अक्षरनामा : लेख

‘प्रोपगंडा’ : राजकारणाबद्दल तावातावाने बोलणाऱ्या भावनाशील ‘भारतीय जनमानसा’ला भानावर आणणारं पुस्तक

पत्रकार रवि आमले यांचं ‘प्रोपगंडा’ हे पुस्तक आपल्या डोळ्यांत अंजन घालण्याचं काम करतं. आपण अनावश्यक आणि असत्य माहितीच्या विळख्यात गुरफटलो आहोत. त्यातून जे पद्धतशीरपणे आपल्यापर्यंत पोचवलं जातं, त्यालाच आपण कळत-नकळत ‘सत्य’ मानायला लागतो, याचा हे पुस्तक पर्दाफाश करतं. अनेक उदाहरणांच्या माध्यमातून लेखकाने ‘प्रोपगंडा’ कसा राबवला जातो, हे साधार पुराव्यानिशी सांगितले आहे.......

‘संस्कृत’ भाषा महाराष्ट्राच्या आणि इतर स्व-भाषाभिनिवेशी राज्यांच्या शालेय अभ्यासक्रमाबाहेर फेकली जाणार?

खरे तर कोणत्याही विद्यार्थ्याने कोणताही भाषा विषय घेतल्यास, शाळेने तो न शिकवता त्याची नोंदणी करून घेणे वेगळे, आणि ‘हा विषय आमच्याकडे नाही, तुम्हाला इंग्रजी आणि मराठीच घ्यावे लागेल’, हे सांगणे वेगळे. या दुसऱ्या कोटीतील शाळांमुळे ‘संस्कृत’च्या अस्तित्वाचा प्रश्न निर्माण झाला आहे. यामुळे इतर राज्यांत स्थलांतरित होणाऱ्या सरकारी व खासगी क्षेत्रांतील मराठी भाषक पालकांच्या मुलांचे भवितव्य अस्थिर होऊ शकते.......

जनता ‘तरुण राजकारण्यां’ना डोक्यावर घेणार नाही, अशी आपली समजूत ‘गोबेल्सचे प्रचारकी तंत्रज्ञान’ वापरून पद्धतशीरपणे करून देण्यात आली आहे!

भारतीय राजकारणात आज नवे राजकीय प्रयोग होताना दिसत नाहीत. ‘आप’सारखा पक्ष एक अपवाद समजावा. त्यांनी कोणतीही राजकीय पार्श्वभूमी नसताना, शून्यातून सुरुवात करून किती कमी काळात देशातल्या दोन राज्यांमध्ये सत्ता स्थापन केली आहे. असे प्रयोग भारतीय लोकशाहीत व्हायला हवेत. आणि ते तरुणच करू शकतात.......

‘जग बदलणारे ग्रंथ’ : अगदी नेटकी पुस्तकांची ओळख करून दिल्याने हे पुस्तक वाचताना एखादा ‘माहितीकोश’ वाचल्याचा आनंद मिळतो!

हे पुस्तक माहितीपर असलं तरी तितकंच प्रेरणादायीदेखील आहे. प्रत्येक ग्रंथकर्त्याला मानवी आयुष्यात संघर्ष करावा लागला, हाल, अपेष्टाही सहन कराव्या लागल्या. तरीही त्यांनी चिकाटीनं संशोधन, लिखाण केलं. त्यांच्या ठायी असलेली एकाग्रता, शिस्त, सातत्य हे गुण प्रत्येकासाठी अनुकरणीय आहेत. वाचकाचं कुतूहल जागृत राहील, अशा पद्धतीनं अगदी थोडक्यात म्हणजे प्रत्येकी तीन ते चार पानांत प्रत्येक पुस्तकाची नेटकी ओळख करून दिली आहे.......

खूप चांगले लेख या पुस्तकात असताना १० टक्के लेख अगदीच उथळ वाटतात. ते घेतले नसते तरी चालण्यासारखे होते

लोकमान्यांच्या कार्य-कर्तृत्वाची मांडणी यात अतिशय निगुतीने केली आहे. त्यामुळे यात समग्र टिळक भेटतात, आजच्या संदर्भांसोबत. ‘भूमिके’सह ४१ लेखांचा या संग्रहात समावेश करण्यात आला आहे. लो. टिळकांना आपले वारस निर्माण करता आले नाहीत. लोकमान्य गेले आणि टिळक युगाचा अंत झाला. गांधींची विचारसरणी टिळकांचा विचार पुढे नेणारी नव्हती. हे पुस्तक काही अंशी परिचित आणि बव्हंशी अपरिचित टिळक आपल्यापर्यंत समर्थपणे पोचवते.......

‘कुरुंदकर मला आवडतात’, म्हणून मोकळे होणे फार सोपे असते. ‘मला कुरुंदकर पटत नाहीत’, म्हणणे अवघड होऊन बसते

कुरुंदकर सश्रद्ध मनाला पटत नाहीत, ते मन हिंदू असो का मुस्लीम. ते केवळ अभ्यासातून, विवेकातून, वस्तुनिष्ठतेतून व्यक्त होणारे प्रामाणिक लेखक व विचारवंत आहेत. निर्भीक आहेत, निडर आहेत, स्वतःच्या बुद्धीवर, चिंतनावर विश्वास असणारे आहेत, म्हणून ते सश्रद्ध मनाला उत्तर देण्यास अवघड वाटावेत, असे प्रश्न मांडू शकतात आणि त्याची मीमांसा करू शकतात. हा श्रद्धावान मनाला अश्रद्ध प्रश्न घालणारा प्रज्ञावान लेखक आहे.......

‘The Art of Management’ : हे पुस्तक मॅनेजमेंटच्या दृष्टीकोनातून ‘हॉरिझेंटल’ आहे, ‘व्हर्टिकल’ नाही

या पुस्तकाला ‘सेलेब्रिटी व्हॅल्यू’ मात्र नक्कीच आहे. काही नावे पाहिली की, ते लक्षात येते. सचिन तेंडुलकरांची प्रस्तावना आणि हर्ष भोगले, जन. व्ही. पी. मलिक, शिरीन भान, देवेंद्र चावला, ओली पेक्का कलासुव्हो इत्यादींच्या मुलाखती. या पुस्तकाची रचना प्रामुख्याने तीन तथ्यांचा ऊहापोह करणारी आहे. या तीन भागांच्या परिचयात्मक अध्यायांमध्ये शिवकुमार यांनी स्वतःचे विचार आणि अनुभव मांडले आहेत, ते नक्कीच वाचनीय आहेत.......

