‘कन्नड’चे ते दिवस ‘घडण्या’चे होते, आणि ‘घडवणारी’ अनेक चांगली माणसं त्या काळात भेटली...
दिवाळी २०२४ - लेख
प्रवीण बर्दापूरकर
  • प्रातिनिधिक चित्र
  • Wed , 06 November 2024
  • दिवाळी २०२४ लेख शिवाजी महाविद्यालय Shivaji College कन्नड Kannad औरंगाबाद Aurangabad

महात्मा गांधी मिशनच्या रम्य परिसरात शिरलं की, महाविद्यालयीन जीवनातले दिवस आठवतात. हा परिसर इतका मनोहारी, पण आमचा तेव्हाचा महाविद्यालयीन परिसर अतिशय रुक्ष. कन्नड बसस्टॅण्ड समोर असलेल्या नाल्याच्या काठावर नुकतीच तयार झालेली नगरपालिकेची एक वास्तू म्हणजे आमचं महाविद्यालय.

१९६० ते ८० तो काळ सर्वच बाबतीत अतिशय प्रतिकूल होता. शिक्षणाच्या सोयीचा अभाव, दळणवळणाची साधनं अत्यंत मर्यादित; एका वेळेस एकच चारचाकी वाहन जाऊ शकेल असे रस्ते, आरोग्याच्या सुविधा तर खूपच त्रोटक. शासनाचं प्राथमिक उपचार केंद्र तालुक्याच्या गावी असायचं. माझी आई नर्स होती. पंचक्रोशीसाठी एकच नर्स, असं तेव्हाचं अतिशय व्यस्त प्रमाण होतं. खेडोपाडी संवादाची साधनं जवळजवळ नव्हतीच; जी काही एकमेकांची ख्यालीखुशाली कळायची ती पोस्टामार्फत. तेही पंचक्रोशीत एकच. खेडोपोडी बाजारही नव्हते. पंचक्रोशीत एखादाच आठवडी बाजार असे. गावात किराणा सामानाचं एखादं-दुसरं छोटंसं दुकान असे.

तेव्हाच्या औरंगाबाद जिल्ह्याच्या कन्नड तालुक्यातल्या अंधानेर या गावातून मी मॅट्रिक झालो. शैक्षणिक वर्ष १९७१-७२ होतं. संपूर्ण कन्नड तालुक्यात कन्नड आणि पिशोर या दोनच गावांत मॅट्रिकच्या परीक्षेचं केंद्र होतं. तेव्हा हायर मॅट्रिक म्हणजे अकरावी होतं. नंतर पीयुसी (प्री युनिर्व्हसिटी कोर्स) आणि त्यानंतर तीन वर्षांचा पदवी अभ्यासक्रम अशी रचना होती. आमच्या बॅचनंतर मॅट्रिक म्हणजे १०+२+३ अशी शिक्षण प्रणाली सुरू झाली.

.................................................................................................................................................................

तुम्ही ‘अक्षरनामा’ची वर्गणी भरलीय का? नसेल तर आजच भरा. कर्कश, गोंगाटी आणि द्वेषपूर्ण पत्रकारितेबद्दल बोलायला हवंच, पण जी पत्रकारिता प्रामाणिकपणे आणि गांभीर्यानं केली जाते, तिच्या पाठीशीही उभं राहायला हवं. सजग वाचक म्हणून ती आपली जबाबदारी आहे.

Pay Now

.................................................................................................................................................................

तेव्हाची सामाजिक-आर्थिक परिस्थितीसुद्धा अतिशय हलाखीची होती. सधन वर्ग समाजात फारच कमी होता. शिक्षणही प्रामुख्यानं याच समाजापर्यंत मर्यादित होतं. मात्र १९६०नंतरचा तो काळ... ही बंधनं सैल होण्याचे दिवस. समाजामध्ये शिक्षणाबद्दल जागृती निर्माण होऊ लागली होती. माझ्या मॅट्रिकच्या वर्गात २६ मुलं होती, पण एकही मुलगी नव्हती. २६पैकी तब्बल २२ जण शिक्षण घेणाऱ्या त्यांच्या समाजातले पहिले होते.

दोघांचा अपवाद वगळता वर्गातल्या सगळ्यांची आर्थिक परिस्थिती फारच बिकट होती. शाळा संपल्यावर माझे बहुतेक सहाध्यायी शेतात कामाला जात. त्यापैकी अनेक जण कन्नडला भरणाऱ्या सोमवारच्या आठवडी बाजारात भाजी-फळं-धान्य विकायला जात आणि येताना आठवड्याचा बाजार करून येत. या मित्रांसोबत मीही बाजारात भाजी विकायला अनेकदा बसलो आहे.

एका वर्षी तर दिवाळीला आकाश कंदील तयार करून विकायला बसलो होतो, हेही अजून आठवतं. माझा एकही आकाश कंदील विकला गेला नाही, कारण तेव्हा तयार आकाश कंदील विकत घेण्याची पद्धतच नव्हती. शेवटी मी सर्व कंदील वाटून टाकले... आणि महाराष्ट्र एका उद्योजकाला कायमचा मुकला!

