अक्षरनामा : लेख

जर किशोरीताई आमोणकर ‘जशा’ होत्या, ‘तशा’ नसत्या तर...

प्रत्येक मैफलीच्या आधी ताई अस्वस्थ, चिंतातुर, उत्कंठित असायच्या. काही यशस्वी कलाकारांनी यावर असंही म्हटलं आहे की, आपण एवढी साधना केलेली असते, त्याचा काय उपयोग, एवढाही आत्मविश्वास नसेल तर! ताईंच्या समोर कोणी हे मत मांडलं असतं तर त्यांनी सपशेल माघार घेत म्हटलं असतं – “नाही मला आत्मविश्वास” आणि विषय संपवला असता. आणि मग केव्हा तरी जवळच्या शिष्याला म्हटलं असतं – “स्वराला गृहीत धरण्याचा फाजिल आत्मविश्वास नको रे बाळगू!”.......

वाचलं नसेल तर वाचा (आणि मला धन्यवाद द्यालच!)

एका तालेवार गुणसंपन्न कलावतीचं चरित्र म्हणून हे पुस्तक वाचनीय आहेच, पण आजच्या संगीत व्यवहाराकडे बघण्यासाठी काहीएक वेगळं भान हे पुस्तक देईल असं मला नक्की वाटतं. परंपरेनं चालत आलेल्या बंदिशी – रागरागिण्यांचा वारसा पुढच्या पिढीला मिळत आलाच आहे, पण त्या जुन्या पिढीची, त्या जुन्या काळाची स्पंदनं अशा पुस्तकाच्या रूपानं उपलब्ध होत असतील तर तीही तितकीच मोलाची, नाही का?.......

बंदिशीच्या शब्दांना सजवण्यासाठी खयाल गायला जात नाही

बंदिशीचे शब्द किंवा त्यांचा अर्थ ही काही खयालाची सीमारेषा नाही. विशिष्ट चषकात ओतल्यावरच ज्याला खुमारी आहे, असं काही खयाल हे पेय नाही. निवडक रंग-रंगोटी, कपडे, दागिने घालून सजवायची खयाल ही बाहुली नाही. खयाल आहे एक लसलसता अनुभव. एक शोध, एक आकांक्षा. निरोप समारंभाला केलेल्या भाषणांसारखा नसतो रागाचा भाव, तर तो असतो जवळ नसलेल्या व्यक्तीची भेट आणि ताटातूट एकाच वेळी घडवणाऱ्या आठवणींसारखा.......

भास्कर चंदावरकरांचे पुस्तक रोमहर्षक, उदबोधक आणि समृद्ध करणारे आहे!

भास्कर चंदावरकर हे भारतीय शास्त्रीय संगीत अभ्यासक, कलाकार, गुरू, भाष्यकार, भारतीय संगीतीचे प्रेमी. भारतीय संगीताची ‘भलती भलामण’ ते करत नाहीत. भारतीय संगीताची थोरवा गात ‘सुटत’ नाहीत. उगीचच अन्य संगीत संस्कृतीला ‘हिणवत’ नाहीत. कोणतंही अतिरंजित, अतिशयोक्त, बेजबाबदार विधान करत नाही. आपल्या संगीताविषयीचं प्रेम त्यांच्या कथनाच्या तळाशी मात्र मंद गुंजन करत असल्याचं जाणवतं.......

“शास्त्रीय संगीत पाया, तर फिल्लम संगीत कळस काय रे?”

शास्त्रीय संगीत आणि सुगम संगीत यात श्रेष्ठ कोण याचा निवडा देता येणार नाही. व्यक्तिपरत्वे हे उत्तर बदलेल. शास्त्रीय संगीताची अभिरूची ही उच्च अभिरूची आणि सुगम संगीताची अभिरूची ही हीन जरी नाही, तरी जरा खालच्या दर्जाची, असा जो सार्वत्रिक समज आहे, तो सोडून द्यावा लागेल. संगीत ही स्वायत्त कला आहे. आणि तिची स्वायत्तता शास्त्रीय संगीतात अबाधित आहे. सुगम संगीत हे उपयोजित संगीत आहे, ही वस्तुस्थिती नाकारता येणार नाही.......