भारतातल्या उद्योग जगताला 5G हवे आहे. या दिवाळीपासून आपल्याला मिळणारही आहे, पण 5G म्हणजे नेमके काय?

याचा व्यावहारिक उपयोग काय? जास्त वेग आणि कमी विलंब, यामुळे माहितीचे आदानप्रदान वाढेल, निर्णय झटपट होतील, व्यवहारांची वारंवारिता वाढेल. एका अभ्यासानुसार, देशाचा जीडीपी ०.५ ते १ टक्क्याने वाढेल. जगभरात लोकांना आणि व्यवसायांना जोडण्यात, संवाद वाढवण्यात दूरसंचार तंत्रज्ञानाने (‘टेलिकम्युनिकेशन टेक्नॉलॉजी’) महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. आता हे अधिक जलद कसे करता येईल, यावर नव्या तंत्रज्ञानाचा भर आहे.......

‘मूनलाईटिंग’ : धुमाकूळ घालत असलेली भारतीय कॉर्पोरेट क्षेत्रातली नवी संकल्पना… काय बरं करावं?

‘मूनलाईटिंग’ आपल्याला नवे नाही. अगदी शाळेत किंवा कॉलेजात शिकवत असताना स्वतःचे खासगी वर्ग चालवणारे शिक्षक ‘मूनलाईटिंग’च करत होते, असतात. काही तत्त्वावधानी उत्तम शिक्षक जाणता या प्रक्रियेपासून दूर राहिले, राहतात. ते वंदनीय होत, पण त्यांची संख्या अगदीच कमी असते. अगदी थोड्या फरकाने कॉर्पोरेट क्षेत्रात हेच होते आहे, फक्त खासगी वर्ग चालताहेत हे दिसत राहते, कॉर्पोरेट क्षेत्रात आगंतुक काम दिसत नाही, एवढेच.......

भारतीय विद्यार्थी वैद्यकीय शिक्षणासाठी परदेशाची दारं का ठोठावतात? कारण आपण अजूनही वैद्यकीय शिक्षणाची व्याप्ती वाढू शकलेलो नाही…

भारतात वर्षाकाठी १० ते २५ लाख रुपये खासगी वैद्यकीय शिक्षणासाठी मोजावे लागतात, ते चार ते पाच वर्षं देणं सामान्यांच्या कुवतीबाहेरचं असतं. परिणामी भारत मोठा व बहुसंख्य देश असून आपण अजून वैद्यकीय शिक्षणाची व्याप्ती वाढवू शकलेलो नाही. वास्तविक एखाद्या राज्यात अधिक वैद्यकीय जागा नसणं, यात त्या राज्यातील विद्यार्थ्यांचा काहीही दोष नसला तरीही त्यांना केंद्रीय गुणवत्तायादीप्रमाणे प्रवेश मिळत नाही.......

अर्थसंकल्प २०२२-२३ : नवी भारतीय पिढी केवळ प्रयत्नांत समाधान मानणारी नाही, त्यांना परिणामांची प्रतीक्षा आहे

प्रत्येक केंद्रीय अर्थसंकल्प उत्सुकता जागवत येतो, पण २०२२-२३च्या अर्थसंकल्पाने असं काही केलं नाही. किंबहुना मान्यवरांनीदेखील संयत प्रतिक्रियाच दिल्या. एका अर्थानं या वार्षिक घटनेचं महत्त्व उणावत चालल्याचंच हे द्योतक आहे. मागील काही वर्षांपासून एक मात्र जाणवतं आहे. अर्थ-विषयाचे अभ्यासक भारतात रोडावत चालले आहेत किंवा जे आहेत ते स्पष्टपणे व्यक्त होत नाहीत.......

आपल्या सिस्टीममध्ये नव-उद्योगांबाबत ओतप्रोत अनास्था आहे, म्हणून ‘जुगाड’ वा ‘फ्रुगल इनोव्हेशन्स’चे प्रयोग ठायी-ठायी अपरिहार्य बनून राहतात

ज्यांना सामाजिक-आर्थिक गरजांची नाडी गवसली आणि त्या पूर्ण करण्यासाठी अगदी कमी खर्चात स्थानिक संसाधनांचा आधार घेऊन स्वदेशी पद्धतीनं एखादी नावीन्यपूर्ण वस्तू किंवा सेवा ज्यांनी घडवली व पुरवली आणि त्यालाच आपला व्यवसाय बनवून स्थापित केलं, अशा उद्योगकर्मींच्या यशाची गाथा या दोन पुस्तकांचा आत्मा आहे. या दोन पुस्तकांत भारताच्या कानाकोपऱ्यात व्यापून राहिलेल्या नव-उद्योजकतेचं दर्शन घडतं.......

अमीश त्रिपाठी : ‘भारताचा टॉल्किन’, ‘भारतातला पहिला साहित्यिक पॉपस्टार’, ‘पौराणिक कथाकार’ वगैरे…

वाचकाला कथावस्तूच्या जिवंत चत्रणात गुंतून ठेवणं हे या लेखकाचं शक्तिस्थान. त्याची इंग्रजी भाषा तरल आणि संवादी आहे. तो शब्दांतून चलतचित्रागत प्रसंग अगदी डोळ्यासमोर साकारतो आणि आपण जणू कुठेतरी त्या वेळी झाडामागे दडून तो चलचित्रपट पाहात असतो. काही काळासाठी भान हरपून त्या कथेशी एकरूप होतो. आक्षेप घेता येईल असं न लिहिणं, हा नियम अमीशने या संवेदनशील विषयांच्या बाबतीत अगदी काटेकोरपणे पाळला आहे.......

‘माती, पंख आणि आकाश’ या आत्मचरित्रातील प्रांजळ निवेदन फार वेगळं आहे. जे आहे, जसं आहे तसं, अभिनिवेशरहित

सूक्ष्म अवलोकन व संवेदनशील मन यांबरोबरच भाषा-प्रेम आणि आकाश व्यापण्याची उमेद बाळगून बळकट पंखांसह भरारी मारणारा एक मनस्वी प्रशासक मातीशी असलेलं नातं जपत राहतो. त्या सर्वांचा एकजिनसी आविष्कार म्हणजे हे आत्मचरित्र! आता या प्रेरणादायी आत्मचरित्राचा इंग्रजी अनुवाद ‘अँड द जिप्सी लर्न्ड टू फ्लाय’ या नावानं उपलब्ध आहे. अनेक भारतीय भाषांमध्ये हे आत्मचरित्र अनुवादित झालेलं आहे.......