आमचीही परिस्थिती कनिष्ठापेक्षा कनिष्ठ मध्यमवर्गीय होती. वयाच्या तिशीतच अकाली वैधव्य प्राप्त झालेली माझी आई- तिला आम्ही ‘माई’ म्हणत असू. तिच्या पदरी चार मुलं... आणि नर्सला पगार असून असून असणार किती? अंधानेरला एका खोलीत आम्ही सर्व राहत असू. रात्रीचा आमचा सर्व वावर चिमणी किंवा कंदिलाच्या प्रकाशात असे. घरच्या बिकट आर्थिक परिस्थितीमुळे साधारण आठवीपासूनच उन्हाळ्यातील दोन-अडीच महिने कुठे तरी काम करणं, आणि त्यातून झालेल्या कमाईतून वर्षभराच्या शिक्षणाची सोय करणं, हा आमच्या घरातला परिपाठ होता.

मी नववीत असताना अंधानेरजवळ ‘अंबाडी मध्यम सिंचन प्रकल्पा’चं काम सुरू झालं. त्या कामाचे स्थानिक प्रमुख के. एस. नांगरे आणि बेग असे दोघे होते. या कामावर मला संधी मिळाली. एक तर माझं अक्षर चांगलं, त्यामुळे मस्टर लिहिणं, डिक्टेट केलेली पत्रं लिहून देणं आणि नांगरेसाहेबांची तान्ही मुलं सांभाळणं, अशी दुहेरी जबाबदारी होती.

एक अतिरिक्त जबाबदारीही पडत असे आणि ती म्हणजे नांगरे आणि बेगसाहेबांना भिडू कमी पडला, तर त्यांच्यासोबत ब्रिज या पत्त्याच्या खेळात सामील होणं. रोजंदारी २ रुपये ७५ पैसे अशी काहीशी आठवड्यातले पाच दिवस मिळायची. नांगरेसाहेबांमुळे इयत्ता नववी ते बी.कॉम प्रथम वर्षापर्यंत मला ‘रोजगार हमी योजने’वर काम मिळालं.

...........................................................................................................................................

मॅट्रिकनंतर पुढील शिक्षणाच्या कोणत्याही आशा आमच्यासमोर नव्हत्या. मॅट्रिकचा निकाल लागला. मला ५३ का ५४ टक्के मिळाले. मॅट्रिकच्या परीक्षेत इतके चांगले (?) गुण मिळवणारा बर्दापूरकर घराण्यातला मी पहिला कुलदीपक होतो, तरी माई नाराज झाली! कारण ५५ टक्क्यांपेक्षा जास्त गुण मिळाले असते, तर बँक, विमा किंवा पोस्टात सहज नोकरी मिळाली असती. पुढचं शिक्षण घ्यायचं तर वैजापूर किंवा औरंगाबादला जावं लागलं असतं आणि ते परवडणारं नव्हतं. त्यामुळे पुढच्या शिक्षणाच्या आशा संपुष्टात आल्या. खरं तर, मॅट्रिकनंतरच नांगरेसाहेबांच्या साईटवर तात्पुरत्या स्वरूपात ‘रोड कारकून’ म्हणून मला नोकरी मिळण्याबद्दल माईचं बोलणंही झालं होतं.

...........................................................................................................................................

कन्नड तालुका पंचायत समितीचे तत्कालीन सभापती लक्ष्मणराव मोहिते-पाटील अंधानेरचे होते. तेव्हा पंचायत समितीच्या सभापतींना जीप मिळत असे. मॅट्रिकची परीक्षा देण्यासाठी अंधानेरची सर्व मुलं त्या जीपनं दोन ट्रिपा करत. परीक्षेच्या काळात आम्हा सर्व मुलांच्या जेवणाचे डबे; खरं तर, फडक्यात बांधलेल्या भाकरींचा गठ्ठा, दररोज लक्ष्मणराव पाटील कन्नडला येताना जीपमध्ये घालून आणत. त्यात दोघा-तिघांचा अपवाद म्हणजे, त्यांचं जेवण डब्यात येत असे, बाकी सर्वांचं कपड्यात बांधून.

महत्त्वाची बाब म्हणजे त्यात कोणताही जातीभेद नव्हता. ब्राह्मण, मराठा, कोळी, तेली, दलित अशा सर्वांचं जेवण जीपमध्ये गुण्यागोविंदानं लक्ष्मणराव घेऊन येत. शाळेसमोर असणाऱ्या एका टपरीवाल्याला सकाळ-संध्याकाळ आम्हाला चहा देण्याची सूचनाही लक्ष्मणरावांनी केलेली होती.

१९७१चा मध्यम दुष्काळ संपून ७२च्या तीव्र दुष्काळाची चाहूल लागलेले ते दिवस होते. गावोगावी खडी फोडण्याची कामं सुरू झाली होती. जगण्याचे वांधे होते अन् मरणाचेही. कारण कोणी मरण पावला तर त्याला आंघोळ घालायलाही पाणी नव्हतं... जगण्यासाठी अमेरिकेतून आलेला लाल गहू, पावडरचं दूध आणि सुकडी या अन्नाचा आधार होता. अशी ही सर्वत्र अभावाची स्थिती होती.

अशा परिस्थितीत मॅट्रिकनंतर पुढील शिक्षणाच्या कोणत्याही आशा आमच्यासमोर नव्हत्या. मॅट्रिकचा निकाल लागला. मला ५३ का ५४ टक्के मिळाले. मॅट्रिकच्या परीक्षेत इतके चांगले (?) गुण मिळवणारा बर्दापूरकर घराण्यातला मी पहिला कुलदीपक होतो, तरी माई नाराज झाली! कारण ५५ टक्क्यांपेक्षा जास्त गुण मिळाले असते, तर बँक, विमा किंवा पोस्टात सहज नोकरी मिळाली असती. पुढचं शिक्षण घ्यायचं तर वैजापूर किंवा औरंगाबादला जावं लागलं असतं आणि ते परवडणारं नव्हतं. त्यामुळे पुढच्या शिक्षणाच्या आशा संपुष्टात आल्या. खरं तर, मॅट्रिकनंतरच नांगरेसाहेबांच्या साईटवर तात्पुरत्या स्वरूपात ‘रोड कारकून’ म्हणून मला नोकरी मिळण्याबद्दल माईचं बोलणंही झालं होतं.

