श्रेष्ठ कथासाठी निवडलेल्या कथा या कथांमधला वेगळेपणा, त्यांचं कथा म्हणून असणारं वजन यावर निवडलेल्या आहेत

ज्येष्ठ नाटककार, कथाकार, बालसाहित्यिक, ललितलेखक रत्नाकर मतकरी यांचं १७ मे २०२० रोजी वयाच्या ८१व्या वर्षी निधन झालं. ‘रत्नाकर मतकरी यांच्या श्रेष्ठ कथा - भाग १ व २’ या संग्रहांचं संपादन त्यांचे सुपुत्र व प्रसिद्ध सिने-समीक्षक, कथाकार गणेश मतकरी यांनी केलं आहे. नवचैतन्य प्रकाशनाने हे दोन्ही खंड तिनेक वर्षांपूर्वी प्रकाशित केले आहेत. त्यातील पहिल्या खंडाला लिहिलेल्या प्रस्तावनेचा हा संपादित अंश... 

..................................................................................................................................................................

१.

‘रत्नाकर मतकरी यांच्या श्रेष्ठ कथा - भाग एक आणि दोन’, हे संग्रह निघणं, हे मराठी साहित्याच्या दृष्टीने महत्त्वाचं आहे असं मी समजतो. याला कारण आहे.

मतकरींचं नाव महत्त्वाच्या कथाकारांत घेतलं जात असलं, आणि त्यांच्या अनेक संग्रहांच्या अनेक आवृत्त्या रसिकप्रिय ठरल्या असल्या, तरीही त्यांच्या कामाची दखल स्वतंत्रपणे कथाकार म्हणून न घेतली जाता ‘गूढ’ कथाकार, या वर्गाखालीच घेतली जाताना दिसते. त्यांच्या नावाचा उल्लेख बहुधा नारायण धारप वा तत्सम भयकथाकारांबरोबर केला जातो, ज्यांच्या साहित्याशी मतकरींच्या साहित्याची तुलना ही अन्यायकारक ठरेल. अन्यायकारक अशासाठी, की त्या साहित्याचा प्रमुख हेतू हा भयाची निर्मिती हा असतो, जो मतकरींच्या गूढकथांमध्ये असतोच असं नाही. त्यांचा विचार हा ती प्रामुख्याने कथा म्हणून परिपूर्ण कशी ठरेल, या प्रकारचा असतो.

गूढकथा हा जवळजवळ स्वतंत्र साहित्यप्रकार मतकरींनी आपल्या लिखाणातून तयार केला हे खरं आहे. गूढकथा म्हणजे नक्की काय, तिची वैशिष्ट्य कोणती, यावर वेळोवेळी त्यांनी स्वत:ही (प्रामुख्याने आपल्या गूढकथासंग्रहांच्या प्रस्तावनांमधून) विवेचन केलेलं आहे. त्यांच्या गूढकथांचा गांभीर्याने कथा म्हणून विचार करणाऱ्या (बहुधा एकमेव) समीक्षिका सुधा जोशी यांनी मतकरींच्या ‘रंगांधळा’ या संग्रहाच्या प्रस्तावनेत म्हटलंय की, ‘‘गूढकथेचा विचार करताना एक अगदी प्राथमिक गोष्ट नोंदली पाहिजे ती ही, की भुतांच्या गोष्टी वा खुनांच्या गोष्टी म्हणजेच चित्तथरारक, भयोद्दीपक वा रंजक वाङ्मय या दृष्टीने गूढकथेकडे पाहणे गैर आहे... तसे पाहू गेले, तर कोणतीही उत्कृष्ट वास्तवदर्शी कथा ही एका व्यापक अर्थाने गूढकथाच असते. कारण अखेर तीही मानवी मनाच्या व जीवनाच्या गूढतेचीच प्रचीती आपल्याला घडवत असते. तसेच कोणतीही दर्जेदार गूढकथा, ही अद्भुताची, प्रसंगी अतिमानुषाची योजना करीत असली तरी ते अतिमानूष वा अद्भुत वास्तवलक्षीच असते.”