‘आमचा बाप आन् आम्ही’ हे पुस्तक घडत्या वयातील तरुणांनी आवर्जून वाचावे आणि त्यातील यशोगाथा समजून घ्याव्यात…

आजकाल आत्मचरित्र अधिक अभिनिवेशी आणि अतिवास्तववादी (सरीअलिस्टिक) पद्धतीने आकार घेताना दिसतात. या पार्श्वभूमीवर या आत्मचरित्रातील एकूण विवेचनात जाणता कोणाचा तिरस्कार व्यक्त होत नाही, हे विशेष. अनुचित घटितांचा निर्देश करणारे काही संवाद आहेत, नाही असे नाही, पण ते परिस्थितीजन्य आहेत; त्याचा मागोवा ज्यांनी ते सोसले त्यांनीच घ्यावा हे योग्य, आणि तो तसा घेतला आहे, पण असे सहजोद्गार निर्विष आहेत हे महत्त्वाचे.......

मीना प्रभु या आपली ‘भटकी निष्ठा’ जपणाऱ्या लेखिका आहेत. ‘इजिप्तायन’ तर अनेक संदर्भांनी नटलेलं आहे

प्रवासवर्णनपर लिहिताना लेखकाला स्वतःला फिरताना आलेला अनुभव सार्वत्रिकपणे वाचकांना अनुभवता येईल, अशा शब्दांत मांडावा लागतो. लेखकाने वाचकाला आपल्यासोबत तो देश, ती जागा, ती संस्कृती, तो इतिहास वा भूगोल यांची सफर घडवून आणावी लागते… वाचकाच्या डोळ्यासमोर एकेक प्रसंग, दृश्य उलगडत. हे सामर्थ्य मीना प्रभु यांच्या लेखनात आहे. त्यांनी नानारंगी अनुभवाचे आणि अभ्यासातून घडलेल्या व्यासंगाचे आल्हाददायक चांदणे पांघरले आहे.......

‘तत्पूर्वी’ या काव्यसंग्रहातून सुटत चाललेला ‘काल’, छळणारा ‘आज’ आणि अनिश्चित ‘उद्या’ भेटत राहतो…

नवयुगाला शोभणाऱ्या निर्भयपणातून मराठी कविता घडत गेली. ज्या काही निवडक कवींनी तरुणांची नाडी ओळखली, त्याचा हुंकार आपल्याला दासू वैद्य यांच्या कवितेत आढळतो. कविता अतिशय ‘स्वान्त सुखाय’ लिहिला गेलेला अगदी कवीच्या कातडीला चिकटलेला अनुभव वाटतो वाचकाला. ज्या कवीला हा अनुभव स्वतःच्या कातडीएवढाच वाचकाच्या कातडीला चिकटवता येतो, तेव्हा त्याची कविता आत्मनिष्ठेतून समाजनिष्ठ उत्क्रांत झालेली असते.......

एकीकडे ‘सिलिकॉन चिप्स’ उद्योगांची आणि उपभोक्त्यांची गरज भागवत असताना दुसरीकडे त्यामुळे निसर्ग संपदेचा अव्याहत ऱ्हास होतो!

‘सेमीकंडक्टर’ (‘सेमीकॉन’) किंवा ‘सिलिकॉन चिपसेट’ किंवा ‘आयसी’ (‘इंटिग्रेटेड सर्किट्स’) उद्योगांबाबतच्या बातम्यांनी अचानक आभाळ भरून आल्यासारखं झालं आहे. जिकडे पाहावं तिकडे ‘चिपसेट्स’ची वाढीव मागणी आणि कमी पुरवठ्यासंबंधीच्या बातम्या येऊन धडकताहेत. त्यामुळे साहजिक जिथं जिथं इलेक्ट्रॉनिक वापरलं जातं, तिथं तिथं त्या वस्तूंच्या किमती वाढत्या राहण्याची शक्यता वर्तवण्यात येत आहे.......

‘द प्रिन्स’ वाचल्यावर ‘उपाधींमुळे माणसं नाही, तर माणसांमुळे उपाधींना अर्थ प्राप्त होतो’, असं बिनदिक्कत सांगणारा निकोलो मॅकियावेली आजही लोकांना का प्यारा वाटतो, याचं उत्तर मिळतं!

निकोलोने त्याच्या काळापर्यंतच्या घडामोडींवर आधारित राजसत्तांच्या संघर्षाचा आणि परिपाकांचा आढावा घेतला आहे. त्यात जे राजकीय विचारांचं आणि आचारांचं द्वंद्व त्याला दिसलं, त्यातून त्याने भावी राजांसाठी परिपाठ घडवला आहे. निकोलो या सर्व सत्तासंघर्षात सहभागी होता, असं नव्हे. म्हणून त्याने जे सांगितलं, ते एका ‘दूरस्थ विचारवंताचं मनोगत’ ठरतं. यात त्याची ‘इन्व्हॉल्व्हमेंट’ होती, पण ‘कमिटमेंट’ नव्हती.......

भारतीय रेल्वे कात टाकणार! ५ मेगा हर्ट्झ स्पेक्ट्रममुळे ‘फोर-जी’ नेटवर्क प्रत्यक्षात येणार आहे...

भारतात लोहमार्गामध्ये ‘क्रॅक्स’ किंवा ‘फिशर्स’ असल्यामुळे ‘फिश प्लेट्स’ सरकल्यामुळे किंवा ‘अन्मॅनण्ड रेल्वे क्रॉसिंग्स’मुळे अपघात होतात. त्यासाठी रेल्वे मोठ्या प्रमाणात आवश्यक तिथं कॅमेरा आणि विविध सेन्सर्सचं जाळं वाढवत आहे, पण त्यांना ‘कंट्रोल रूम’पर्यंत डेटा वाहून नेण्यासाठी सेल्युलर वायरलेस तंत्रज्ञानाची आवश्यकता आहे, ती ५ मेगा हर्ट्झ स्पेक्ट्रममुळे प्रत्यक्षात येणार आहे.......