वाचलं नसेल तर वाचा (आणि मला धन्यवाद द्यालच!)

कुंपण ओलांडण्याच्या मिषानं मुक्ती अनुभवता येते!

गायक आपल्या गाण्यानं स्वत:ला ‘जाण्यासाठी’ आणि श्रोत्याला ‘नेण्यासाठी’ एक वाट तयार करत असतो आणि एका क्षणाला (एका बिंदूनंतर) श्रोत्याला वाटू लागतं, ही वाट माझ्या माहितीची आहे. रागनियमाच्या बंधनांचा उपरेपणा तिथं गळून गेलेला असतो. ज्याला कुंपण म्हणून हिणवावं तेच क्षितिज भासू लागतं आणि नवनिर्मितीच्या अनंत शक्यता त्या क्षितिजाच्या अल्याड खुणावू लागतात.......

जयपूर- अत्रौली घराण्याच्या विशुद्ध परंपरेच्या वारसदार

धोंडूताई कुलकर्णी या जयपूर- अत्रौली घराण्याच्या ज्येष्ठ व श्रेष्ठ गायिका व गुरू होत्या. परंपरेची विशुद्धता जपण्याचं त्यांचं ब्रीद होतं. जयपूर- अत्रौली घराण्याच्या संपन्न विद्येचा समृद्ध वारसा त्यांनी उत्तम तऱ्हेनं जपला आणि अगदी आधुनिक पिढीपर्यंत तो पोचवला. शास्त्रीय संगीतातले विविध कल त्यांनी आपल्या सहा तपांच्या कारकिर्दीत पाहिले, अनुभवले. तरीही अभिजाततेचं निशाण सर्वस्व पणाला लावून त्यांनी उंच फडकत ठेवलं.......

अपेक्षित आलं तर अपेक्षापूर्ती, नाहीतर सुखद धक्क्याचा अपेक्षाभंग!

आपलं संगीत अनेक कलाकारांनी एकत्र येऊन साकारण्याचं - सामूहिक प्रस्तुतीचं संगीत नाही. त्यामुळेच उत्स्फूर्ततेचं मूल्य आपल्या एकल गायन-वादनात अनुसरता येतं. उत्स्फूर्ततेमुळे सौंदर्याचा वेध घेण्याच्या गायकाच्या प्रयत्नांत श्रोता सहभागी होतो. एकानंतर एक येणारे स्वर\बोल हे पूर्वनियोजित नसतात. प्रत्येक क्षणी श्रोत्याच्या मनात अपेक्षा उत्पन्न होते, उत्कंठा लागू राहते. अपेक्षित तेच आलं तर अपेक्षापूर्तीचा आनंद मिळतो.......

पं. शरच्चंद्र आरोलकर : हे तो प्रचीतीचे बोलणे

आरोलकरबुवा आणि नीलाबाई या गुरुशिष्यांतला विसंवाद या नात्याच्या सशक्त होण्यातले अडसर नीलाबाईंनी स्पष्टपणे मांडले आहेत. तरीही त्यात कुठे तक्रारीचा सूर येऊ दिलेला नाही. खरं तर त्यांच्या मनातच कुठे तो तरळलेला नाही. आपल्या मर्यादा, आपल्या नात्याच्या मर्यादा म्हटल्या की, त्याला दोन्ही बाजू आल्याच यांची समंजस जाणीव आणि अंतर्यामीचा काहीसा विषाद या लेखनात कुठेतरी जाणवत राहतो........