एक दिवस संध्याकाळी गावात दवंडी पिटली की, ‘उद्या खासदार बाळासाहेब पवार आणि आमदार नारायणराव नागदकर पाटील अंधानेरला येणार आहेत’. कन्नडला त्या वर्षीपासून कला आणि वाणिज्य महाविद्यालय सुरू होणार होतं. त्या संदर्भात ग्रामस्थांशी बोलण्यासाठी ते येणार होते. लक्ष्मणराव मोहिते-पाटील यांच्या वाड्यात दुसऱ्या दिवशी बैठक झाली. बाळासाहेब पवार यांनी नारायणराव नागदकर आणि लक्ष्मणराव पाटील यांच्या उपस्थितीत नवीन महाविद्यालयाची घोषणा केली. मॅट्रिक पास झालेल्या सर्व विद्यार्थ्यांना प्रवेश मिळेल याची ग्वाही दिली. बैठकीला उपस्थित असलेल्या ग्रामसेवकाला सर्व विद्यार्थ्यांना वार्षिक उत्पन्न १२०० रुपयांपेक्षा कमी असल्याचा दाखला देण्याचा आदेश दिला.

आता नाव आठवत नाही, पण ग्रामसेवकानं माझा जातवार उल्लेख करून माझी आई नर्स असल्याचं म्हणजे, आमचं उत्पन्न १२०० रुपयांपेक्षा जास्त असल्याचं सांगितलं. लक्ष्मणराव मोहिते यांच्याशी कानगोष्टी केल्यावर बाळासाहेब पवार यांनी ‘अरे, नर्सबाईला पगार असणार तरी किती? आणि बाईच्या पदरी चार पोरं आहेत, याचा काही विचार करशील की नाही,’ हे खडसावून विचारलं आणि पुढील शिक्षणाचा अंधानेरच्या आमच्या वर्गातील माझ्यासकट इतर मुलांचा मार्ग मोकळा झाला.

अंधानेरहून महाविद्यालयात मी आणि रामराव मालकर सोबतच गेलो. आम्ही शालेय जीवनातले मित्र. अंधानेरला शेजारीच राहत असू. शाळेतून आलो की, रामरावसोबत त्याच्या शेतात मी अनेकदा जात असे. महाविद्यालयात गेल्यावर अशोक बारवकर यांनी आम्हाला मार्गदर्शन केलं. ते वाणिज्य विषयाचे प्राध्यापक होते. वाणिज्य शाखेत पदवी मिळवली की, नोकरीची कशी हमखास खात्री आहे, हे त्यांनी पटवून दिलं, तरी रामरावनं कला आणि मी वाणिज्य शाखा घेतली. प्रवेशाचा फॉर्म सादर करायला गेलो, तर लक्ष्मण काळेशी ओळख झाली. महाविद्यालयीन जीवनातला तो माझा पहिला मित्र.

कन्नडच्या शिवाजी कला आणि वाणिज्य महाविद्यालयात वाणिज्य शाखेत प्रवेश घेणारे मी आणि लक्ष्मण पहिला-दुसरा विद्यार्थी. पायजमा-सदरा घालून असलेला लक्ष्मण, विद्यार्थी नाही, तर ‘बाप्या-माणूस’ वाटला. कन्नडला पुढील शिक्षणाची सोय नसल्यानं मॅट्रिक झाल्यावर तीन वर्षांपासून तो शेती करत होता आणि पिठाची गिरणीही चालवत होता. कन्नडच्या आठवडी बाजाराला लागून त्याचं घर होतं. दरम्यान त्याचं लग्न झालं होतं आणि तो एका मुलाचा पिता होता.

आमच्या दोघांचे सूर खूपच जुळले. आता तो मुंबईत बडा सनदी लेखापाल (चार्टर्ड अकाऊंटंट) आहे; फोर्टसारख्या भागात त्याचं मोठं कार्यालय आहे. आजही आम्ही संपर्कात आहोत. लक्ष्मणनंतर भीमराव पवार, नाना शेटे, सुभाष भारुका अशी बरीच मित्रमंडळी लाभली.

महाविद्यालयातला पहिला दिवस अजून लख्ख आठवतो. मॅट्रिकनंतर उच्चशिक्षण घेणारा आमच्या घरातला मी पहिलाच, त्यामुळे नाही म्हटलं तरी सर्वांनाच कौतुक होतं. महाविद्यालयात जाण्यासाठी मला एक नवीन पॅन्ट-शर्ट शिवून देण्याचं नुकताच नोकरीला लागलेल्या माझा मोठा भाऊ प्रदीपनं कबूल केलं. त्याला आम्ही ‘दादा’ म्हणत असू. माईनंही पॅन्ट-शर्टसाठी ४० रुपये दिले. ते पैसे घेऊन औरंगाबादला दादाकडे आलो. गुलमंडीवरून कापडाची खरेदी झाल्यावर दादाच्या नेहमीच्या टेलरकडे कपडे शिवायला टाकले. पॅन्ट घालण्याच्या कल्पनेनं मी हुरळून गेलो होतो. टेलरनं दहा-बारा दिवसांत कपडे शिवून देण्याचं मान्य केलं. मग दादानं नव्या कोऱ्या वह्या घेऊन दिल्या. ‘कपडे शिवून आले की, अंधानेरला कुणाच्या हाती पाठवतो,’ असं दादानं कबूल केलं आणि मी अंधानेरला परतलो.

