जिनपिंग यांचं चीनचं स्वप्न काय आहे? भारत आशियातील चीनचं वर्चस्व घटवू शकेल काय?

ज्येष्ठ पत्रकार विजय नाईक यांचं ‘शी जिनपिंग यांचा विस्तारवादी चीन आणि भारत : चढती कमान... वाढते तणाव’ हे पुस्तक नुकतंच रोहन प्रकाशनातर्फे प्रकाशित झालं आहे. महासत्ता बनू पाहणाऱ्या आणि आपल्या शेजारील देशांशी सतत काही ना काही कुरबुरी काढणाऱ्या शी जिनपिंग यांच्या चीनच्या अंतरंगाचं दर्शन या पुस्तकातून घडतं. या पुस्तकाला भारताचे चीनमधील राजदूत गौतम बंबावाले यांनी प्रस्तावना लिहिली आहे. ती ‘अक्षरनामा’च्या वाचकांसाठी....

.................................................................................................................................................................

२०१९च्या सुरुवातीला मी चीनमधील भारतीय राजदूताच्या कार्यकाळाची मुदत संपवून केंद्र सरकारमधून नुकताच निवृत्त होऊन पुण्यास स्थाईक झालो होतो. दरम्यान, गेली अनेक वर्षं परिचित असलेले दिल्लीतील पत्रकार विजय नाईक मला भेटले व चीनविषयी पुस्तक लिहिण्याच्या त्यांच्या संकल्पनेबाबत माझ्याशी बोलले. मला त्याचा अर्थातच आनंद झाला. कारण, बव्हंशी भारतीयांना चीनविषयी फारशी माहिती नाही व नाईक यांनी हे पुस्तक लिहिल्यास आपल्या उत्तरेकडील शेजाऱ्याला समजण्यास मदत होईल, असं मला वाटलं.

इतिहास व संस्कृती यांचा चीनच्या मानसावर खोलवर परिणाम होतो. पीपल्स रिपब्लिक ऑफ चायनाला कोण प्रवृत्त करतो? त्याच्या शासनप्रक्रियेचं अंतरंग काय आहे? आज दिसणारी सुबत्ता चीनने कशी मिळवली? तसंच चीनची राष्ट्रीय लक्ष्यं व उद्दिष्टं काय आहेत, याची पर्यटक म्हणून ज्यांनी चीनला भेटी दिलेल्या आहेत, त्यांनाही त्यांच्या वैचारिक प्रक्रियेची कल्पना येत नाही.

आमचं बोलणं संपण्यापूर्वी विजयने मला या पुस्तकाला प्रस्तावना लिहिण्याची विनंती केली. ती मी ताबडतोब मान्य केली. करोना विषाणूचा प्रसार, लाकडाउनमुळे होणारे परिणाम व लोकांच्या येण्या-जाण्यावर असलेली बंधनं, यांमुळे विजयचं पुस्तक प्रकाशित होण्यास विलंब झाला असेल, पण, त्याचं पुस्तक अधिक प्रसंगोचितच नव्हे, तर महत्त्वाचं असून चीनच्या अनेकांगांची सखोल माहिती देणारं आहे.

२०२०च्या उन्हाळ्यात चीनच्या लष्कराने भारतीय सीमेत घुसखोरी केली. पूर्व लडाखमधील गलवानच्या खोऱ्यात प्रत्यक्ष झालेल्या गंभीर चकमकीत २० भारतीय जवानांना प्राण गमवावे लागले. चीनचेही सैनिक ठार झाले, परंतु चीन सरकारने अद्याप त्यांच्या संख्येचा तपशील जाहीर केलेला नाही. भारतातील जनमत त्यामुळे प्रक्षुब्ध असून, चिनी बनावटीच्या वस्तूंवर बहिष्कार टाकण्याच्या मागणीने जोर धरलाय. या स्थितीत सामान्य भारतीयाला चीनचं मानस कशा तऱ्हेनं काम करतं, लडाखमधील घुसखोरीमागील काय हेतू आहे, हे समजावून घेणं अधिकच महत्त्वाचं आहे.

