चांगलं राहतं. भारताची ५० टक्क्यांपेक्षा जास्त लोकसंख्या २५ वर्षांखालील आहे, आणि त्यातील ४१ टक्के बेरोजगार आहेत. भारतातील ८० कोटी लोकांचं महिन्याचं उत्पन्न फक्त ७५०० रुपये एवढंच आहे. अशा परिस्थितीत त्यांचं मानसिक आरोग्य चांगलं कसं राहील.......

संशोधन सांगतं की, सतत ऑनलाइन व्यवहार/देवाणघेवाण करणारे लोक हळूहळू प्रत्यक्ष व्यवहार करण्यात असमर्थ ठरतात. त्यांच्या ‘सामाजिक क्षमतां’चा ऱ्हास होत जातो!

ऑनलाईन संवादात एखाद्या व्यक्तीबद्दल एक टक्का माहिती मिळू शकते, कारण प्रत्यक्ष बोलल्याशिवाय/बघितल्याशिवाय आपण काहीच निष्कर्ष काढू शकत नाही. पण हे अनेकदा मोठ्यांनासुद्धा कळत नाही, मग वाढत्या वयातील मुला-मुलींचं काय होत असेल? भावनिक साक्षरतेतील ‘स्व’ हा समाज या घटकाशिवाय रुजणं, वाढणं व टिकणं अशक्य आहे.......

भारतातील स्त्रियांची विद्यमान स्थिती चिंताजनक आहे. सर्व आघाड्यांवर त्यांची पीछेहाट सुरू आहे…

गेल्या १० वर्षांत सर्व माध्यमांत येणाऱ्या बातम्यांवर नजर टाकली, तर एवढं लक्षात येईल की, स्त्रियांच्या बाबतीतील सकारात्मक बातम्या जवळपास नाहीश्या झाल्या आहेत. यात मोठी भर टाकलीय हिंदी व मराठी मालिका यांनी. सर्व वयोगटातील स्त्रिया केवळ कुचाळक्या, लफडी, भांडण, कारस्थान करत असतात, हे पटवून देण्यात सर्व माध्यमांना यश आलं आहे. मालिकेतली स्त्री पात्रं आता आपल्या सर्वांच्या प्रत्यक्ष आयुष्यातही दिसू लागली आहेत.......

शोकावस्था ही नैसर्गिक, उत्स्फूर्त अशी सामान्य प्रतिक्रिया आहे. या कसोटी पाहणाऱ्या काळाकडे ‘शिकण्या’चा काळ म्हणून पहायला हवे

करोना काळात आपल्या सर्वांच्या मानसिक आरोग्यावर मोठा परिणाम झाला. हॉलिवुडच्या चित्रपटात शोभावेत, असे चित्तथरारक प्रकार लोकांनी भोगले. त्यामुळे ‘PTSD’ आणि ‘PGD’चे परिणाम त्यांच्या आरोग्यावर झाले. ही अवस्था अनुभवताना आपल्या मेंदूचे कार्य व त्याची रचना बदलते. ‘शोकावस्था’ अनुभवताना आपल्याला दुःख, निराशा, ताण, चिंता, भीती, अपराधीपणा अशा अनेक नकारात्मक भावनांचा काही महिने किंवा काही वर्षेसुद्धा सामना करावा लागतो.......

जसं नैसर्गिक आपत्तीच्या वेळी लोकांचं ‘पुनर्वसन’ केलं जातं, तसंच दोष नसताना नोकरीतून काढून टाकलेल्यांचंही ‘पुनर्वसन’ होणं, ही सामाजिक गरज आहे

अति काम केल्यानं जसं मानसिक आरोग्य खालावतं, तसंच अचानक रोजगार गेल्यानं, बेरोजगार झाल्यानंही होतं. भविष्याची चिंता, नोकरी/व्यवसायात प्रयत्न करूनही न मिळालेलं यश, त्यातून वाढणारी निराशा, ही केवळ एका व्यक्तीवर नाही, तर संपूर्ण कुटुंबावर परिणाम करते. इतर नैसर्गिक आपत्तींप्रमाणे बेरोजगारी ही मानवनिर्मित‍ आपत्ती असून त्यावर दीर्घकालीन उपाययोजना होणं गरजेचं आहे.......