...........................................................................................................................................

प्राध्यापक आणि मोजके वगळता बहुतेक सर्व मुलं पायजमा सदरा घालून आलेली होती. मी एकटा हाफ-पॅन्टवर होतो. एक-दोन वगळता सर्व मुली चापूनचोपून साडी नेसून आलेल्या होत्या. आमचे तत्कालीन प्राचार्य पी. ए. नरवाडे टाय-कोट असे सूट घालून सजून आलेले होते. तोपर्यंत आम्ही टाय-सूट घातलेला माणूस हिंदी चित्रपटातच पाहिलेला होता. त्यामुळे आमच्यात चर्चा प्राचार्यांच्या पेहेरावाचीच होती. वर्गात ओळखीच्या वेळी (आजच्या भाषेत इंडक्शन) सरांनी ‘काय रे, चड्डी घालून का आलास? हे कॉलेज आहे माहिती नाही का?’ असं विचारलं, तेव्हा काही मुलं-मुली जोरात हसली. मी  किंचित ओशाळलो.

...........................................................................................................................................

इकडं कॉलेजचा पहिला दिवस आला, तरी कपडे आलेच नाहीत, कारण अंधानेरला येणारं कुणी दादाला भेटलं नाही. मग आदल्या दिवशी तांब्यात विस्तव टाकून त्यातल्या त्यात चांगल्या हाफ-पॅन्ट आणि शर्टला मी इस्त्री केली. पायातल्या स्लीपर्स स्वच्छ धुवून घेतल्या. रामराव मालकर आणि मी सकाळी सातलाच अंधानेरहून निघून पाणंदीतून पायी चालत सकाळी आठ वाजता महाविद्यालयात पोहोचलो, तेव्हा कन्नड गाव आळोखेपिळोखे देत होतं.

प्राध्यापक आणि मोजके वगळता बहुतेक सर्व मुलं पायजमा सदरा घालून आलेली होती. मी एकटा हाफ-पॅन्टवर होतो. एक-दोन वगळता सर्व मुली चापूनचोपून साडी नेसून आलेल्या होत्या. आमचे तत्कालीन प्राचार्य पी. ए. नरवाडे टाय-कोट असे सूट घालून सजून आलेले होते. तोपर्यंत आम्ही टाय-सूट घातलेला माणूस हिंदी चित्रपटातच पाहिलेला होता. त्यामुळे आमच्यात चर्चा प्राचार्यांच्या पेहेरावाचीच होती. वर्गात ओळखीच्या वेळी (आजच्या भाषेत इंडक्शन) सरांनी ‘काय रे, चड्डी घालून का आलास? हे कॉलेज आहे माहिती नाही का?’ असं विचारलं, तेव्हा काही मुलं-मुली जोरात हसली. मी  किंचित ओशाळलो, पण उभं राहून धीटपणे परिचय करून दिला. छंद म्हणून वाचन सांगितलं, तेव्हा सरांना आश्चर्य वाटलं. त्यांनी ‘काय वाचतोस’ असं विचारलं, तेव्हा तोंडी आली ती, चिं. त्र्यं. खानोलकर, अण्णाभाऊ साठे, वि. स. खांडेकर, फडके, आचार्य अत्रे, पेंडसे वगैरे नावं सांगितली. ‘मराठवाडा’ आणि ‘लोकसत्ता’ या दैनिकांचाही उल्लेख केला.

तोवर कथा-कादंबऱ्यांत वाचलं होतं, तसं वेगळं म्हणजे, ‘पहिली नजर में...’ वगैरे काहीच त्या पहिल्या दिवशी घडलं नाही; फक्त आमच्या हातात दप्तर नव्हतं. महाविद्यालयातला पहिला दिवस असा संपला.

मी आणि रामराव पुन्हा पाणंदीतून चालत अंधानेरला परतलो, तेव्हा दुपारचे चार वाजलेले होते आणि जाम भुका लागलेल्या होत्या. घरी माई नव्हती; नेहमीप्रमाणं कुठल्या तरी तांड्यावर ती अडलेली बाई सोडवायला गेली होती. मग मी रामरावच्याच घरी भाकरी खाल्ली. त्या पहिल्या दिवसाची एवढीच आठवण आहे.

अंधानेरहून कन्नडला एक मार्ग पाणंदीतून आणि दुसरा मुख्य रस्ता. कन्नड ते चाळीसगांव हा तो मार्ग. त्यासाठी गावातून फाट्यापर्यंत दोनेक किलोमीटर्स पायी जावं लागायचं, मग डांबरी सडक लागायची. फाट्यावरून बस मिळायची, पण तिकीट चार आणे होतं आणि ते आम्हाला परवडणारं नव्हतं. शिवाय त्या चार आण्यात कन्नडला चहा आणि सिंगल आलूवडा मिळायचा. म्हणून खिशात पैसे असले, तरी आम्ही पायीच जा-ये करत असू आणि गरमागरम वडा चापून चहा घेऊन कॉलेजला जात असू. हिवाळ्यात पाणंदीतून जाताना जाम थंडी वाजायची. हात आणि पायाची बोटं आखडून जायची, चेहरा उलायचा, पण पर्याय नव्हता. मग उन्हाळ्यात सावलीतली पाणंद आणि हिवाळा, पावसाळ्यात डांबरी रस्ता असा मार्ग आम्ही काढला.