१९७६मध्ये कम्युनिस्ट चीनचा पहिला नेता माओ झेडाँग याच्या मृत्यूनंतर गँग ऑफ फोरबरोबर झालेल्या अल्प सत्तासंघर्षात डेंग झाव पिंग यांच्या नेतृत्वाखालील फळीची सरशी झाली. डेंग यांच्याकडे त्या काळात चीनच्या कम्युनिस्ट पक्षाचं सरचिटणीसपदही नव्हतं. तत्पूर्वी चीनचे सर्वोच्च नेते म्हणून ते चीनच्या केंद्रीय लष्करी आयोगाचे अध्यक्ष होते. परंतु शक्तिशाली नेता म्हणून व नंतरच्या काळात चीनमधील उच्चभूंबरोबर असलेल्या संबंधांमुळे त्यांनी ते पदही त्यांच्यापेक्षा अधिक तरुण असलेल्या नेत्याकडे सुपूर्द केलं. डिसेंबर १९७८मध्ये डेंगने चीनच्या कम्युनिस्ट पक्षाला त्याच्या पारंपरिक वैचारिक बैठकीपासून अलग करून आर्थिक विकासाच्या विचारांकड वळवलं.

त्याचबरोबर आर्थिक सुधारणांची घोषणा करून जगासाठी अधिक खुलं धोरण अवलंबवत चीनने कृषी, उद्योग, लष्कर, विज्ञान व तंत्रज्ञान या चार क्षेत्रांच्या आधुनिकीकरणास प्राधान्य दिलं. विजयच्या पुस्तकात चीनच्या या आर्थिक सुधारणाच्या योजनांची माहिती असून, चीनने गेल्या ३० वर्षांत सकल राष्ट्रीय उत्पन्नाचं प्रमाण १० टक्क्यांवर कसं नेलं व चीन हा अमेरिकेनंतर जगातील दुसऱ्या क्रमांकाची अर्थव्यवस्था कसा बनला, याची कारणमीमांसा व ऊहापोह आहे. आज अमेरिकेच्या अर्थव्यवस्थेचं आकारमान अंदाजे २१ महापद्म डॉलर्स (ट्रिलियन) असून चीनच्या अर्थव्यवस्थेचा आकार त्याखालोखाल १४ महापद्म डॉलर्स झालेला आहे.

चीनचे विद्यमान अध्यक्ष शी जिनपिंग यांचा उदय कसा झाला, कम्युनिस्ट पक्षाच्या अगदी तळागाळापासून अखेर ते पक्षाचे महासरचिटणीस, नंतर चीनचे अध्यक्ष व सेंट्रल मिलिटरी कमिशनचे अध्यक्ष कसे झाले, याचा सुरेख विश्लेषणात्मक आलेख विजयने दिला आहे. शी जिनपिंग आता चीनचं स्वप्न साकार करण्याच्या दिशेने चालले आहेत. आर्थिक वृद्धीबरोबरच उत्तम शैक्षणिक संस्थांच्या साहाय्याने चीन तंत्रज्ञान क्षेत्रातील केवळ मोठी सत्ताच नव्हे, तर नवनव्या संशोधनास प्रोत्साहन देणारी यंत्रणा बनल्याने जागतिक सत्ताही बनला आहे.

.................................................................................................................................................................

तुम्ही ‘अक्षरनामा’ची वर्गणी भरलीय का? नसेल तर आजच भरा. कर्कश, गोंगाटी आणि द्वेषपूर्ण पत्रकारितेबद्दल बोलायला हवंच, पण जी पत्रकारिता प्रामाणिकपणे आणि गांभीर्यानं केली जाते, तिच्या पाठीशीही उभं राहायला हवं. सजग वाचक म्हणून ती आपली जबाबदारी आहे.

Pay Now

.................................................................................................................................................................

अमेरिका या एकमेव महासत्तेला उगवता चीन आव्हान देत आहे, हे आज आपण पाहत आहोत. येत्या दशकात ही स्पर्धा जगात सर्वत्र दिसणार आहे. आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या सिद्धान्तानुसार, या प्रकारच्या स्पर्धांचं रूपांतर शिगेला पोहोचणाऱ्या युद्धखोरीत वा कधी कधी युद्धात होतं. परंतु, विद्यमान युग हे अण्वस्त्रांचं आहे, हे लक्षात घेता, अमेरिका व चीन दरम्यान शीतयुद्ध सुरू राहील, असं दिसतं. अमेरिकेपुढे जाऊन चीनला जागतिक महासत्ता बनायचं असेल, तर प्रथम आशियात भूविभागीय वर्चस्व प्रस्थापित करावं लागेल. याची प्रचीती सध्या हाँगकाँग व तैवानची सामुद्रधुनी, दक्षिण चीन समुद्र, जपाननजीक असलेली सेनकाकू बेटे व भारताच्या सीमाभागातील घुसखोरी यांवरून येते. असंही दिसतं की, अमेरिकेला आव्हान देण्याची चीनची अंत:स्थ महत्त्वाकांक्षा असून त्याद्वारे नजीकच्या भविष्यकाळात आंतरराष्ट्रीय राजकारणात श्रेष्ठत्व प्राप्त करायचं आहे.