‘भारत जोडो’ यात्रा काँग्रेस आणि राहुल गांधी यांच्यासाठी एक प्रकारे ‘social listening’चं काम करत आहे…

गुंगीत असणारा समाज घाबरलेला असतो, त्याला दिशा नसते. त्याला आपला राग-संताप-चीड काढण्यासाठी एखादी ‘पंचिंग बॅग’ हवी असते. काँग्रेस ती ‘पंचिंग बॅग’ आहे, असं अनेक वेळा जाणवतं. त्यामुळेच गेल्या आठ वर्षांत ‘जे काही वाईट झालं आहे, ते काँग्रेसमुळेच’ असा ‘ट्रेंड’च बघायला मिळतो आहे. अशा आभासी जगातील गोंधळलेल्या जनतेला प्रत्यक्ष जमिनीवर आणण्याचं काम ‘भारत जोडो’द्वारे होतंय.......

सर्वच वयोगटांत आक्रमकता व हिंसा याचं प्रमाण वाढलं आहे. परंतु वाढत्या वयातील मुलं-मुली यांच्यातलं गुन्ह्यांचं प्रमाण चिंताजनक आहे

संज्ञात्मक मज्जातंतूशात्रज्ञ डॉ. कॅरोलिन लीफ यांच्या मते ऑनलाइन असताना आपला मेंदू तार्किक विचार करू शकत नाही. सोशल मीडियावर तुम्ही काय बघता, यावरून तुमचा मेंदू प्रत्येक क्षणाला बदलतो. त्यामुळे त्याची काम करण्याची तऱ्हा बदलून जाते, तो गोंधळून जातो. १९७० सालच्या मेंदूच्या ब्रेन मॅपिंग प्रतिमा व इन्स्टाग्रामच्या काळातील ब्रेन मॅपिंग प्रतिमा यांत खूप फरक आहे. इन्स्टाग्राम काळात मेंदू वेड्यासारखं वागतोय.......

जगभरात ‘Quiet quitting’चा ट्रेंड वाढू लागला आहे. २०२१च्या ‘Great Resignation’नंतर आता भारतातदेखील ‘Quiet quitting’ सुरू झालं आहे!

‘Quiet quitting’मध्ये १९८९नंतरची ‘मिलेनिअल’ आणि १९९७नंतर जन्माला आलेली ‘जनरेशन झेड’ पिढी आघाडीवर आहे. त्याचबरोबर १९८० ते ९७च्या दरम्यान जन्मलेली पिढीदेखील ‘बर्न आऊट’चा अनुभव आल्यानं ‘Quiet quitting’मध्ये सहभागी आहे. हा ट्रेंड वाईट आहे? अजिबात नाही. उलट एका मर्यादेपर्यंत चांगलाच म्हणावा लागेल. कारण त्यामुळे इतकी वर्षं मालकांचं वर्चस्व असलेलं ‘जॉब मार्केट’ आता कामगार व कर्मचार्यांचची भाषा समजू लागलं आहे.......

कोणत्याही वयातील ‘सामान्य’ स्त्री-पुरुषांना लग्न करता येऊ शकते, हे ‘समाजमान्य’ व्हायला हवे..

समाजाने तयार करून दिलेली लग्नाची चौकट एका विशिष्ट वयात पार न केल्याचा प्रचंड ताण सिंगल्सवर असतो. चीनमध्ये २७व्या वर्षापर्यंत लग्न झाले नाही, तर त्या मुलींना ‘left over’ म्हणतात. भारतात अशा मुलींची संख्या ७.४ कोटी आहे, ज्या नोकरी करून स्वत:चे आयुष्य जगतात. मात्र ‘left over’ पुरुषांची आकडेवारी उपलब्ध नाही.......

२०००च्या सुरुवातीला आयटीमध्ये काम सुरू केलेल्या पिढीने आयुष्यात नक्की काय मिळवले? गुलामगिरी!