पीयुसी झाल्यावर एक सेकंड हँड सायकल माईनं घेऊन दिली. १०० रुपयांची ती सायकल चार हप्त्यावर (इनस्टॉलमेंट) मिळाली होती. सायकलवर रामराव आणि मी डबल सीट जात असू. सायकल आल्यावर हँड पंपनं हवा भरणं, पंक्चर काढणं, अशी कामं शिकून घेतली. त्या सायकलवर मी आणि रामराव वेरुळ, खुलताबाद, पिसादेवी, चाळीसगाव असं भरपूर फिरलो. ‘डबल पेडल’ मारत आम्ही प्रवास करत असू. म्हणजे दोघांनी मिळून एकाच वेळी पेडल मारणं.

१९८० ते ९० हा काळ देश तसेच राज्यात खूपच उलथपालथीचा होता. आमचं महाविद्यालयीन जीवन सुरू झालं, तेव्हा बांगलादेशचं युद्ध नुकतंच संपलेलं होतं. निर्वासिताचे लोंढे भारतात आलेले होते. त्यावर देशाचा मोठा खर्च होत होता. त्यातच आर्थिक वाढीचा दर मंदावलेला होता. त्याचे परिणाम देशभर महागाई आणि जीवनावश्यक वस्तूंच्या तीव्र टंचाईच्या स्वरूपात जाणवत होते. धान्य, तेल, रॉकेल रेशन दुकानावरच मिळे; रेशनच्या दुकानासमोर भल्या मोठ्या रांगा असत.

देशात बेकारी खूपच वाढलेली होती. बेकारांच्या टोळ्या औद्योगिक वसाहतीत आशाळभूतपणे फिरताना दिसत. खाजगी संस्था, दुकाने, मोठ्या आणि मध्यम उद्योगांबाहेर ‘नो व्हेकन्सी’चे बोर्ड लागलेले असत. महागाई आणि बेकारीमुळे राजकीय व सामाजिक क्षेत्रात मोठी अस्वस्थता होती. त्याचा उद्रेक अधूनमधून आंदोलनांच्या स्वरूपात होत असे. केंद्र आणि राज्य अशा दोन्ही सरकारांविरुद्ध असंतोष होता; त्याचेही पडसाद रस्त्यावर, तसंच संसदेत उमटत होते. 

राज्यात १९७२चा भीषण दुष्काळ अजून पूर्ण ओसरला नव्हता. राज्यात त्याच्याही झळा जाणवत होत्या. शेतात पीक नाही आणि हाताला काम नाही, अशी स्थिती होती. रेशनवर धान्य मिळावं म्हणून मोर्चे निघत होते. प्रादेशिक विकासाचे प्रश्न उफाळून आले होते. मराठवाड्यातील युवक कृषी विद्यापीठाच्या मागणीसाठी आक्रमक झालेले होते. ठिकठिकाणी मोर्चे निघत होते, आंदोलने होत होती. हे आंदोलन ओसरतं न ओसरतं तोच कृती समितीच्या नेतृत्वाखाली मराठवाड्याच्या विकासाच्या मागणीसाठी युवक संघटित आणि आक्रमकही झाले. त्यातच वसमतला पोलिसांच्या गोळीबारात काही युवक ठार झाले आणि मराठवाड्यात संतापाची लाट उसळली. युवकांच्या आंदोलनाला आणखी धार चढली. पाहता पाहता या आंदोलनाचा वणवा संपूर्ण मराठवाडाभर पसरला. बंद, रस्ता रोखो, रेल रोको, उपोषणं, जाळपोळ, मोर्चे याचं लोण पसरलं.

आंदोलनाची माहिती कन्नडलाही मिळत होती. ‘मराठवाडा’ दैनिक वाचून लोक त्या आंदोलनावर चर्चा करत. ही चर्चा कन्नड तालुक्यात अगदी गाव, तांड्यापर्यंत झिरपली होती. आम्हालाही त्यात सहभागी व्हावंसं वाटू लागलं. त्यात लक्ष्मण काळे आणि माझा पुढाकार होता. लक्ष्मण अध्यक्ष आणि मी सचिव अशी समिती स्थापन केली. भीमराव पवार, नाना शेटे सोबतीला होते. ही रचना स्वयंघोषित होती आणि ती सर्वांना मान्य होती.

...........................................................................................................................................

विकासाचं आंदोलन सुरू झालं. त्यातही आम्ही सहभागी झालो. दै. ‘मराठवाडा’तील बातम्या वाचून लक्षण काळे आणि मी आमच्या आंदोलनाची दिशा ठरवत असू. कृती समितीच्या आंदोलनाला पाठिंबा म्हणून एक दिवस आम्ही कन्नडच्या नगराध्यक्षांचा राजीनामा घेतला. त्यासाठी नगरपालिकेवर मोर्चा नेला, नगराध्यक्षांना घेराव घातला. घोषणांनी नगरपालिकेचं कार्यालय दणाणून सोडलं. राजीनामा तर घेतला, पण त्याचं करायचं काय हे आम्हाला माहिती नव्हतं. मग आम्ही तो राजीनामा डॉ. टी. एस. पाटील यांना नेऊन दिला. ते समाजवादी पक्षाचे नेते आणि बहुदा ‘मराठवाडा’ दैनिकाचे वार्ताहरही होते. कन्नडच्या नगराध्यक्षांच्या राजीनाम्याची बातमी ‘मराठवाडा’ दैनिकात पहिल्या पानावर ठळकपणे प्रसिद्ध झाली. लक्ष्मण आणि मी हिरो ठरलो. कन्नडच्या राजकीय लोकांचं लक्ष आमच्याकडे वेधलं गेलं, पण आम्ही राजकारण्यांपासून दूरच राहिलो.