मतकरींच्या लेखनात येणारं गूढ हे या प्रकारचंच आहे. वाचकांना चकवणं किंवा घाबरवणं, हा त्याचा मूळ हेतू नाही. किंबहुना त्यांच्या दर गूढकथेत भय, वा पारलौकिक असतं अशातलाही भाग नाही. याविषयी अधिक तपशीलात, पुढे येईलच. साहित्याच्या अभ्यासकांनी, समीक्षकांनी मात्र या साहित्याला लोकप्रिय (आणि कदाचित म्हणूनच दुय्यम) साहित्याचा भाग मानून सोयीस्करपणे त्याच्याकडे दुर्लक्ष केलेलं आहे. गूढकथेखेरीजही मतकरींनी अनेक कथा लिहिलेल्या आहेत, ज्यांचे स्वतंत्र संग्रहदेखील वेळोवेळी निघालेले आहेतच. स्त्रीवादी कथा असणारा ‘दहाजणी’, सामाजिक आशयाला हात घालणारा ‘इन्वेस्टमेन्ट’, विनोदी कथासंग्रह ‘हसता हसविता’, झालच तर सत्य घटनांवर आधारीत कथा असलेला ‘रंगयात्री’ यांसारखे त्यांचे संग्रह पाहिल्यास हे लक्षात येईल.

याखेरीज कथा हा आकृतीबंध प्रामुख्याने वापरून आणि कामाचा दर्जा राखून त्यांनी दोन साप्ताहिक सदरंदेखील लिहिली. यातलं ‘श्री साप्ताहिका’साठी लिहिलेलं सदर होतं, ते गूढकथांचं होतं, तर ‘महानगर’मध्ये दीर्घ काळ चालणारं सदर ‘सोनेरी सावल्या’ हे तसं नव्हतं. ‘सोनेरी सावल्या’ हे कथांचं सदर म्हणून डिफाइन्ड नसलं, तरी मुळात यात बऱ्याच कथाच आहेत. ‘सोनेरी सावल्या’, ‘गोंदण’, ‘माणसाच्या गोष्टी’ यांसारख्या अनेक पुस्तकांमधून त्या संगृहीत देखील झाल्या आहेत. या मुबलक कथांची दखल वाचकांनी घेतली, पण हे लिखाण तुकड्यातुकड्यात स्वतंत्रपणे पाहिलं गेल्याने एकूण बॉडी ॲफ वर्क, त्यांमधून समोर आलेलं नाही.

या दोन संग्रहांचा हेतू, ते समोर आणणं हा आहे. त्यासाठी गोष्टी निवडताना त्याला गूढ असण्या-नसण्याचा क्रायटेरिआ अजिबातच लावलेला नाही. तो संपूर्णत: बाजूला ठेवून इतर कोणत्या निकषांवर या कथा उतरतात हे इथे पाहण्यात आलंय आणि त्यानुसार कथांची विभागणी केलेली आहे.

२.