अमेरिकेतलं वातावरण, भारतीयांना (अजूनही) मिळणारी दुय्यम वागणूक, भेदाभेद, कामाच्या ठिकाणचा छळ, या सर्व सहन करत एक पिढी ‘अमेरिकन ड्रीम’च्या मागे गेली २२ वर्षं धावत आहे. चाळिशीत आलेली ही पिढी अजूनही ढोरकाम करते. अमेरिकेतून परत आलेल्या ओळखीच्या लोकांचे अनुभव ऐकले की, एकटेपणा, चिंता, नाकारले गेल्याची भावना, याची जाणीव होते.......

भारतात कामाच्या ठिकाणच्या मानसिक आरोग्यावर अजूनही पुरेसं शास्त्रोक्त पद्धतीचं काम झालेलं नाही. भारतीयांच्या अ-वैज्ञानिक दृष्टीकोनसुद्धा यासाठी कारणीभूत आहे

एसटी कामगारांचा संप असो किंवा इतर कोणताही संप, तो अत्यंत मुत्सद्देगिरीनं व शांत डोक्यानं हाताळण्याची गरज असते. पण हे भारतात बघायला मिळात नाही. कामाच्या ठिकाणी पोटापाण्याचा प्रश्न मुख्य असतो, तिथं तडकभडक भावना कामाला येत नाही. दया, सहसंवेदना व संवादकुशलता आवश्यक असते. मात्र भारतातील कामगार संघटना व कामगार हक्कासाठी काम करणारी मंडळी अजूनही ‘conflict resolution’चे जुनाट मार्ग वापरतात.......

लोक खूप आहेत, पण नाती नाहीत, ही भारतीयांची शोकांतिका आहे. तुम्हाला लाखो-करोडो रुपये किंवा सोशल मीडियावरचे लाखो-करोडो Followers आनंद देऊ शकत नाहीत!

भारतीय जर एवढे काम करतात, तर ते जर्मन किंवा जपान्यांच्या बरोबरीचे हवेत ना? कामाची संस्कृती नसलेला आपला देश ‘जुगाडूस्तान’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. कामाच्या वेळा न पाळणे, कामाची गुणवत्ता विचारात न घेणे, वेळ मारून नेणे, अशा दुष्टचक्रात अडकलेलो आपण कामातून मिळणाऱ्या आनंदाच्या बाबतीतही कमनशिबीच आहोत. ‘बर्न आऊट’ या मानसिक आजारात अति काम केल्याने व्यक्तीची मानसिक आणि शारीरिक ऊर्जा अकाली संपते.......

‘झुंड’ हा सिनेमा फक्त एका विशिष्ट वर्गापुरता मर्यादित नसून, सर्वच सामाजिक व आर्थिक वर्गातील लोकांचे डोळे उघडणारा आहे

‘झुंड’च्या शेवटी अमिताभ बच्चन यांनी न्यायालयातील प्रसंगामध्ये अत्यंत योग्य पद्धतीनं व नाटकी न होता झोपडपट्टीतील गरीब मुलांचे प्रश्न समाजासमोर आणले आहेत. अशा मुलांना सरसकट पापी, गुन्हेगार न ठरवता सहसंवेदना वापरून त्यांना समजून कसं घ्यावं, हे ‘झुंड’मधून शिकायला मिळतं. गुन्हेगारीची पार्श्वभूमी असलेल्या व अभिनयाचा कोणताही अनुभव नसलेल्या कलाकारांनी काम केल्यानं ‘झुंड’ काळजाला भिडतो. कुठेही नाटकी वाटत नाही.......

व्यावसायिक भूमिका व व्यक्तिमत्त्वं यांच्या सरमिसळीमुळे अनेक जण ‘हायब्रीड’ झाले आहेत. त्यांच्यातील हाडामांसाची व्यक्ती कधी संपून चाणाक्ष व्यावसायिक भूमिका कधी सुरू होते, हे कळतही नाही

औद्योगिकीकरणानं आपल्या वाटेल्या आलेल्या व्यावसायिक भूमिका आपल्यावर हावी झाल्याचं दिसतं. कुठल्याही नात्यात आपण मुख्यत्वे करून आपलं काम, व्यावसायिक मूल्य दाखवून सुरुवात करतो. व्यावसायिक मूल्य कधीही बदलू शकतं. ते बदलतं तेव्हा आपल्याला त्रास होतो. व्यावसायिक भूमिका खूपच गंभीरपणे घेतल्यानं व्यक्ती म्हणून वाढ खुंटलेल्या, अति पैसा कमावूनही समाधानी नसलेली मंडळी बघितली की वाटतं, कशासाठी हा अट्टाहास?.......