“आकाश जसे दिसते तशी म्हणावी गाणी…”

आपापली वेगळी क्षेत्रं असणाऱ्या कलांची अशी मंचीम गळाभेट फार काही साधत नाही. मंचाच्या जागेत त्यांनी एकमेकींची स्पंदनं अनुभवावीत हेच बरं! कुमारजींनी ‘गांधी मल्हार’ या रागाची निर्मिती केली. कुमार, त्यांचं संगीत, त्यांचा कलाविचार न आवडणाऱ्या लोकांत या प्रयोगाची हेटाळणीही झाली. संगीताच्या परिघात राहून नव्याचा वेध घेण्याचा स्तुत्य प्रयत्न म्हणून ‘गांधी मल्हार’ हा प्रयोग मला खूप महत्त्वाचा वाटतो.......

प्रयोगसिद्ध गानपरंपरांचा मागोवा

सर्वसाधारणपणे गायन\वादनाविषयी लिहिताना ‘सुंदर’, ‘अप्रतिम’, ‘अवीट गोड’, ‘दिव्य’ अशा विशेषणांमध्ये वर्णन संपून जातं. पण ‘म्हणजे काय?’ हा प्रश्न उरतोच. रानड्यांनी या प्रश्नाचं उत्तर देण्यात काही एक यश मिळवलं आहे. अलंकारिक, लालित्यपूर्ण, संपूर्णपणे व्यक्तिनिष्ठ अशा उद्गारांतून लेखकाची लेखनवस्तूविषयीची भावना लक्षात येते, परंतु विश्लेषण होऊ शकत नाही. म्हणूनच रानड्यांना ‘गुळचट लालित्य’ वर्ज्य आहे........

किशोरीताई गेल्या… हे कसं शक्य आहे?

किशोरीताई सतत हेच सांगत आल्या. स्वराच्या जितकं निकट जाता येईल तितकं निकट जा – शब्दांत, वाद्यतालात बद्ध अशा अवस्थेपेक्षा निखळ, केवल स्वरूपात स्वराला पहा. स्वर सुंदर आहे. भावमय आहे. प्रावाहिक आहे. चैतन्यमय आहे. दयाळू आहे. समर्थ आहे. वैश्विक आहे. तुमची अनुभूती सुंदर आहे. उत्कट आहे, चैतन्यमय आहे आणि नितळ पारदर्शी सूर त्या तुमच्या जाणीवेचं प्रतिबिंब होऊन आहेत........

गानसरस्वती किशोरीताई आणि अलौकिकत्व, प्रतिभासंपन्नता...

गानसरस्वती किशोरी आमोणकर या अलौकिक प्रतिभासंपन्न थोर गायिका होत्या. त्यांनी संगीत अभ्यासकांना, तरुण गायक-गायिकांना सतत आवाहन केलं आहे की, “संगीत म्हणजे खरोखरी काय ते समजून घ्या. सुराचे सामर्थ्य तुमच्या अनुभवाला येऊ द्या. सुरावर तंत्रानं वरकरणी हुकूमत गाजवू नका, तर सुराची मंत्रशक्ती ओळखी. सुराला शरण जा. सुराचं तुम्हाला दर्शन घडायला हव आणि हे घडायचे असेल तर तुम्हाला अहंभाव, अहंकार सोडून देत जावं लागेल.’’.......

केवळ कुशल असेल तो कारागीर ठरतो, कलाकार नाही!

कला वेगळी आणि कौशल्य वेगळं असं मानलं जातं. कौशल्य (Craft) हे साधन तर कला (Art) हे साध्य! केवळ कुशल असेल तो कारागीर ठरतो, कलाकार नाही! भारतीय शास्त्रीय संगीतात कारागिरांची फौज उभी आहे. हे सर्व कौशल्य कलेत परिवर्तित होईल का आणि मग ही संगीतकला रसिकांच्या आस्वादाला येईल का, असे बरेच प्रश्न आहेत........

