बुकर टी. वॉशिंग्टन आणि कर्मवीर भाऊराव पाटील : आत्मभानातून मोठे होत ‘महात्मा’ झालेली व्यक्तिमत्त्वे

बुकर टी. वॉशिंग्टन यांच्या या कामामुळे कृष्णवर्णीय व श्वेतवर्णीय समाजामध्ये एक संवाद साधला गेला. द्वेष, जळफळाट, हिंसा, बदला अशा या दुष्कृत्यांना कवटाळण्यापेक्षा प्रेम, सहकार्य अशा सम्यक मार्गाने कार्य करता येते, हे त्यांनी दाखवून दिले. भाऊराव पाटील यांनीही मुस्लीम आणि इतर समाजातील लोकांना जवळ केले. ब्राह्मण लोकांना आपल्या संस्थेत त्यांनी समावून घेतले होते. हे साम्य आजच्या पार्श्वभूमीवर फार महत्त्वाचे आहे.......

‘कॉम्रेडचा लाल कोट’ : १९८०च्या दशकात डाव्या वर्तुळात वादळ उठणारी दीर्घ कथा

१९८०च्या दशकात डाव्या पक्षांच्या कार्यपद्धतीवर केलेल्या टीकेमुळे या कथेने प्रागतिक वर्तुळात मोठे वादळ उठवले होते. आज तरी काय वेगळी परिस्थिती आहे? ही कथा डाव्या आणि प्रागतिक पक्षांमध्ये कार्य करणाऱ्या नेत्या-कार्यकर्त्यांचे डोळे उघडणारी आहे. साहित्यामुळे समाजात परिवर्तन झाले, बदल झाले, असे म्हटले जाते. ते जरी फारसे खरे नसले, तरीही अशा परिवर्तनवादी साहित्याचा एक अन्वय मान्य करावाच लागतो.......

‘काळ ‘मेकर लाइव्ह’ ’ : या कादंबरीचा निवेदक ‘सांस्कृतिक कचऱ्या’मध्ये उभा राहून आजच्या विदारक परिस्थितीचे प्रामाणिक चित्रण करतो

अशा सांस्कृतिक, सामाजिक, मानसशास्त्रीय आणि तात्त्विक अर्थाने विस्कळीत आणि विघटित झालेल्या समाजात कोणतेच कथन होऊ शकत नाही. याचे मुख्य कारण म्हणजे ‘घटना’च मुळात अस्तित्वात नाही. माणूस, समाज, व्यक्ती यांच्याप्रमाणेच तीही कोसळलेली आहे. हे कोसळलेपण या कादंबरीत येते. याचमुळे या कादंबरीत कोणी नायक-नायिका नाही. त्याचबरोबर प्रत्येक नायक-नायिकांचे क्षूद्रीकरण आणि कचराकरण झाले आहे.......

नोम चॉम्स्की : भाषेकडे बघण्याचा दृष्टीकोन पूर्ण बदलून टाकणारा ‘बोधात्मक क्रांती’चा प्रणेता

भाषेविषयीचे राजकारण, सांस्कृतिक प्रश्न, आपल्या दैनंदिन जीवनाच्या सर्व क्षेत्रांत घडणार्‍या असंख्य गोष्टी समजावून घेण्याच्या संदर्भात चॉम्स्की यांनी दिलेली अंतर्दृष्टी महत्त्वाची ठरते. त्यामुळे ज्यांना चॉम्स्की थोडेफार माहीत आहेत किंवा जे पूर्णतः या नावाशी किंवा त्यांच्या योगदानाशी अनभिज्ञ आहेत, त्या सर्वांनी चॉम्स्की यांची पुस्तकं, मुलाखती, लेख आणि भाषणं वाचायला पाहिजेत.......

‘द बॉय इन द स्ट्राईप्ड पायजमाज्’ : या सिनेमात हिंसेचे स्वरूप निष्पाप मुलांच्या नजरेतून दाखवले आहे. त्यामुळे नाझी प्रवृत्तींचा आलेख अधिक गडद होतो!

‘कॉन्सन्ट्रेशन कॅम्प’ म्हणजे काय, याचे चित्रण या सिनेमात तपशिलासह केले आहे. ‘द बॉय इन द स्ट्राईप्ड पायजमाज्’ या सिनेमात आठ वर्षांच्या दोन लहान मुलांच्या नजरेतून हे चित्रण सादर केले आहे. या दोन मुलांना मध्यवर्ती ठेवून दुसऱ्या महायुद्धाच्या पार्श्वभूमीवर नाझी व्यवस्थेने ज्यू जमातीचा जो अतोनात छळ केला, त्याचे अत्यंत प्रभावी चित्रण हा या सिनेमाचा विषय आहे.......