आधीच्या काळात ‘थेरगाव क्वीन’सारखी तरुणाई गुन्हेगारीच्या मार्गाने जायची, आता ती इन्स्टाग्राम/फेसबुकसारख्या ठिकाणी वेगळ्या पद्धतीनं समाजविघातक गोष्टी करताना दिसते

सोशल मीडियामुळे स्वतःविषयी भलते समज व दुसऱ्यांविषयी भलते गैरसमज निर्माण होतात. तुम्ही सोशल मीडियावर छायाचित्रं टाकली नाहीत, म्हणजे तुम्ही आयुष्य जगत नाही, असं आपल्या मेंदूचं कंडिशनिंग करण्यात सोशल मीडिया यशस्वी ठरला आहे. sexually desirable असण्याभोवतीच आपलं आयुष्य केंद्रित करून अत्यंत उथळ अशा व्यक्ती समाजात ‘हिरो’ ठरवल्या जात आहेत. थेरगाव क्वीन हे त्यातीलच एक ठळक उदाहरण.......

जे लोक केवळ बाह्य रूपावरून आपल्याला ओळखतात, ते खरंच आपले हितचिंतक आहेत का, हे प्रश्न स्वत:ला आपल्या व समाजाच्या हितासाठी विचारणं गरजेचं आहे

आपल्याकडे अमेरिकेप्रमाणे लैंगिक अनुभव घेण्याचं वयसुद्धा खूप खाली आलं आहे. हल्ली १२-१३ या वयोगटातील मुला-मुलींचं लैंगिक ज्ञान प्रौढांपेक्षा जास्त असतं. त्यांच्यातलं गरोदर राहण्याचं, एड्स व इतर लैंगिक संसर्गजन्य आजाराचं प्रमाणही चिंताजनक होत चाललं आहे. सोशल मीडिया व इतर माध्यमांतून होणारं मेंदूचं नियंत्रण भीतीदायक म्हणावं असंच आहे. सिनेमा व टीव्ही यामध्ये सावळा रंग दिसत नाही.......

बराक ओबामांचं एकंदरीत आयुष्य अचंबित करणारं, प्रेरणादायी व ‘चमत्कार’ म्हणता येईल असंच आहे!

माझ्या ओळखीचे काही भारतीय लोक ओबामांना ‘काळा’ म्हणून हिणवत, अजूनही हिणवतात. ओबामांनी राष्ट्राध्यक्ष म्हणून काय केलं? ते नोबल शांतता पुरस्कार मिळण्याच्या लायकीचे आहेत का? असे प्रश्न विचारणाऱ्यांनी एकदा आपलं आडनाव, जात व सामाजिक ओळख सोडून दुसऱ्या शहरात जाऊन दुसऱ्या नावानं काम करून बघावं!.......

आपल्यातील बहुतेक जण ‘कामगार’ आहेत. ‘काम’ हे व्यक्तीची ओळख असते व त्यावर तिचे केवळ आर्थिकच नव्हे तर ‘मानसिक आरोग्य’सुद्धा अवलंबून असते!

या पुस्तकात मी भारतीय कार्यव्यवस्थेचा वेगवेगळ्या दृष्टीकोनातून अभ्यास केला आहे. एखाद्या व्यक्तीने कोणते काम कुठे, कसे व का करावे, तसेच ते काम करताना त्या व्यक्तीच्या मानसिक व शारीरिक आरोग्यावर कसा परिणाम होतो आणि ते काम परिणामकारक व्हावे, यासाठी त्या व्यक्तीचे मानसिक व शारीरिक आरोग्य कसे असावे, हेसुद्धा समजून घेणे आवश्यक आहे. कामगार हा विषय एका पक्षाचा व संघटनेचा नसून प्रत्येकाचा आहे.......