पहिल्या भागात निवडलेल्या कथा या त्यांच्या अगदी सुरुवातीच्या अद्भुताला जवळ करणाऱ्या ‘सोनेरी मनाची परी’ संग्रहातल्या आणि त्या वेळी ‘सत्यकथे’त छापून आलेल्या प्रौढ वाचकांसाठी लिहिलेल्या परीकथांपासून सुरू होतात. त्यानंतर मानसशास्त्रीय वळणाच्या कथा, प्रतीकात्मक मांडणी असणाऱ्या कथा, पुढल्या काळातल्या सामाजिक वळणाच्या किंवा सामाजिक-राजकीय कथा या भागात येतात. यातली शेवटची ‘अलीकडे त्याच्या हत्या नाही करत’ ही ‘अनुभव’ मासिकात प्रकाशित झालेली, पण असंग्रहीत कथा, ही त्यांच्या अगदी आजच्या कथांमधली एक आहे. म्हणजेच १९५९ ते २०१५ असं सुमारे पंचावन्न वर्षांचं प्रातिनिधिक लेखन या भागात येतं. साहजिकच, इथे आपल्याला मतकरींची कथा कशी बदलतगेली हेदेखील दिसतं. त्यांच्या सुरुवातीच्या कामात वाचकाला वेधून ठेवणारी कथा सांगण्यावरच भर दिलेला दिसतो. पण पुढल्या काळात आशयाच्या दृष्टीने, तसच निवेदनाच्या दृष्टीने केलेले वेगळे प्रयोग येतात. त्याबरोबरच आपण जसे पुढे सरकतो, तशी मतकरींमधली सामाजिक बांधिलकी अधिकाधिक प्रभावी ठरत गेलेली दिसते. कारण आता या कथा केवळ कथा म्हणून आपल्याला गुंतवत नाहीत, तर त्यातला समाजाचा, व्यवस्थेचा विचार, आजकालच्या परिस्थितीवर केलं जाणारं भाष्य आणि सामाजिक न्यायाबद्दल वेळोवेळी व्यक्त होणारी मतं, यांमधून त्या रंजनाच्या पलीकडे पोचतात.

दृष्टीकोनात, आणि त्यामधून आशयामध्ये आलेला हा बदल काही वेळा प्रखरपणे जाणवतो, तो एका प्रकारची रचना असणाऱ्या पण विविध काळात लिहिल्या गेलेल्या गोष्टींमधून. उदाहरणार्थ परिचित अवकाशात हरवत जाण्याची केंद्रस्थानी असणारी जाणीव त्यांच्या ‘धुके धुके’ आणि ‘निर्मनुष्य’ (या दोन कथांमधे पहायला मिळते. ‘धुके धुके’मधला निवेदक कोणी नोकरदार माणूस असतो आणि शहरात अवचित चाल करून आलेल्या धुक्यात त्याचं जग अधिकाधिक पुसट होत जातं. त्यातली चमत्कृती ही उघडच मृत्यूशी जोडलेली आहे, पण त्यापलीकडे त्या माणसाचं सामाजिक वास्तव आपल्याला काही निश्चित सांगत नाही. त्या कथेचा प्रवास हा बराचसा काव्यात्मक पातळीवर राहतो. याउलट निर्मनुष्य मधला निवेदक हा पत्रकार आहे आणि त्याचं वास्तव हे आपल्या सर्वांच्या  जवळचं वास्तव आहे. शहरातून वाढीला लागलेली असुरक्षिततेची भावना कोणाला परिचित नाही. त्या भावनेलाच ही कथा पुढे आणते. तिला राजकीय विधानाशी नेऊन जोडते.

तिचा नायक म्हणतो, “अभिमानाची गोष्ट ही, या सामान्य अपघातांशिवाय कितीतरी अधिक कल्पक अशा नव्या नव्या मार्गांनी  आज आपण रस्त्यावरली माणसे मारू लागलो आहोत... आणि त्यात समाजाचे तसे नुकसान होत नाही, (झालाच, तर लोकसंख्या कमी होते, हा फायदाच!) कारण मरतात ते बहुधा सामान्य पादचारी... या, माझ्या मांडीवरच्या मध्यमवयीन, मध्यमवर्गीय माणसांसारखे- गोळीयुद्ध चालले असताना त्यासाठी रस्ता मोकळा ठेवायचा असतो, हा नियम विसरून बावळटपणे त्याच वेळी रस्त्यावर चालणारे... रात्री फुटपाथवर झोपणारे... दिवसा फेरीवाल्याचा नाहीतर चहावाल्याचा धंदा करणारे... रस्ते फक्त बेफाम चालणाऱ्या गाड्यांसाठी आहेत, माणसांसाठी नाहीत हे मूर्खपणाने, गरजेपोटी विसरणारे... रस्त्यावर या सगळ्यांना मारण्यासाठी सामान्य पादचाऱ्यांपेक्षा वेगळ्या वर्गातल्या हुशार माणसांनी किती विविध मार्ग काढलेयत हे? माणसाची प्रगती, प्रगती म्हणजे दुसरे काय असते?”