दुसरीकडे, अमेरिकेने आपला इरादा स्पष्ट केला आहे, की, चीनला प्रमुख प्रतिस्पर्धी मानून कोणत्याही परिस्थितीत त्यापुढे नमतं घेतलं जाणार नाही व सर्व शक्ती पणाला लावून अमेरिका चीनला कधीच आपल्यापुढे जाऊ देणार नाही. म्हणूनच दोन्ही देशांत व्यापार व तंत्रज्ञान युद्ध सुरू झाल्याचं आपण पाहत आहोत.

या परिस्थितीचे भारत व चीनच्या संबंधांवर काय परिणाम होतील? चीनने निर्माण केलेल्या आव्हानांचा भारत कशा प्रकारे सामना करणार? २०२०च्या उन्हाळ्यात लडाखमध्ये चीनने जी घुसखोरी केली आहे, त्यातून दोन संकेत मिळतात. एक, चीनच्या डावपेचांतून स्पष्ट दिसतं की, भारताबरोबरचा सीमाप्रश्न कायम ठेवून प्रदेश बळकावयास मिळावा, यासाठी चीन लष्करी बळाचा वापर करावयास तयार आहे. व दोन, प्रत्यक्ष ताबारेषा कोणती हे एकतर्फी ठरवण्यासाठी सर्वंकष राष्ट्रीय सत्तेचा चीनला वापर करायचा आहे. त्यातून चीन भारताला दाखवू पाहत आहे की, चीनची राष्ट्रीय सत्ता (साम्यवादी एकाधिकारशाही) ही भारताच्या राष्ट्रीय सत्तेपेक्षा (लोकशाहीप्रणाली) कितीतरी पटीने अधिक शक्तिशाली आहे. म्हणूनच भारताने आशियातील चीनचं वर्चस्व स्वीकारलं पाहिजे. सारांश, भारताने या परिसरात (आशियात) आपल्या राष्ट्रीय शक्तीची कुवत ध्यानात घेऊन त्यानुसार आपलं स्थान काय आहे, हे ओळखलं पाहिजे.

लडाखमध्ये चीनने गलवानच्या खोऱ्यात केलेल्या घुसखोरीला १५ मे रोजी भारतीय लष्कराने धैर्याने जोरदार प्रतिसाद दिला, हे चीन सरकार अद्याप मान्य करावयास तयार नाही. चीनच्या आक्रमकतेला भारत बधणार नाही, हे आपण स्पष्ट केलं आहे. तसंच, चीनचं वर्चस्वही भारताला मान्य नाही. त्यापुढे जाऊन भारताने व्यूहात्मक व अन्य पातळीवरही अनेक धोरणात्मक निर्णय घेऊन चीनच्या भ्रमणध्वनी व अन्य कंपन्यांच्या अनेक पूरक सोयी (अॅप्स) रद्द केल्या आहेत. एवढंच नव्हे, तर चिनी कंपन्यांनी निविदांद्वारे सार्वजनिक उद्योग व क्षेत्रात गुंतवणूक करू नये, यासाठी निविदांच्या छाननीची प्रक्रिया अधिक कडक केली आहे. त्यामुळे देशाला हितकारी नसलेल्या चिनी कंपन्यांना आपण या प्रक्रियेतून वगळू शकू. या संदर्भात खुद्द आशियात चीन व भारत एकमेकांशी स्पर्धा करत आहेत.