भारतीय नृत्यासाठी ‘भारतीय संस्कृती’ची जाण असणं आवश्यक आहे, वाचन चांगलं हवं आणि मेहनतीची तयारी हवी. ते सगळं माधुरीमध्ये आहे.

हिंदी सिनेसृष्टीत १९८८ साली ‘तेजाब’मध्ये एका मुंबईच्या मराठी मुलीनं ‘एक दो तीन’ करत जो धुमाकूळ घातला, तो ‘न भूतो न भविष्यति’ असा होता. त्या सिनेमाचा नायक जरी अनिल कपूर असला तरी ‘तेजाब’ माधुरी होती. तिनं रंगवलेलं पात्र वडिलांच्या शोषणाला बळी पडलेलं व स्टेजवर पैशासाठी काम करणारं असतं. माधुरीनं या भूमिकेत कमालीची तीव्रता दाखवली आहे. उत्कृष्ट हिंदी उच्चार हे या सिनेमातलं नवख्या माधुरीचं मोठं वैशिष्ट्य आहे.......

लोकांना जवळ आणण्यासाठी तयार करण्यात आलेल्या ‘सोशल मीडिया’ने आपल्यातील नकारात्मक भावनाच चेतवल्या व वाढवल्या आहेत...

गेल्या काही वर्षांत सोशल मीडियावर राजकीय विषयांवर व्यक्त होणारी तरुण मंडळी बघितली की, ‘Projection’ हे ‘defense mechanism’ म्हणून वापरले जातेय, याची खात्रीच पटायला लागते. यात १८ ते २८ या वयोगटातील मुला-मुलींचे प्रमाण लक्षणीय आहे. बहुतेक लोक सोशल मीडियावर आपली निष्ठा कुणाच्या बाजूला आहेत, हे ठासून सांगतात... राजकीय मत असावे, पण ते आपल्या मानवी मूल्यांवर वरचढ होत असेल तर तुमचे ‘brainwash’ झालेले आहे, हे नक्की.......

टायगर वूड्स व मोहम्मद ऊल्ड सिलाही या दोन पुरुषांनी आपल्या भावना कशा पद्धतीनं हाताळल्या?

सगळं असूनही टायगर वूडसच्या भावना त्याला कळत नव्हत्या. म्हणजे त्याच्यासाठी सगळंच, अगदी शरीरसंबंधसुद्धा कोरडी प्रक्रिया होती. याउलट मोहम्मद ऊल्ड सिलाहीचा काही दोष नसताना आयुष्याची मोलाची वर्षं कारागृहात घालवणं, परंतु तरीही सुडाची भावना मनात येऊ न देता माफ करत नवीन आयुष्य सुरू करणं, हे भावनिकदृष्ट्या परिपक्वतेचं लक्षण दिसतं. दोघांचं वयही जवळपास सारखंच आहे.......

आभासी युगातील सगळ्यात वाईट प्रकार म्हणजे, तिथं आपलं शरीर व मन कुणालाही दिसत नाही. जे दिसतं, ते फक्त ‘curated profile’!

मन दिसत नाही, मात्र आपलं अस्तित्व आपल्या अनेक शारीरिक बदलांतून जाणवून देत असतं. अजूनही मनाचं पूर्ण गुपित आपल्याला उलगडलेलं नाही. एखाद्या व्यक्तीबद्दल आपल्याला काय वाटतं, हे समजून घेण्याचा सर्वांत सोपा मार्ग म्हणजे डोळे मिटून ती व्यक्ती (जिचं सोशल मीडिया प्रोफाइल नाही) आपल्याशी प्रत्यक्षात कशी वागली, त्या व्यक्तीसोबत असताना आपल्याला कसं वाटलं, हे आठवणं. अशा वेळी मनाकडून आपल्याला अचूक उत्तर मिळतं.......