‘चमत्कार’, ‘नमस्कार’ आणि ‘पुरस्कार’ या पलीकडे शास्त्रीय संगीत जाणार का?

कलाकारांनी ‘चमत्कार’ करावा, सर्वसामान्य माणसांनी त्यांना ‘नमस्कार’ करावा आणि मग कॉर्पोरेटसनी त्यांचा ‘पुरस्कार’ करावा असाच शिरस्ता आहे. चमत्कार करणारा संगीतेतर कलाक्षेत्रातील कोणी असेल तर याबाबतीत शास्त्रीय संगीतकलेला केवळ पॉप्युलर संगीताशीच नाही तर अन्य दृकश्राव्य कलांशी स्पर्धा करावी लागेल. यासाठी शास्त्रीय संगीतातला चमत्कारी, अवतारी कलाकार निर्माण करावा लागेल........

शास्त्रीय संगीताचं जतन म्हणजे म्युझियम उभी करणं नाही!

जे सुंदर असतं पण वापरात नसतं, ते म्युझियममध्ये जाऊन बसतं! शास्त्रीय संगीताच्या वारशाचं जतन म्हणजे म्युझियम उभी करणं तर नाही ना? काळाबरोबर जी गोष्ट पुढे जाते तीच टिकते आणि काळाबरोबर पुढे जाताना बदल होत जातात. काही नव्या गोष्टी आत येतात, काही जुन्या मागे टाकल्या जातात. या अर्थानं टिकणं म्हणजे नव्या रूपात पुढे येणं! शास्त्रीय संगीताच्या संदर्भात ही प्रमेयं तपासून घेता येतील........

गानसरस्वती किशोरीताई आणि अलौकिकत्व, प्रतिभासंपन्नता...

पुण्यात आजपासून सलग तीन दिवस ‘गानसरस्वरती महोत्सव’ होत आहे. प्रसिद्ध शास्त्रीय गायिका किशोरी आमोणकर यांच्या आजवरच्या संगीतसेवेच्या योगदानाप्रीत्यर्थ हा महोत्सव आयोजित करण्यात आला आहे. त्यानिमित्ताने किशोरीताईंच्या अलौकिक गाण्याचे काही पैलू उलगडून दाखवणारा हा लेख..........

धृपदाच्या जागी ख्याल, पण मग ठुमरीचं काय?

अजूनही ठुमरी मैफलीचा मुख्य भाग बनलेली नाही. ख्यालाच्या तुलनेत ठुमरीच कालबाह्य ठरू लागली आहे आणि मागेही पडली आहे. गंमत, हलकंफुलकं मनोरंजन जोराने पुढे आल्यामुळेही ठुमरी मागे पडली असेल. पण मग ख्याल तरुण तुर्क, बंडखोर अवतारातून कर्त्या, गंभीर तीर्थरूपांच्या श्रेणाला आणि आता हळूहळू पितामहांच्या श्रेणीला पोचत चालला आहे की काय?.......

“बरी तोतऱ्या नळाची शिरी धार, मुखी ऋचा!”

कर्मकांडात काटेकोरपणाला फार-फार महत्त्व असतं. वैज्ञानिक प्रयोगांत नेमकेपणाला जेवढं असतं तेवढंच! कारण कर्मकांड ही वैज्ञानिक प्रयोगांची आद्य जननीच आहे. म्हणूनच सामगायन शास्त्रबद्ध करण्याचे पराकाष्ठेचे प्रयत्न केले गेलेले दिसतात. तेजोमेघातून ताऱ्याची उत्पत्ती होतानाची स्थिती जणू संगीताच्या क्षेत्रात वैदिक संगीतात पाहायला मिळते........

ख्याल गायन : धरून चढणाऱ्यासाठी कठडे, उडून जाणाऱ्यासाठी मोकळं आकाश!