...........................................................................................................................................

कृषी विद्यापीठाच्या मागणीसाठी आम्ही मोर्चा काढला. त्यात लोकही सहभागी झाले. घोषणांनी कन्नडच्या मुख्य गल्ल्या दणाणून गेल्या. हे बघून आम्हाला हुरूप आला. मग आम्ही कन्नड बंदची हाक दिली. बंदलाही मोठा प्रतिसाद मिळाला. हे संपतं न संपतं तोच विकासाचं आंदोलन सुरू झालं. त्यातही आम्ही सहभागी झालो. दै. ‘मराठवाडा’तील बातम्या वाचून लक्षण काळे आणि मी आमच्या आंदोलनाची दिशा ठरवत असू.

कृती समितीच्या आंदोलनाला पाठिंबा म्हणून एक दिवस आम्ही कन्नडच्या नगराध्यक्षांचा राजीनामा घेतला. त्यासाठी नगरपालिकेवर मोर्चा नेला, नगराध्यक्षांना घेराव घातला. घोषणांनी नगरपालिकेचं कार्यालय दणाणून सोडलं. राजीनामा तर घेतला, पण त्याचं करायचं काय हे आम्हाला माहिती नव्हतं. मग आम्ही तो राजीनामा डॉ. टी. एस. पाटील यांना नेऊन दिला. ते समाजवादी पक्षाचे नेते आणि बहुदा ‘मराठवाडा’ दैनिकाचे वार्ताहरही होते. कन्नडच्या नगराध्यक्षांच्या राजीनाम्याची बातमी ‘मराठवाडा’ दैनिकात पहिल्या पानावर ठळकपणे प्रसिद्ध झाली. लक्ष्मण आणि मी हिरो ठरलो. कन्नडच्या राजकीय लोकांचं लक्ष आमच्याकडे वेधलं गेलं, पण आम्ही राजकारण्यांपासून दूरच राहिलो.

सर्वांत उल्लेखनीय बाब म्हणजे आमच्या कोणत्याही आंदोलनात रस्त्यावरचा एकही दगड कुणी उचलला नाही की, कागदाचा कपटासुद्धा जाळला नाही. महत्त्वाचं म्हणजे, नगराध्यक्षांच्या राजीनाम्याच्या बातमीमुळे मराठवाडा कृती समितीच्या नेत्यांनी आमच्याशी संपर्क साधला. समितीच्या वेगवेगळ्या ठिकाणी होणाऱ्या परिषदांची आमंत्रणं आम्हाला येऊ लागली. निशिकांत भालेराव, भालचंद्र कानगो, विजय गव्हाणे, गोपीनाथ मुंडे, प्रमोद महाजन, अशोक सोनी, सुभाष लोमटे, रंगा राचुरे असा ओळखीचा परीघ विस्तारला.

आमचं आंदोलन करणं, मोर्चे काढणं वगैरे प्राचार्यांना पसंत नव्हतं. त्यातच ग्रंथालयांच्या वेळेवरुन का कुठल्याशा मुद्द्यावरून त्यांचा आमच्याशी खटका उडाला, त्यांनी आम्हा काहींना दंड केला, म्हणून आम्ही ‘प्राचार्य हटाव’ आंदोलन सुरू केलं. त्यासाठी मोर्चा काढून कन्नडच्या गल्लीबोळांत फिरलो. बाळासाहेब पवार आम्हाला भेटायला कन्नडला आले. आमचं म्हणणं त्यांनी ऐकून घेतलं. प्राचार्यपद त्यांनी प्रभारी स्वरूपात दुसऱ्याकडे सोपवल्यावर आमचं आंदोलन संपलं. या सर्व गदारोळात परीक्षा झाली. निकाल आला अन् बी. कॉम. प्रथम वर्षांच्या परीक्षेत एका विषयात मी नापास झालो; एटीकेटी मिळाली.

दरम्यान केंद्र सरकारची योजना असलेल्या औरंगाबादच्या नेहरू युवक केंद्रात मला अर्धवेळ ग्रंथपाल म्हणून ६५ रुपये महिना पगाराची नोकरी मिळू शकत असल्याचा निरोप मिळाला. माईनं माझी रवानगी तडकाफडकी औरंगाबादला केली. माझ्या आयुष्यातून कन्नड नजरेआड झालं. अशात शिवाजी महाविद्यालयात एका कार्यक्रमासाठी गेलो, तर विस्तारलेलं कन्नड आणि शिवाजी महाविद्यालयांचा भव्य, अतिशय नीट-नेटका परिसर पाहून अचंबित झालो. आता या महाविद्यालयात विज्ञान शाखा, भव्य ग्रंथालय आहे.