‘द प्रॉफेट’मधील विचार मानवी जीवनातील नात्यांची सांधेजोड करणारे, अखिल मानवतेला व्यापणारे, जगण्याचा अंतस्थ हेतू जाणणारे, त्याच्या परिपूर्णतेची कसोटी लावणारे आहेत

‘द प्रॉफेट’मधील विचार थकल्या तृषार्त अवनीवरती पाऊस होऊन बरसणारे अन् मायेने एकेका बीजाला अंकुरणारे. एखाद्या विवेकी वाचकाला खलील जिब्रानमध्ये कदाचित लेह हंटचा ‘अबू बेन आदम’ गवसतो – ‘कल्याण जगाचे करिती जे जन, प्रेम-भावे जगता शिंपून, त्या सर्वांचे देव अवघ्राण, स्वयेंच करतो त्या दीपमान!’ खलील जिब्रान कसा वाटतो? बोरकरांच्या शब्दांत सांगायचं तर ‘आपत्कालीं अन् दीनांवर घन होऊनि जे वळले हो, जीवन त्यांना कळले हो.’.......

आपण बांग्ला भाषेशिवाय टागोरांच्या कवितांचा प्रवास समजून घेऊ शकत नाही, त्यांच्या कवितेमागचे भावनिक पदर एखाद्या स्थानिकासारखे उलगडू शकत नाही

उद्या, ७ ऑगस्ट, गुरूदेव रवींद्रनाथ टागोरांची पुण्यतिथी. त्यानिमित्त ‘गीतांजली’ हे त्यांचे भावकाव्य उलगडण्याचा हा एक प्रयत्न. टागोरांच्या भावकविता समजून घेण्यासाठी बांग्ला व इंग्रजी या दोन्ही भाषा चांगल्या अवगत असणे नितांत आवश्यक आहे. बांग्ला अवगत नसल्याने या काव्याचे आंतरिक पदर मी उलगडू शकणार नाही, याची जाणीव आहे, पण इंग्रजी कवितादेखील कैक वेळा वाचल्याशिवाय समजतील या भ्रमात राहण्यात काही अर्थ नाही.......

‘आपण भूगोलाला ‘इतिहासाची दासी’ मानतो, पण, भूगोलाभ्यास हे सर्व विज्ञानाभ्यासाचं आदि-विज्ञान मानायला हवं!’

ना. गो. कालेलकरांचं ‘भाषा : इतिहास आणि भूगोल’ हे पुस्तक मराठी भाषेच्या इतिहासाचं पुस्तक म्हणून वाचण्यात आलं होतं, पण भाषेला केवळ इतिहास असतो असे नव्हे, तर भूगोलदेखील असतो, याची जाणीव त्यानंतर वाढीस लागली. भाषा अभ्यासात भूगोलाचं असणं जेवढं अनपेक्षित वाटतं, तेवढंच आपल्याला कोणत्याही कार्यक्षेत्रात सकृतदर्शनी वाटतं, पण थोड्या विचाराअंती त्या क्षेत्राला असलेलं भूगोलाचं अस्तर आपल्याला जाणवतं.......

तांबोळी शवविच्छेदन करावं, तसा एकेक मुखवटा उतरवण्यास सुरुवात करतात, तेव्हा वरवर आलबेल भासणारी जीवनपद्धती आतून किती पोकळ झाली आहे, याची जाणीव होते!

तांबोळींच्या विनोदाचं मर्मस्थान ‘बुद्धीगम्यता’ हे आहे, कारण हा विचारप्रवण, बुद्धीला आवाहन करणारा विनोद आहे. विनोदाचा लेप उतरताच जाणवतं ते विचारविश्व - सुधारणेच्या प्रतीक्षेत असलेलं, स्वल्पविरामांना विटलेलं, आश्वासनांवर रुसलेलं. हा विनोदाचा ‘व्हेनेशियन मास्क’ बाजूला सारून अंतर्मनात डोकावणारे डोळे केवळ ग्रामीण जीवनातील शेतकऱ्यांच्या वेदनेचा हुंकार भरतात, रोध दर्शवतात.......

ग्रामीण भागातील आजचे वास्तव अनुभवण्यासाठी ‘तहान’ ही मुळातून वाचावी अशी साहित्यकृती आहे!

ही एक 'अनऑर्थोडॉक्स', अपारंपरिक कादंबरी आहे. पण ती एक प्रश्न मनात ठेवून जाते कदाचित यातच या कादंबरीचं साफल्य आहे. तो प्रश्न असा- कॅनोनायझेशन नेमकं कशाचं? जुन्याचं का नव्याचं, वर्षानुवर्षं तरलेल्या शहाणपणाचं, का हुंदडणाऱ्या अल्लडपणाचं, हे ठरवण्याची ही वेळ, शं नो वरुणः'. या कादंबरीची भाषा कुठेही आपला ग्रामीण बोली पोत सोडत नाही, हे लेखकाचं वैशिष्ट्य आहे. त्यामुळे पूर्ण कथा एकसंध असल्याचं जाणवतं.......

जगद्गुरू आदि शंकराचार्य यांच्या जयंतीनिमित्ताने त्यांच्याविषयीच्या तीन चरित्रांचा वेध

श्री शंकराचार्य यांनी प्रवासाची साधने उपलब्ध नव्हती, निसर्ग आपले रम्य व रौद्र रूप मार्गात सगळीकडे दाखवत होता, त्या काळात केरळ ते काश्मीर असा प्रवास केला. ‘केवल-अद्वैत’ या वैदिक मताची प्रस्थापना केली. तसेच ज्याचे जे आराध्य दैवत ते मध्यभागी ठेवून इतर देवता भोवताली पूजेत ठेवणारी ‘पंचायतन’ पूजेची शक्यता पटवून दिली. ही लवचीकता स्वतः आचार्यांनी हिंदू धर्मातील लोक एकमेकांविरुद्ध दिशेला वळू नयेत म्हणून रुजवली.......

इस्त्राईल-पॅलेस्टाईनसारख्या धुमसत्या ‘संघर्षभूमी’ जगातील मोठ्या राष्ट्रांच्या ‘प्रयोगशाळा’ असतात!