कुस्तीसारख्या खेळातील आक्रमकता व हिंसा खेळाडूच्या स्वभावाचा एक भाग बनण्याची शक्यता असते. तेच नेमके सुशील कुमारच्या बाबतीत झाले!

सुशील कुमारने भारतीय कुस्तीमध्ये जे करून ठेवलंय, ते नक्कीच अभिमानास्पद आहे. पण त्याच्यासोबत जे झालं ते दुर्दैवीच आहे. आता हा ऑलिम्पिक विजेता कुस्तीपटू आयुष्याची लढाई कशी लढतो, हे काळ ठरवेल. प्रतिभावान खेळाडूंचं यश साजरं करताना त्याच्या दुसर्‍या अनेक बाजूंचा विचार करून या खेळाडूंना लागणारी मानसिक आरोग्याची मदत देणं भारतीय खेळाच्या भविष्याच्या दृष्टीनं गरजेचं आहे.......

महाराष्ट्र लोकसेवा आयोग किंवा केंद्रीय लोकसेवा आयोग यांच्या परीक्षांमध्ये भावनिक व सामाजिक बुद्ध्यांक तपासले जाणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे!

स्पर्धा परीक्षांच्या सर्व उमेदवारांना मानसशास्त्रीय कसोटीतून जावे लागते. त्यामुळे फक्त बौद्धिक पातळी नाही तर भावनिक पातळीसुद्धा तपासली जाते. एक संघ म्हणून वेगवेगळ्या स्तरातील लोकांशी वेगवेगळ्या परिस्थितीत काम करताना ते कसे वागतील, याची कल्पना येते. कारण बहुतेक कामांत भावनिक व सामाजिक बुद्ध्यांक उपयोगी ठरतो. सर्वसाधारण बुद्धिमत्ता, परंतु लोक हाताळण्याचे कौशल्य हेच सध्याच्या काळात यशाचे गणित आहे.......

कामाचे ४८ तास केल्याने आपण सगळेच ‘जेम्स बॉन्ड’प्रमाणे अलिप्तपणा व एकटेपणा सोसत केवळ कर्मचारी म्हणून आयुष्य जगू आणि तेसुद्धा अल्पजीवी...

अपुरी झोप घेणारे कर्मचारी दुसर्‍यांचे श्रेय लाटण्याचा प्रयत्न करतात. स्वत:च्या चुकांसाठी दुसर्‍याला दोष देतात. ज्यांना रात्री काम करावे लागते अशा व्यक्तींना सोडून जे रात्री झोप घेऊ शकतात, पण Netflix, online surfing, gaming, porn, social media यांमुळे घेत नाहीत. अशा व्यक्तींची कामाची गुणवत्ता कमी असणे, खोट बोलणे, काम उद्यावर ढकलणे, नैतिकता कमी असणे असे प्रकार संशोधनात Matthew Walker यांना आढळून आले आहेत.......

सामाजिक वीण जोडणं आवश्यक आहे. नाहीतर ब्रिटन, जपान यांच्या धर्तीवर आपल्या देशातही जनतेतला एकटेपणा घालवण्यासाठी स्वतंत्र मंत्रालय आणि मंत्री नियुक्त करावे लागतील!

पैसा व त्यातून येणारा ऐशोआराम म्हणजे आनंद ही कल्पना भारतीय लोकांमध्ये एकटेपणा वाढण्यामागचा आणखी एक घटक आहे. आनंदी देशाच्या यादीत भारत अगदी शेवटच्या क्रमांकावर आहे. समृद्ध नाती हा आनंदी समाजाचा सर्वांत महत्त्वाचा घटक आहे. आनंदी देशाच्या यादीत पहिल्या पाचमध्ये येणारे देश कामाला महत्त्व देणारे ‘नसून’ तिथं आनंद व समाधान ही कल्पना मध्यभागी ठेवून देशाची धोरणं आखली जातात.......

ज्या लोकांना स्वत:च्या ओळखीची लाज वाटते, ते खरंच स्वतंत्र नागरिक म्हणून राहू शकतात?