महाविद्यालयीन जीवनाची सुरुवात इतकी धावपळीची झाली की, कथा-कादंबऱ्यांत वाचलेले महाविद्यालयाचे कथित ‘मोरपंखी’ दिवस एंजॉय करताच आले नाहीत किंवा आमच्या वाट्याला आले नाहीत. अशोक बारवकर, पुढे सूरमणी म्हणून गाजलेले बासरीवादक दत्ता चौगुले, अर्थशास्त्राचे पांडे हे प्राध्यापक आणि ग्रंथपाल ओंकार पाटील अजूनही स्मरणात आहेत. आमच्या महाविद्यालयात कला शाखेत १८-२० मुली होत्या, पण त्या खालमानेनं येत आणि परत जात. आमचीही त्यांच्याशी बोलण्याची कधी हिंमत झाली नाही. नाही म्हणायला एक अपवाद त्रिपाठी नावाच्या मुलीचा. तेव्हाच्या प्रतिष्ठेच्या रानडे वक्तृत्व स्पर्धेत महाविद्यालयातून मी पहिला आलो, तेव्हा तिनं हस्तांदोलन करून अभिनंदन केलं होतं, पण तिचं नाव विचारण्याची हिंमत तेव्हा झालीच नाही...

...........................................................................................................................................

ग्रंथपाल व्हायचं खूळ डोक्यात शिरलं. मग पीयुसीची परीक्षा झाल्यावर औरंगाबादला जाऊन उन्हाळ्याच्या सुटीत ‘ग्रंथालय प्रमाणपत्र’ हा पन्नास की साठ दिवसांचा अभ्यासक्रम केला. त्याचा खर्च नांगरेसाहेबांनी उचलला. पीयुसी आणि प्रथम वर्षांच्या काळात वर्ग संपल्यावर मी एक तर ग्रंथालयात किंवा रस्त्यावर आंदोलनात असे. ओंकार पाटील यांच्यामुळे अनेक लेखक, विश्वकोश, विविध शब्दकोश असं नवं जग खुलं झालं. ते पुस्तक मुलासारखं हाताळत. ते बघणं फारच लोभस असे. अभ्यासाकडे दुर्लक्ष होतंय म्हणून ते कधीमधी मला रागावतही, पण थोड्या वेळानं राग मावळला की, नवीन आलेलं एखादं पुस्तक समोर करत. ग्रंथांच्या माध्यमातून विश्वाचं अफाट दालन त्यांनी मला खुलं करून दिलं, हे नक्की.

...........................................................................................................................................

कन्नडच्या दिवसातली एक उपलब्धी म्हणजे मी काहीबाही लिहू लागलो. पहिली कथा याच दिवसांत लिहिली आणि महाविद्यालयाच्या ‘पारिजात’ या वार्षिक अंकात प्रकाशित झाली. २०१०च्या सुमारास या महाविद्यालयातले एक प्राध्यापक रमेश सूर्यवंशी यांनी तो अंक मेलवर पुन्हा पाठवला, तेव्हा लक्षात आलं. ती कथा शैली, आशय आणि गांभीर्य या तिन्ही निकषांवर पार गंडलेली होती. तेव्हा ‘पारिजात’चे संपादक कोण होते, ते आठवत नाही, पण ही कथा त्यांनी प्रकाशित केली म्हणजे ते फारच सहिष्णू होते, असा अर्थ काढून मी मोकळा झालो .

शिवाजी महाविद्यालय आणि कन्नडच्या दिवसांनी मला जगण्याचा आत्मविश्वास तर दिलाच, सोबत माझ्या आकलनाच्या कक्षा विस्तारल्या आणि वाचनाला दिशा दिली. महात्मा फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर इथेच प्रथम कळले. पीयुसीला असताना पहिल्या काही दिवसांतच एकदा ग्रंथालयात गेलो. एका मोठ्या खोलीत हे ग्रंथालय होतं. खोलीत सगळीकडे पुस्तकांचे गठ्ठे पडलेले होते, रॅकमधे ती पुस्तकं लावण्याचं काम सुरू होतं. पुस्तकांच्या त्या गंधानं मला गारुड घातलं. मी तिथंच रेंगाळू लागलो.

ओंकार पाटील ग्रंथपाल होते. त्यांची ओळख झाली. माझी वाचनाची आवड त्यांना समजली. त्यांनाही एक फुकट सहायक हवाच होता. त्यांना पडेल ती मदत म्हणजे, पुस्तकांचे गठ्ठे सोडणं, ती कपाटात लावणं वगैरे मी करू लागलो. सुवाच्च अक्षरामुळे लिखापढीचंही काम ते मला सांगत असत. अनेकदा ग्रंथालय माझ्या भरवशावर सोडून ते जेवून येत. ग्रंथालयशास्त्र नावाची एक स्वतंत्र शाखा आहे, त्यात प्रमाणपत्र आणि पदविका असे अभ्यासक्रम आहेत आणि ते केल्यावर नोकरी लगेच मिळते, ही माहिती मला ओंकार पाटील यांच्याकडून मिळाली.

ग्रंथपाल व्हायचं खूळ डोक्यात शिरलं. मग पीयुसीची परीक्षा झाल्यावर औरंगाबादला जाऊन उन्हाळ्याच्या सुटीत ‘ग्रंथालय प्रमाणपत्र’ हा पन्नास की साठ दिवसांचा अभ्यासक्रम केला. त्याचा खर्च नांगरेसाहेबांनी उचलला. पीयुसी आणि प्रथम वर्षांच्या काळात वर्ग संपल्यावर मी एक तर ग्रंथालयात किंवा रस्त्यावर आंदोलनात असे. ओंकार पाटील यांच्यामुळे अनेक लेखक, विश्वकोश, विविध शब्दकोश असं नवं जग खुलं झालं. ते पुस्तक मुलासारखं हाताळत. ते बघणं फारच लोभस असे. अभ्यासाकडे दुर्लक्ष होतंय म्हणून ते कधीमधी मला रागावतही, पण थोड्या वेळानं राग मावळला की, नवीन आलेलं एखादं पुस्तक समोर करत. ग्रंथांच्या माध्यमातून विश्वाचं अफाट दालन त्यांनी मला खुलं करून दिलं, हे नक्की.