मागे वळून पाहता असं दिसतं की, १९८८मध्ये जेव्हा माजी पंतप्रधान राजीव गांधी यांनी चीनला ऐतिहासिक भेट दिली, तेव्हा दोन्ही देशांचं सकल राष्ट्रीय उत्पादन जवळजवळ एकमेकांच्या नजीक म्हणजे सुमारे ३०० अब्ज डॉलर्स होतं. परंतु त्या वेळी चीनमध्ये आर्थिक सुधारणांची प्रक्रिया सुरू होऊन दहा वर्षे लोटली होती व चीन पुढील तीन दशकांच्या वेगवान आर्थिक प्रगतीच्या दिशेने वाटचाल करू लागला होता. भारत मात्र परकीय चलनाच्या संकटाच्या उंबरठ्यावर उभा होता. तसंच, १९९१मधील आर्थिक उदारीकरणाच्या प्रक्रियेपासून दोन वर्षे मागे होता. तेव्हापासून भारत व चीनच्या प्रगतीची वाटचाल विषमतेकडे सुरू झाली व पुढे मोठ्या प्रमाणावर ती वाढतच गेली. आर्थिक आकारमान ३ महापद्म (ट्रिलियन) डॉलर्स व्हावं, यासाठी आज भारत झगडतोय. तर चीनच्या अर्थव्यवस्थेचं आकारमान १४ महापद्म डॉलर्स झालं आहे. ढोबळमानाने सकल राष्ट्रीय उत्पादन हे राष्ट्राच्या सर्वंकष राष्ट्रीय प्रबळतेचे प्रमाण समजलं जातं. त्या दृष्टीने पाहता, चीन आज भारतापेक्षा पाच पटींनी अधिक प्रबळ आहे. असं असल्यामुळेच चीनची पीपल्स लिबरेशन आर्मी भारतीय सीमेवर अधिक आक्रमक होण्याचा प्रयत्न करत आहे.

कळीचे प्रश्न आहेत ते, आशियातील चीनचं वर्चस्व भारत घटवू शकेल काय? आर्थिक व सत्ता संतुलन बदलू शकेल काय? यासाठी आवश्यक आहेत, त्या पुढील टप्प्याच्या (सेकंड जनरेशन) आर्थिक सुधारणा. त्या अशा पद्धतीने व्हावयास हव्यात की, सध्याची जागतिक व्यवस्था व परिमाणं भारताला लाभदायक ठरतील, ज्याद्वारे भारतीय व विदेशी कंपन्यांना भारतात व विदेशातही उत्पादन करणं व भारताबरोबर व्यापारवृद्धी करणं शक्य होईल. हे झालं नाही, तर चीनबरोबरची दरी वाढत जाईल व मी आधी म्हटल्याप्रमाणे त्याच्या परिणामांसाठीही भारताला सिद्ध राहावं लागेल.

हे सारे प्रवाह व घडामोडी यांचा सविस्तर परामर्ष विजय नाईक यांनी त्यांच्या पुस्तकात घेतला आहे. शी जिनपिंग यांचं चीनचं स्वप्न काय आहे, गेल्या काही दशकांत भारत व चीन यांचे संबंध कसे सुधारले व जिनपिंग यांच्या स्वप्नपूर्तीच्या उद्देशाने चीन कशी अर्थपूर्ण वाटचाल करत आहे, याचं विश्लेषण त्यात वाचायला मिळेल. त्यात व्हान व महाबलीपुरम इथे झालेल्या अध्यक्ष शी जिनपिंग व पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अनौपचारिक शिखर परिषदा, २०१७ मधील डोकलम व २०२०मधील गलवानच्या खोऱ्यातील चीनची घुसखोरी, करोनाचं चीनप्रणित जागतिक संकट व भारत व चीन यांचे झपाट्याने बदलत असलेले दृष्टीकोन व धोरणं यांवरही दृष्टिक्षेप टाकलेला आहे. भारत व चीनदरम्यानच्या घटना व आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील त्यांची स्पंदनं जाणून घेणाऱ्यासाठी या पुस्तकाची मी नेहमीच शिफारस करीन. तसंच, सामान्य वाचक व दुतर्फा संबंधांचे अध्ययन करणाऱ्यांना ते निश्चितच उपयोगी ठरावं. आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या विद्यमान पैलूंवर प्रकाशझोत टाकण्याचे विजयचे प्रयत्न माझ्या दृष्टीने निश्चितच प्रशंसनीय आहेत.

‘शी जिनपिंग यांचा विस्तारवादी चीन आणि भारत’ – विजय नाईक

रोहन प्रकाशन, पुणे

पाने – २२३

मूल्य – २९५ रुपये.

.................................................................................................................................................................

‘अक्षरनामा’वर प्रकाशित होणाऱ्या लेखातील विचार, प्रतिपादन, भाष्य, टीका याच्याशी संपादक व प्रकाशक सहमत असतातच असे नाही. 

..................................................................................................................................................................

‘अक्षरनामा’ला ​Facebookवर फॉलो करा - https://www.facebook.com/aksharnama/

‘अक्षरनामा’ला Twitterवर फॉलो करा - https://twitter.com/aksharnama1

‘अक्षरनामा’चे Telegram चॅनेल सबस्क्राईब करा - https://t.me/aksharnama

‘अक्षरनामा’ला Kooappवर फॉलो करा -  https://www.kooapp.com/profile/aksharnama_featuresportal