‘शब्दांची रोजनिशी’ : वरवर हे नाटक जरी भाषेच्या राजकारणाचा प्रश्न उपस्थित करत असले, तरी ते मानवी संस्कृतीच्या ऱ्हासाच्या मूलभूत स्त्रोतांचा परिचय करून देते

या नाटकात दोनच पात्रे आहेत. पुरुषाचे नाव ‘ज्ञ’ आहे आणि स्त्रीचे ‘अ’. या अतितंत्रशास्त्रीय जगात भाषा लुप्त होत आहेत. जिवंत माणूस मोबाईलचा... आधार कार्डचा नंबर झाला आहे. त्याला जिवंत आयडेंटिटी राहिलेली नाही. केवळ तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून त्याचा जगाशी संपर्क आहे. प्रत्यक्ष जैवसंबंध पूर्णपणे अनुपस्थित आहे. त्यामुळे हे जणू अति-उत्तर-आधुनिक काळातील ३२१व्या मजल्यावर राहणारे ईव्ह आणि ॲडमच असावेत असे वाटते.......

क्रांतिकारक बसवन्ना हे बाराव्या शतकातले आपले ‘कार्ल मार्क्स’च म्हणावे लागतील…

बसवन्ना यांनी समतेची परंपरा सांगणारा विलक्षण आणि क्रांतिकारक प्रयोग एका अत्यंत सनातनी अशा समाजात बाराव्या शतकात केला. आपण कुठला तरी नवा धर्म स्थापन करत आहोत, असा अभिनवेश त्यांच्याकडे नव्हता. देव, वेद, पुराण, पुनर्जन्म, कर्मकांड, जात, लिंगभेद, अनिष्ट रूढी-परंपरा आणि वैदिक सनातन धर्माचा त्यांनी कायम विरोध केला. श्रम आणि कष्टाला प्राधान्य दिले. त्यांच्या विचारधारेच्या केंद्रस्थानी माणूस होता.......

‘मार्क्स इन सोहो’ : ‘मला इथे यायचेच होते आणि हा मी तुमच्यासमोर आहे…’

१९८५मध्ये कार्ल मार्क्स सोहोमध्ये अवतरतो, अशी कल्पना या नाटकात केलेली आहे (इंग्रजीत ‘SoHo’ असे लिहिले जाते- South of Houston Street. अलीकडे ‘Soho’ असेही लिहिले जाते.) अमेरिकेतल्या न्यूयॉर्कजवळच्या या सोहो जिल्ह्यावजा ठिकाणी विशेषकरून कलाकार, कवी, लेखक, आर्किटेक्चर अशी माणसे राहतात. राजकीय आणि सांस्कृतिक विकासाच्या दृष्टीने गेल्या काही दशकांत सोहोला फार महत्त्व प्राप्त झाले आहे. मार्क्स म्हणूनच बहुतेक इथे उतरला असावा.......

सतत कशाचा तरी अंत होत आहे, हा ‘भास’ आहे की, ‘वास्तव’? हे तपासून पाहायला हवे...

विचारसरणीचा अंत, इतिहासाचा अंत, कलेचा अंत, सेक्सचा अंत कसा काय होऊ शकतो? ‘अंताचे संभाषित’ कदाचित या कालखंडामध्ये महत्त्वाचे ‘नसावे’ असे म्हणताही येत नाही/येणारही नाही. पण याची काही कारणमीमांसा मात्र नक्कीच करायला पाहिजे... विशेषतः गेल्या तीन दशकांत जगभरातील संस्कृतीचा आणि एकूणच प्रत्येक मानवी अंगाच्या क्षेत्रात तंत्रज्ञानाने जो प्रवेश केला आहे त्याचा ऑक्टोपसी प्रभाव वाढत चालला आहे.......

ढसाळ यांच्या ‘गोलपिठा’मुळे कामाठीपुऱ्याचे दर्शन मराठी जाणीवेला याअगोदरच झाले आहे, ‘कामाठीपुरा’ या कादंबरीनेे ही ‘परंपरा’ कथात्म रूपात पकडण्याचा प्रयत्न केला आहे

जातपात, धर्मभेद हे प्रश्न कामाठीपुऱ्यात नाहीत. हा इलाखा धर्मनिरपेक्ष आहे. मात्र, इथे राजरोस स्त्रीदेहाची खरेदी-विक्री चालते. लाखो रुपयांचा रोकडा हिशोब इथे चालतो. दहशत आणि हिंसा नांदते आणि त्याचा सरळ संबंध आर्थिक गणिताशी असतो; जगण्याच्या प्रत्यक्ष कोलाहलाशी आणि संघर्षाशी असतो. इथे मृत्यू स्वस्त आहे; रोगराई कल्पनेच्या पलीकडची आहे. अफाट देहाची, पिळदार शरीराची पोरं इथं काही वर्षांतच रोगग्रस्त होऊन नाहीशी होतात.......

© 2024 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.