आपल्या मस्तीत जगणारा हा देश, पॅलेस्टाईनवर अत्याचार करतो, नेहमीच त्यांची जमीन बळकावतो, हे जरी सत्य असले तरी, ती त्यांच्या अस्तित्वाची खूण आहे, संघर्षाचा विपाक आहे आणि जगण्याचा अविभाज्य भाग. हा इरेला पेटलेला संघर्ष कधी कधी उग्र रूप धारण करतो आणि हे दुरून पाहणारे आणि मदत करणारे मोठे देश आहेत. त्यांच्या दृष्टीने ही ‘संघर्षभूमी’ त्यांच्या ताकदीची फक्त ‘लिटमस टेस्ट’ असते.......

आजच्या नाकर्तेपणाच्या परिणामांचे भागीदार बहुतांश सुजाण नागरिक असतील. त्यात खासगी, सरकारी आणि राजकीय क्षेत्रांतील व्यक्तींचा सर्वाधिक दोष असणार आहे!

आज अशी परिस्थिती आहे की, करोनाची झळ प्रत्येक कुटुंबाला बसली आहे. संकटकाळी करण्यात येणाऱ्या आपत्कालीन व्यवस्थापनाचा भारतातील विलक्षण वेग लक्षात घेता, आरोग्य क्षेत्रात याच वेगाने पुढील पाच वर्षांत सुधारणा होण्याची गरज आहे, तरच आपण सक्षम आरोग्य यंत्रणा उभारू शकू. या महामारीपासून जर आपण धडा घेऊ शकलो नाही, तर आपल्या असंवेदनशीलतेला पुढची पिढी कधीच क्षमा करणार नाही.......

‘The Right Choice’ : मॅनेजमेंट ट्रेनीपासून मॅनेजिंग डायरेक्टरपर्यंत सर्वांच्या दहा दुविधांवरील औषध

एका बैठकीत हे पुस्तक वाचून संपवता येतं, पण एकेक समस्या समजावून घेऊन त्याची उत्तरं आपल्या मनातल्या प्रश्नांशी ताडून पाहत, अधिकाऱ्यांनी मांडलेला त्यांचा स्वानुभव वाचत पुढे सरकणं जास्त महत्त्वाचं. काही दिवसांनी पुन्हा आपला नेमका प्रश्न कोणता आणि त्यासंबंधी काय करता येईल, याचं नियोजन करून, स्वतःच्या करिअरचं ‘SWOT’ विश्लेषण करून निर्णय घेणं सर्वथा हितावह. या पुस्तकाकडे दीपस्तंभासारखं पाहावं.......

करोनामुळे या वर्षीचा अर्थसंकल्प कोणत्याही क्षेत्राला न दुखावणारा आहे

भारतात ‘असंघटित क्षेत्रा’त नेमके किती लोक आहेत, ते कोण आहेत, कुठे काम करतात, कुठे राहतात, त्यांची कमाई किती, नेमके त्यांच्यापर्यंत पोचायचे कसे, याचा ‘डेटाबेस’ नाही. तो बनवण्यासाठी एक योजना कार्यान्वित करण्यात येणार असल्याचे स्वागत आहे. करोनाकाळात ज्या पद्धतीने विस्थापित मजुरांचे हाल झाले, ते कोणाही संवेदनशील माणसाच्या पचनी पडलेले नाही. म्हणून हे पाऊल उचलले गेल्याची शक्यता आहे.......

अर्थव्यवस्थेचं वस्त्र चंद्रमौळी झालं आहे. तेव्हा नवीन काही करण्यापेक्षा, आहे त्या वस्त्राची सुबक गोधडी करणं आणि ती वर्षभर वापरणं जास्त सयुक्तिक ठरणार आहे...

भारत व चीन हे दोनच मोठे देश करोनाच्या कठीण काळात सकल घरेलू उत्पन्न दर शून्याच्या वर ठेवून होते. पण हे दोन देश जगाची ३६ टक्के लोकसंख्या सांभाळत असल्यामुळे यांच्या आर्थिक प्रगतीचे चाक जगाच्या दृष्टीने गतिमान राहणे आवश्यक असते. म्हणून या दोन देशांकडून अपेक्षाही अधिक आहेत. आता भारतात नव्या आर्थिक वर्षाचा अर्थसंकल्प सादर होईल. त्यामुळे आतापर्यंतच्या कठीण वाटचालीवरून काही तर्क बांधणं स्वाभाविक आहे.......

पंडितराज जगन्नाथांच्या अदभुत चरित्राचे आणि ‘गङ्गालहरी’ या रचनेचे गारुड कायम आहे!

पं. जगन्नाथांनी जननिंदेस कंटाळून गंगेस आपला देह अर्पण केला आणि त्याआधी एकेका श्लोकांतून देवी गंगेची स्तुती केली. एकेका श्लोकापाठी गंगा नदी एकेक पायरी चढत वर येई. बावन्नाव्या श्लोकाच्या शेवटी तिने पं. जगन्नाथांना आपल्यात सामावून घेतले, अशा आशयाची कथा कविमनांचा विषय ठरली. ‘गङ्गालहरी’ ही पं. जगन्नाथाची मूळ संस्कृत रचना. त्यांच्या अद्भुत चरित्राचे आणि ‘गंगालहरी’ या रचनेचे गारुड कवीमनावर कायम राहिले.......

केंद्र सरकारचे तीन नवे कृषी कायदे हा नव्या ‘लेजिस्लेटिव्ह अ‍ॅक्टिव्हिझम’चा प्रकार आहे!

ज्या वेळी आपल्याकडे न्यायालयं स्वतःहून काही प्रकरणं थंडबस्त्यातून बाहेर काढत, तेव्हा त्याला ‘ज्युडिशियल अ‍ॅक्टिव्हिझम’ म्हटलं गेलं, तसंच हे नवं ‘लेजिस्लेटिव्ह अ‍ॅक्टिव्हिझम’ आहे. तेच आता शासकीय निर्णयप्रक्रियेत दिसतं आहे, म्हणून ज्या राज्यांना अजून चाकोरीबाहेर जाऊन विचार करण्याची सवय अंगवळणी पडली नाही, त्यांना हे अघटित वाटतंय. हा केवळ दोन स्वतंत्र निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियांमधील संसदीय संघर्ष आहे.......

केंद्र सरकारचे तीन नवे कृषी कायदे हा नव्या ‘लेजिस्लेटिव्ह अ‍ॅक्टिव्हिझम’चा प्रकार आहे!