ख्याल गायनाचा एक आकृतीबंध, ढाचा बनला आहे आणि याच ढाच्यात सर्व राग गायले जातात. या ढाच्याबद्दल क्वचित कधी तक्रारीचा सूर कोणी लावला, पण तरी हा ढाचा तसा बदललेला नाही. या ढाच्याचं एक तर्कशास्त्र (तर्कविधान) आहे, ते नेमकं काय हे सांगणं कठीण आहे. पण ते आहे. सोप्या शब्दांत, ढोबळपणे सांगायचं तर ‘गाण्यासाठी गाणं’ हे ते तर्कशास्त्र आहे. धरून धरून चढणाऱ्यासाठी कठडे आहेत आणि उडून जाऊ बघणाऱ्यासाठी आकाश मोकळं आहे!.......

बंदिश म्हणजे काही भावगीत नव्हे!

बंदिश रागाची शकल दाखवले असं म्हणतात. एकाच रागातल्या अनेक बंदिशी गायल्या\एकल्या की एका रागाच्या अनेक छबी दिसून रागाचं व्यक्तिमत्त्व उमजू लागतं. बंदिश मंत्रासारखी असावी, सूत्ररूप, अल्पाक्षरी, सिद्ध आणि अनेक तरंग उत्पन्न करू शकणारी! बंदिशीनं गाणाऱ्यासाठी आणि ऐकणाऱ्यासाठी खूप जागा द्यावी. अवकाशाचं सूचन करून अवकाश भरून काढण्याची उर्मी द्यावी…बंदिश म्हणजे काही भावगीत नव्हे!.......

ऐकावं जनाचं, जरूर ऐकावं; पण ऐकावं मनाचं, हेच खरं!

प्रत्येक कलाकृतीचा प्रत्येक रसिकाला प्रत्येक वेळी सारखाच प्रत्यय येऊ शकत नाही. आपल्याला स्वत:ला जो आणि जेवढा प्रत्यय आला तो आणि तेवढाच आपल्यापुरता खरा आणि पुरेसा असायला हवा. एक राग अनेक वेळा अनेक कलाकारांकडून ऐकल्यावर त्याची एक सर्वसाधारण प्रतिमा आपल्या मनात तयार होते, ही अगदी नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. आणि अशी प्रतिमा तयार होण्यात आपल्या मनाचाही महत्त्वाचा वाटा असतो. ऐकावे जनाचे, जरूर ऐकावे; पण ऐकावे मनाचे, हेच खरं.......

अशी करा रागांशी सलगी

आपला रागदारी संगीताशी परिचय नसेल तर श्रवणांची सुरुवात रागदारी संगीताच्या ठळक, सर्वसाधारण आणि ध्वनि या पातळीवरच्या वैशिष्ट्यांची नोंद घेण्यापासून होते. या पातळीवरच्या परिचयासाठी पुरेसा वेळ द्या. तुम्ही शास्त्रीय संगीत फारसं ऐकलं नसलं तरी संगीत नक्कीच ऐकलेलं असतं आणि भारतीय लोकप्रिय संगीत जे कानावर पडतं त्याची नाळ शास्त्रीय संगीताशी बांधलेलीच असते. त्यामुळे हा काळ दीर्घ नक्कीच असणार नाही. .......

राग ओळखता आला असता तर…?

श्रोत्याला सहजपणे, सुनिश्चितपणे तपश्चर्येनं गाणं अधिक आनंदाचा अनुभव देतं का? याबाबतीत श्रोत्याच्या कळण्याचा प्रश्न कळीचा आहे. रागाचं नाव कळणं नव्हे, तर ऐकलेल्या संगीताच्या अनुभवांचा असर काय ते कळणं! अधिक आनंद, वरच्या पातळीचा आनंद, आनंदातले हे तर-तम श्रोत्याला कळतात का? रोजच्या धकाधकीत कळत नाहीत, पण जरा मनाला ‘कान’ दिला तर हळूहळू कळू लागतं........