...........................................................................................................................................

आमच्या कुटुंबाला राजकीय पार्श्वभूमी काहीच नव्हती. माझी आई पुरोगामी विचारांची होती. जात-धर्म ती मानत नसे. ‘रुग्ण आणि अन्नाला जात नसते, धर्म नसतो’, अशी तिची धारणा होती. तिचा वावरही ब्राह्मण कुटुंबांपेक्षा अन्य जाती-धर्मांतच जास्तच असे. तेच गुण माझ्यात उतरले. त्या काळात तर एकही ब्राह्मण माझ्या मित्रपरिवारात नव्हता. माईमुळेच डॉ. पाटील यांची ओळख झाली आणि त्यांच्यामुळे समाजवादी विचारांशी ओळख झाली. महात्मा गांधी, मार्क्स, भारतीय राजकारण त्यांच्यामुळेच समजले. डॉ. पाटील यांच्याकडे जॉर्ज फर्नांडिस, मृणालताई गोरे, ग. प्र. प्रधान, यदुनाथ थत्ते अशी बडी समाजवादी मंडळी आल्याचंही आठवतं. त्यांच्या गप्पा समजत नसत, पण त्या ऐकताना आपण अदभुत काही तरी ऐकतो आहोत, असं वाटत असे.

...........................................................................................................................................

डॉ. टी. एस. पाटील कन्नडच्या तहसील कार्यालयासमोर असलेल्या छोट्या बाजारात दवाखाना चालवत. कन्नडच्या आसपासच्या गावातून आलेल्या गोरगरीब रुग्णांची गर्दी त्यांच्याकडे असे. त्यांच्याकडेच पहिल्यांदा ‘साधना’ या साप्ताहिकाचा अंक बघितला, वाचला. तो परिणाम इतका गडद होता की, अजूनही मी स्वत:ला ‘साधना’ परिवारातला एक मानतो. आमच्या कुटुंबाला राजकीय पार्श्वभूमी काहीच नव्हती. माझी आई पुरोगामी विचारांची होती. जात-धर्म ती मानत नसे. ‘रुग्ण आणि अन्नाला जात नसते, धर्म नसतो’, अशी तिची धारणा होती. तिचा वावरही ब्राह्मण कुटुंबांपेक्षा अन्य जाती-धर्मांतच जास्तच असे. तेच गुण माझ्यात उतरले. त्या काळात तर एकही ब्राह्मण माझ्या मित्रपरिवारात नव्हता.

माईमुळेच डॉ. पाटील यांची ओळख झाली आणि त्यांच्यामुळे समाजवादी विचारांशी ओळख झाली. महात्मा गांधी, मार्क्स, भारतीय राजकारण त्यांच्यामुळेच समजले. डॉ. पाटील यांच्याकडे जॉर्ज फर्नांडिस, मृणालताई गोरे, ग. प्र. प्रधान, यदुनाथ थत्ते अशी बडी समाजवादी मंडळी आल्याचंही आठवतं. त्यांच्या गप्पा समजत नसत, पण त्या ऐकताना आपण अदभुत काही तरी ऐकतो आहोत, असं वाटत असे. पुढे एकदा मृणालताईंना ती आठवण करून दिली, पण त्यांना कन्नड, डॉ. पाटील आठवत होते, पण माझी आठवण त्यांना नव्हती.  

एक खरं, माझे ते ‘घडण्या’चे दिवस होते आणि ‘घडवणारी’ अनेक चांगली माणसं त्या काळात भेटली. शिवाजी महाविद्यालय आणि कन्नडचे दिवस माझ्यासाठी तरी माहिती व ज्ञानाचे अगणित दिवे उजळवणारे होते; त्या प्रकाशातच जगण्याची पुढची वाटचाल सुसह्य झाली, अशी कृतज्ञतेची भावना माझ्या मनात आहे.

..................................................................................................................................................................

लेखक प्रवीण बर्दापूरकर दै. लोकसत्ताच्या नागपूर आवृत्तीचे माजी संपादक आहेत.

praveen.bardapurkar@gmail.com

भेट द्या - www.praveenbardapurkar.com

.................................................................................................................................................................

‘अक्षरनामा’वर प्रकाशित होणाऱ्या लेखातील विचार, प्रतिपादन, भाष्य, टीका याच्याशी संपादक व प्रकाशक सहमत असतातच असे नाही. 

.................................................................................................................................................................

तुम्ही ‘अक्षरनामा’ची वर्गणी भरलीय का? नसेल तर आजच भरा. कर्कश, गोंगाटी आणि द्वेषपूर्ण पत्रकारितेबद्दल बोलायला हवंच, पण जी पत्रकारिता प्रामाणिकपणे आणि गांभीर्यानं केली जाते, तिच्या पाठीशीही उभं राहायला हवं. सजग वाचक म्हणून ती आपली जबाबदारी आहे.

Pay Now

अक्षरनामा न्यूजलेटरचे सभासद व्हा