आपण नव्या भारताच्या निर्मितीत जुन्या वेळखाऊ प्रक्रियांना कवटाळून बसू शकत नाही, जर बदल हवा असेल तर नवा मार्ग जोखलाच पाहिजे. याला आम्ही कॉर्पोरेट क्षेत्रात ‘succeed fast, fail fast’ म्हणतो. ज्या राज्यांना अजून चाकोरीबाहेर जाऊन विचार करण्याची सवय अंगवळणी पडली नाही, त्यांना हे अघटित वाटतंय. हा केवळ दोन स्वतंत्र निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियांमधील संसदीय संघर्ष आहे.......

अमेरिकन राष्ट्राध्यक्षपदाची निवडणूक संपूनही त्यानंतरचं कवित्व संपत नाही, ते कशामुळे?

अमेरिकन ‘काँग्रेस’च्या वरिष्ठ सभागृहात सिनेट, डेमोक्रॅट आणि रिपब्लिकन पक्षांची सदस्यसंख्या समसमान आहे. ‘जॉर्जिया’च्या ‘रन-ऑफ’मध्ये ज्या पक्षाचे दोन उमेदवार जिंकतील, त्याला ‘सिनेट’मध्ये बहुमत मिळेल. ते जर ‘डेमोक्रॅट्स’ना मिळाले तर नव्या राष्ट्राध्यक्षांची निर्णयप्रक्रिया गतिमान होऊ शकते, नाही तर ‘अडथळ्यांची शर्यत’... अमेरिकन राष्ट्राध्यक्षपदाची निवडणूक संपूनही त्यानंतरचं कवित्व संपत नाही, ते यामुळे.......

सज्जन समाजाचे स्थैर्य आणि सामर्थ्य त्यांच्या एकोप्यात आहे, हे आपण महाराष्ट्रीय धर्म पाळणाऱ्यांनी कधीही विसरता नये!

‘दासबोध’ उपनिषदांचा मराठी अवतार आहे, असे साधार दाखवता येते’, असे श्री बेलसरेंचे मत आहे. उदा. ‘जे पिंडी तेचि ब्रह्मांडी’, हे विचार ‘छांदोग्य’ उपनिषदाच्या ‘तत् त्वं असि’ या वाक्यातून स्फुरले आहेत. श्री बेलसरे स्वतः इंग्रजीचे प्राध्यापक असल्यामुळे समर्पक शब्द योजतात. जसे ‘पिंड-ब्रह्मांड’ म्हणजे ‘Microcosm-Macrocosm’. एकेका ‘दशका’त १० ‘समास’ आहेत, म्हणजे एकूण २०० ‘समास’ आहेत.......

‘ज्ञानेश्वरीपाठीं । जो ओंवी करील मऱ्हाठी । तेणें अमृताचे ताटीं । जाण नरोटी ठेविली॥'

मराठी भाषेला ललामभूत असा ‘श्री ज्ञानेश्वरी’ हा ग्रंथ वाङ्मयाच्या अभ्यासकांसाठी ‘पाठ’ (धडा या अर्थी) म्हणून आणि भाविकांसाठी ‘पाठ’ (पारायण या अर्थी) मान्यता पावलेला आहे. त्याचे केलेले हे साक्षेपी संपादन ‘सार्थ ज्ञानेश्वरी’ संग्रही असावे असेच साधले आहे. ग्रंथात १८ अध्यायांची मांडणी अभ्यासकाच्या सोयीने केली आहे. प्रत्येक अध्यायात एक ओवी निवडून त्यावर सुंदर तैलचित्र काढले आहे.......

जेव्हा तीन पायांपैकी दोन मोडलेले आहेत, तेव्हा कृषी हेच एक क्षेत्र आपल्याला मूलभूत दृष्टीने ‘आत्मनिर्भर’ बनवू शकते!

आपण देशातील लोकांच्या प्रतिकूल परिस्थितीतील मूलभूत गरजांकडे पाहिले तर अन्न, पाणी, वस्त्र, निवारा, संरक्षण अशी यादी करता येईल. यातील अन्न, वस्त्र आणि निवारा पुरवण्याचे सामर्थ्य या एकाच क्षेत्रात आहे. एकदा ते मिळाले की, माणूस म्हणून आपले आणि देशाचे संरक्षण करण्यास आपण समर्थ आहोतच. म्हणून पुन्हा नव्याने ‘पेर्ते व्हा!’ हे सांगण्याची आवश्यकता निर्माण झाली आहे आणि कृती करण्याची संधीही.......

हिंदू देवदेवतांच्या मूर्ती पॅरामिशियमसारख्या मध्य व्हिएतनामच्या ‘द-नांग’ शहरात दिसत राहतात, तेव्हा आश्चर्य वाटतं.

व्हिएतनाममध्ये ७० टक्के लोक ‘धर्म म्हणजे अफूची गोळी’ या मार्क्सच्या तत्त्वज्ञानावर वाढलेले असल्यामुळे ‘निधर्मी’ आहेत. १२ टक्के बौद्ध आहेत. त्यामुळे थोडे ‘पॅगोडा’ दिसतात. फारच कमी ख्रिश्चन, पण हिंदू देवदेवतांच्या मूर्ती पॅरामिशियमसारख्या समुद्रकिनाऱ्याशी झुंजणाऱ्या निमुळत्या मध्य व्हिएतनामाच्या ‘द-नांग’ शहरात दिसत राहतात, तेव्हा साहजिक आश्चर्य वाटतं.......

गोपाळ नीळकंठ दांडेकर यांच्या रसाळ शैलीतल्या तीन संतचरित्रात्मक कादंबऱ्या

‘मोगरा फुलला’ची भाषा जणू ज्ञानेश्वरीला वाट पुसतच जडवली आहे. ज्ञानेश्वरीचे परिशीलन केल्याशिवाय त्याच्या कर्त्याचा चरित्रकार होणे सोपे नव्हतेच. घटनात्मक चरित्र-कथन करणारी ‘तुका आकाशाएवढा’ ही कादंबरी संताजी तेली जगनाड्यो (डे) या तुकाराम महाराजांच्या बालमित्राच्या तोंडून वदवली आहे. रामदास स्वामींच्या अंगांगात चैतन्य भरलेले, त्यांना विस्कळीतपणा अमान्य, म्हणून त्यांच्या शब्दसामर्थ्यातून त्यांना अनुभवावे.......