गोरा रंग हा भारतीयांचा कच्चा दुवा आहे. गेल्या दहा वर्षांत गव्हाळ व सावळा रंग हिंदी सिनेमांतून जवळपास नाहीसा झाला आहे. रबरासारखी त्वचा असणारे पांढरे चेहरे प्रसारमाध्यमांतून आपल्या दिसतात आणि ते सतत ‘गोरे व्हा’ असा संदेश देऊन गोरं करणाऱ्या वेगवेगळ्या वस्तू विकत असतात. आपल्याकडच्या बहुतेकांना गोरा रंग म्हणजे आपण ब्राह्मण झालो असं वाटतं. आपल्या जातीव्यवस्थेनंही या गोर्‍या रंगाच्या वेडाला खतपाणी घातलं आहे.......

धर्म, जात, राजकारण व इतर अनेक कारणांनी दुभंगलेल्या आपल्या समाजात ‘प्रेमाला समजून घ्यायची व प्रेमाने वागायची’ नितांत गरज आहे!

कोणत्याही व्यक्तीत ‘स्व’ हा शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक, लैंगिक व आध्यात्मिक असतो. त्यामुळे प्रेमात पडताना केवळ शारीरिक आकर्षणालाच प्रेम समजलं तर फक्त जोडप्यातील ‘नर व मादी’ सुखावतात, मात्र इतर गोष्टींची अनुकूलता नसल्याने त्यांच्या प्रेमाचा प्रवास एकतर खडतर असतो किंवा मध्येच थांबतो. रोलो मे या अस्तित्वाच्या मानसशास्त्राचा अभ्यास करणार्‍या अभ्यासकाच्या मतानुसार लैंगिक सबंध हे संपूर्ण प्रेम नाही.......

डोळ्यांनी दिसणार्‍या व हात लावता येणार्‍या गोष्टींच्या मागे लागणार्‍या पिढीला त्यांच्या आवडत्या खेळाडूंचं वागणं खरं तर खटकायला नको

सॉफ्टवेअर उद्योगात कर्मचारी फक्त टार्गेट व प्रॉफिटसाठी परदेशी कंपन्यांसाठी काम करतात आणि त्यांच्या आजूबाजूला असणार्‍या भारतीय जनतेला ‘cattel class’ म्हणून हिणवतात. वर्षाला २०-२५ लाखांचं पॅकेज कमवणारे ही भाषा वापरत असतील तर वर्षाला करोडो कमवणारे खेळाडू सामान्य भारतीय जनतेला काय म्हणत असतील? ‘मेरी जरूरतें कम हैं इसलीये मेरे ज़मीर मे दम हैं’ हा ‘सिंघम’चा डायलॉग हे लोक कसे म्हणणार?.......

नृत्य ही केवळ संगीताच्या तालावर केली जाणारी तालबद्ध शारीरिक हालचाल नसून त्यात नऊ रस आहेत!

आपला सिनेमा व त्यातील गाणी प्रेम प्रकारात मोडत असल्याने बहुतेक नृत्य प्रकार हे स्त्री पुरुषाला आकर्षित करण्यासाठी करते अथवा जोडपं प्रेमाच्या भावना व्यक्त करण्यासाठी करतं. त्यामुळे या एका भावनेच्या पुढे सिनेमातील नृत्यं सहसा जात नाहीत. याउलट पाश्चात्य सिनेमात केवळ नृत्य ही मध्यवर्ती कल्पना ठेवून कितीतरी वेगवेगळ्या मानवी भावना दाखवणारे सिनेमे निघालेले आहेत. उदा., ‘Singing in rain’, ‘Mary Poppins’, ‘Dirty Dancing’, ‘La La Land’.......

‘माणूस ते मशीन’ असा उलटा प्रवास टाळायचा असेल तर ‘भावना’ समजून घ्या...

८ जानेवारी २०२१ची सकाळ अवघ्या जगाला २०२१चा सगळ्यात पहिला व मोठा धक्का देऊन गेली. ट्रम्प समर्थकांनी जे केले, त्याला ‘Amygdala Hijack’ असे वैज्ञानिक नाव आहे. या प्रकारात (Amygdala, Insula) भावनिक मेंदू संपूर्ण मेंदूचा ताबा घेतो आणि neocortex म्हणजे तार्किक मेंदूचे काही चालत नाही. त्यातून जी कृती घडते, ती पूर्णत: survival instinct म्हणजे अस्तित्वाची लढाई असते... जी कुठल्याही प्रकारची असू शकते (भावनिक, शारीरिक, राजकीय किंवा सामाजिक).......