चीनचे असली आणि नकली दात जगाला ओळखता येत नाहीत, केवळ अंदाज बांधावा लागतो!

नाण्याला दोन बाजू असतात, तशी चीनच्या विकास गतीला एक अधोगामी बाजू आहे. चीन एकाच वस्तूची तीन ते चार दर्जात विभागणी करतो. अमेरिकेत मिळणारी चिनी खेळणी चांगल्या दर्जाची असतात, तीच भारतात अतिशय वाईट दर्जाची असतात. एवढी की त्याचे प्लॅस्टिक ‘रिसायकल’ करता येत नाही. ते पर्यावरणाला घातक ठरते. चीनचे उद्योजक फक्त नफा पाहत असतात आणि ज्या देशाला जे हवं ते पुरवतात.......

चीन कधीच ‘आत्मनिर्भर’ झालेला आहे, भारताला ‘आत्मनिर्भर’ होण्यासाठी अजून खूप वेळ लागणार आहे.

एका दशकापूर्वी चीनची परकीय-चलन-गंगाजळी (फॉरेक्स) ४०० बिलियन अमेरिकन डॉलर एवढी होती, भारताची ती आता आहे, म्हणजे स्थूल अर्थ-दृष्टीने दशकापूर्वी चीन जिथे उभा होता, तिथे आज आपण उभे आहोत. आपण चीनच्या पाऊलावर पाऊल तर ठेवत नाही आहोत, हे शोधण्यासाठी घेतलेला अर्थव्यवस्थेचा हा मागोवा, आणि तसे असेल, तर यानिमित्ताने त्याचे पाऊल किती जगड्व्याळ झाले आहे, याचीही कल्पना येईल.......

‘कोविड-१९’ने सरकारी कामांचे स्वरूप खऱ्या अर्थाने ‘डिजिटल’ करण्याची आवश्यकता पुन्हा अधोरेखित केली आहे!

सामान्य माणसाला ‘मध्यवर्ती’ ठेवून त्याला येणाऱ्या छोट्या-छोट्या समस्यांची यादी केली आणि त्यासाठी ‘डिजिटल’ उत्तर शोधलं की, नवी प्रणाली तयार होते. आणि पासपोर्ट नोंदणीसारखा व्यवस्थेत झालेला अमूलाग्र सकारात्मक बदल सामान्य माणसाला जाणवतो. ही संवेदनशीलता मात्र ज्यांच्या कामात नसते, तिथं ‘लिप सर्व्हिस’ दिली जाते आणि मग त्याचं प्रत्यंतर दर्जेदार कामात होत नाही.......

संयुक्त महाराष्ट्राची ६० वर्षे : कोणत्या क्षेत्रांत किती प्रगती झाली आणि नेमके काय राहून गेले?

सगळे आळशासारखे जागच्या जागी मिळायला हवे असेल तर हा चैतन्यदायी मानवजन्म काय कामाचा? एकदा सबलीकरण झाले की, प्रत्येकाने आपल्या कर्तृत्वाने नंदनवन फुलवायचे आहे, आपले मार्ग स्वतः प्रशस्त करायचे आहेत. कोणतेही सरकार कोणाला जन्मभर पुरवू शकणार नाही, ते फक्त नागरिकांना ‘सक्षम’ करू शकते. ती त्यांची जबाबदारीच असते. नागरिकांचे म्हणून जे कर्तव्य असते, ते त्यानेच पार पडायचे असते. ‘जो दुसऱ्यावरी विसंबला, त्याचा कार्यभाग बुडाला.......

गांधीजी आज एका दीपस्तंभासारखे वादळवाऱ्यात भरकटलेल्या तारूस मार्गदर्शक ठरत आहेत!

काळ जसजसा पुढे सरकतोय, तसतसे गांधीजींचे विचार अधिकाधिक उपयोगी असल्याचे प्रत्ययास येत आहे. वाढती व्यापार-स्पर्धा, वाढता भ्रष्टाचार, वाढता जाती-विद्वेष, रोडावणारी आरोग्य व शिक्षण व्यवस्था, सार्वजनिक अस्वच्छता, कोसळणारे उद्योगधंदे, ढासळणारी नैतिकता, बकाल होणारी शहरे, ओस पडणारी गावं, मावळता पर्यावरण विवेक आणि सरती नाती-गोती, या पार्श्वभूमीवर गांधीजी एका दीपस्तंभासारखे मार्गदर्शक ठरत आहेत.......

‘ईशावास्योपनिषद’ : या उपनिषदात केवळ १८ मंत्र आहेत, पण या मंत्रांचे आधुनिक व्यवस्थापनाशी घनिष्ठ नाते आहे.

‘उपनिषद’ हे भारतीय तत्त्वज्ञानाचा संग्रह आहेत, समृद्ध जीवन जगण्याचे तत्त्वज्ञान आहे. ‘उपनिषदां’चा काळ फार जुना, अज्ञात म्हणून त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करण्यासारखी ती आहेत का? तर, नाही! पण या लेखापुरता फक्त एका उपनिषदाचा विचार आपण करू, ‘ईशावास्योपनिषद’. आणि तोही केवळ ‘व्यवस्थापनशास्त्रा’च्या संदर्भात. या उपनिषदात केवळ १८ मंत्र आहेत, पण या सगळ्या मंत्रांचे आधुनिक व्यवस्थापनाशी निगडित सार, तेवढे आपण वेचून पाहू.......

व्हिएतनाममधील मित्राला सहज म्हणून पाहा, ‘‘करोना’मुळे जरा तीन-चार महिने नॉन व्हेजपासून दूर राहा.’ तो हसून म्हणेल, ‘‘करोना’ झाला तरी परवडेल, पण हे दूर राहणे नको.’

आपलं खाद्य आपल्या जगण्याचा भाग झालेलं असतं; आपल्याला जे ‘असभ्य’ वाटतं, ते दुसऱ्या संस्कृतीत ‘सभ्य’ असू शकतं. एखाद्या शाकाहारी माणसाने भारतात आपल्याला ‘मॅकडोनाल्ड’मध्ये ‘व्हेज बर्गर’ मिळतं म्हणून बाहेरच्या देशात ते शोधलं, तर त्याच्या पदरी निराशाच येते. तिथे बहुधा ‘व्हेज’ नावाचा एकही पदार्थ ‘मेन्यू’मध्ये सापडत नाही. वेगवेगळ्या देशांत फिरताना आपण अनुभवसमृद्ध होत असतो.......