जर नागपूरसारख्या शहरात, शिकलेल्या कुटुंबात आणि उच्च जातीत जन्माला येऊन हे माझ्या वाट्याला येत असेल तर...

गेल्या काही वर्षांत मुद्दाम वाढवला गेलेला जातीभेद मा‍झ्यासारख्या व्यक्तीच्या आयुष्यावर खूप परिणाम करून गेला. माझे ब्राह्मण नातेवाईक, मित्र-मैत्रिणी, शिक्षक, शेजारी, ऑफिसमधील सहकारी यांच्यात अचानक झालेला बदल आणि निर्माण झालेली दरी खूप क्लेशकारक आहे. मी कधीही कुठल्याही राजकीय पक्षाशी संबंधित नव्हते, अगदी रा. स्व. संघाच्या मुख्यालयाजवळ बालपण घालवूनही मी सर्व जाती-धर्माच्या लोकांच्या संपर्कात राहिले.......

सध्या करोनाकाळात आपण सगळेच ‘अस्तित्वाची लढाई’ लढतोय. प्रत्येकाच्या लढाईची तीव्रता कमी-जास्त असली तरी ती टिकवणं हे आव्हान आहे…

आपलं अस्तित्व बनवण्याच्या व टिकवण्याच्या नादात आपण मेंढरं बनत चाललोय, हे आपल्या ध्यानात येत नाही. मनात चालू असलेलं द्वंद्व चिंतेला व ताणाला जन्म देतं. आपण किती गोष्टींसाठी ‘स्व’ची आहुती देत असतो, याचा एकदा विचार करून पहा. आपलं अस्तित्व केवळ धर्म, जात, नोकरी, कुटुंब यापुरतं मर्यादित आहे का, की त्याच्या पलीकडेही आपण काही आहोत? म्हणजे या गोष्टी नसल्या तर आपलं अस्तित्व काय राहील?.......

भारतीय स्त्रियांना ‘सावित्री २.० व्हायचं’ असेल तर...

मोनिका लेविन्स्की ही व्यक्ती काही लोकांना आठवत असेल. तिचं एक अत्यंत सुंदर भाषण आहे. त्यात तिने अनुभवलेल्या गोष्टी, cyber bullying, स्त्रियांना जाणवणाऱ्या कठीण भावना अप्रतिमपणे मांडल्या आहेत. तिला लोक, विशेषतः स्त्रिया नावं ठेवतील, पण एका चुकीचा स्त्रीला आयुष्यभर किती त्रास सहन करावा लागतो, हे त्यातून लक्षात येतं. त्याच वेळी त्यात गुंतलेल्या एका महासत्तेचा राष्ट्राध्यक्ष मात्र आरामात आयुष्य घालवतो.......

‘जाहीर प्रदर्शन मांडलं नाही तर ती भावना तुमच्यात नाही’, अशी वृत्ती असणाऱ्या मंडळींना ‘महात्मा गांधी’ कळणं अशक्य आहे!

ही ‘मिलेनिअल पिढी’ पिढी पैसा व त्यातून येणारी सुखं याच्याच विचार करणारी असल्याने ‘सामाजिक बांधीलकी’ हा त्यांच्यासाठी इतर घटना जशा ‘इव्हेंट’ असतात, तसाच ‘corporate social responsibility’सारखा ‘इव्हेंट’ असतो. त्यामुळेच ‘इव्हेंट’ साजरे करणारी नेतेमंडळी यांना खूप भावतात. प्रत्यक्ष काम करणारी, बदल घडवून आणणारी मंडळी सोशल मीडियासाठी काम करत नसतात, हे गेल्या काही वर्षांतील वाढलेल्या दिखाऊवृत्तीमुळे कळणं अवघड झालं आहे.......

© 2025 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.