नगर पंचायत, नगरपालिका आणि महानगरपालिका यांच्यामुळे शहरी भागाच्या विकासात काही सकारात्मक बदल झाला आहे का?

एवढ्या मोठ्या नागर-प्रदेशाचे प्रशासनिक व्यवस्थापन करण्यासाठी संविधानात ७४वी सुधारणा करण्यात आली आणि त्यानुसार १९९३ मध्ये नगर पंचायत, नगरपालिका आणि महानगरपालिका या संस्था अस्तित्वात आल्या. आता यांच्या असण्याला २६ वर्षे झाली, तेव्हा, ‘या संस्था ज्या शहरी भागाच्या विकासासाठी बनवण्यात आल्या, त्या भागांत मागील २६ वर्षांत काही सकारात्मक बदल झाला आहे का?’ हा प्रश्न साहजिक उपस्थित होतो.......

‘डिजिटल व्यवसाय’ श्रमिकांचा भाग्यविस्तार करणारा आहे. म्हणून या व्यवसायांना पोषक असे निर्णय आपण घेतले पाहिजेत!

‘आम्हाला तुमच्या निवेशाची गरज नाही’, म्हणण्याचा उद्दामपणा टाळता आला पाहिजे. उलट जिथे कुठे महसुलात गळती होते आहे असे लक्षात येते, तिथे योग्य ते नियम लागू करावेत, हे सरकारचे कामच आहे. पण म्हणून आधुनिकतेचे वारेच थोपवू पाहणे कोणत्याही राष्ट्राला जमले नाही, अशामुळे राष्ट्राच्या संपत्तीसंचयात बाधा निर्माण करतो आणि तो टाळणे, यास सरकारने अग्रक्रम द्यावा हे उचित असते.......

गतिशीलांवरच संपूर्ण मानवी समाजाच्या भविष्याची आणि नेतेपणाची जबाबदारी असते!

माणसानं गतिशील असणं आवश्यक आहे आणि अशा गतीशीलांवरच संपूर्ण मानवी समाजाच्या भविष्याची आणि नेतेपणाची जबाबदारी असते. गतिशीलांना आपण ‘स्टेट्समन’ म्हणू किंवा ‘व्हिजनरी’. त्यांना इतरांपेक्षा अधिक लवकर, अधिक कळतं म्हणून त्यांनी इतरांनी कुठं जायचं, याबाबत दिशादर्शन करायचं असतं. त्यांनी आपलं धुरीणत्व समाजाच्या, राष्ट्राच्या आणि जगाच्या कल्याणासाठी वेचायचं असतं, तंत्रज्ञानाला मानवी चेहरा द्यायचा असतो.......

भारताची अर्थव्यवस्था : सकारात्मक दृष्टिकोनातून विचार करण्याची गरज

२०१४ मध्ये भारताची लोकसंख्या १.२९ अब्ज होती, ती २०१९च्या शेवटी १.३६ अब्ज एवढी झाली. म्हणजे लोकसंख्येत सहा टक्के वृद्धी झाली. भारताच्या लोकसंख्येच्या फक्त २.८ टक्के लोक आयकर भरत होते, ते प्रमाण ४.२ टक्के एवढे झाले. म्हणजे ५० टक्के वृद्धी झाली. याचा अर्थ अधिक लोक आता अर्थव्यवस्थेस हातभार लावत आहेत. सिंगापूरमध्ये हेच प्रमाण ३२ टक्के एवढे आहे. याचा अर्थ आपल्याला करपात्र लोकांना शोधावे लागणार आहे.......

उद्याचा ‘सुंदर भारत’ घडवण्यासाठी, उद्या ‘आज’पेक्षा चांगला करण्यासाठी काय करायला हवं?

देशासाठी जे चांगलं, ते करायला हवं; लोकांना जे प्रिय ते करण्याकडे कल ठेवला की, जे होतं ते ‘अधिकांचं अधिक भलं’ करणारं राहत नाही, ‘थोडक्यांचं अधिक भलं’ करणारं होतं. ‘लोकस्य भिन्नरुचित्वात् तदनुरञ्जनस्य ईश्वरेणापि कर्तुं अशक्यत्वात्’ असं म्हणतात ते खरं आहे. म्हणून राज्यकर्त्यांनी ‘मत’ नव्हे तर ‘माता’ (भारत) डोळ्यापुढे ठेवून प्रामाणिकपणे काम केल्यास आजच्या चिमुकल्यांना तरी उद्याचा ‘सुंदर भारत’ आपण देऊ शकू.......

मायबाप सरकार, मी एक मध्यमवर्गीय प्रामाणिक करदाता आहे...

छोटे छोटे देश घेतलेलं काम व्यवस्थित तडीस नेत असताना अजून किती वर्षं आम्ही ‘भारताचा विस्तार, लोकसंख्या, निरक्षरता,, ही Lame Excuses घेऊन जगायचे? एकीकडे ‘डिजिटाईझेशन’चा पुरस्कार करणारे तुम्ही आणि दुसरीकडे अजूनही रोखीचा रोख कायम ठेवणारे घाऊक व्यापारी असताना नेपोलियनने म्हटल्याप्रमाणे – ‘A leader is a dealer in hope’ हे वाक्य आठवतं. नेमकं कशाचा पाठपुरावा करावा आणि कुठपर्यंत पुरावं हे कळेनासं होतं, गोंधळ उडतो.......

पर्यावरणाचा विचार हा ‘सम’विचार आहे. पंढरीच्या विठोबाला आपण ‘समचरण’ म्हणतो तसा!

योजना असतात, होत्या, होतीलही, पण गरज आहे, ती व्यक्तिगत पातळीवर मानसिकता बदलण्याची. भारताबाहेर ‘चांगला नागरिक’ असणारा मी भारतात ‘चांगला नागरिक’ म्हणून वावरत नाही, हा मोठ्ठा प्रश्न आहे. म्हणजे सिंगापूरच्या रस्त्यावर कागदाचे चिटोरे जपून बॅगेत ठेवणारा मी भारतात रस्त्यावर ते सर्रास भिरकावून देतो. मला शिक्षा होणार नाही याची खात्रीच असते. वैयक्तिक पातळीवर मी आत असलेल्या जडत्वावर मात करत नाही हे दुर्दैवी आहे.......