याच प्रकारची तुलना आपल्याला ‘विखार’ (कथासंग्रह - ‘मध्यरात्रीचे पडघम’) आणि कोळसा (या भागात संग्रहीत) यांमध्ये देखील आढळतं. द्वेषाच्या तीव्र भावनेने अतिमानवी अस्तित्व धारण करणं ही दोन्हीकडली कल्पना, पण ‘विखार’मध्ये एका व्यक्तीच्या विचाराने झपाटल्या जाणाऱ्या जागेऐवजी ‘कोळसा’मधल्या शाळेतल्या टॉयलेटला झपाटतो, तो अत्याचाराचे बळी असणाऱ्यांचा आक्रोश. यातली हत्या त्यामुळे निव्वळ हत्या न उरता बंडाच्या पातळीला पोहोचते.

३.

‘सोनेरी मनाची परी’मध्ये छापण्यात आलेल्या सर्व परीकथा, या ‘सत्यकथा’मध्ये छापल्या गेल्या आणि पुढे ‘खेकडा’ ही गोष्ट आपल्याकडे छापण्यासाठी त्यांनी नकार दिला, जी पुढे अंतरकरांनी आपल्या ‘हंस’ मासिकात छापली. ‘खेकडा’पासून गूढकथा या फॉर्मची सुरुवात झाली, असं म्हणायला हरकत नाही. ‘सत्यकथा’ने हे का केलं असावं याबद्दल मला नेहमीच आश्चर्य वाटतं. कारण ‘सोनेरी मनाची परी’मधल्या कथांची संवेदनशीलता, आणि ‘खेकडा’ची संवेदनशीलता यांत फार फरक नाही. परीकथा या अधिक पारंपरिक अर्थाने ज्याला ‘फेबल’ म्हणू त्या फॉर्मच्या जवळ जातात हे खरं. ज्यातलं वास्तव हेच मुळात धूसर आहे. पऱ्या, बोलके प्राणी, राजपुत्र- राजकन्या, अशा व्यक्तिरेखा या कथांमध्ये सहजपणे येतात. याउलट खेकडा वास्तवात घडते, पण त्यात वापरलेली प्रतीकं, कथेची एकूण रचना आणि त्यात अखेर होणारा न्याय हे परीकथेच्या खूपच जवळ जाणारं आहे. त्यातली पोलिओ झालेल्या मुलीच्या बापाने तिच्या छोट्या मित्राला सांगितलेली गोष्ट तर ही रचना उलगडूनच दाखवते. असो. या नकारामुळे एका नव्या साहित्यप्रकाराला सुरुवात झाली हा त्याचा फायदा, पण मतकरींच्या एकूण साहित्यावर हा गूढकथेचा ठसा बसणं हा त्याचा तोटा.

‘खेकडा’ आजच्या ‘पोलिटिकली करेक्ट’ युगात लिहिली जाऊ शकते का माहीत नाही. आपल्याकडे तरी ती (पूर्वी दूरदर्शनसाठी रूपांतर केलं जाऊनही) आज चित्रित होणंही अशक्य आहे. आज आपण आशयात खोलवर जाणं टाळत वरवरच्या फसव्या नैतिक कल्पनांचा जो बाऊ करतो, त्याचं हे एक उत्तम उदाहरण आहे. त्यादृष्टीनेही ही कथा परीकथांच्या अधिक जवळ जाते. शेवटी परीकथाही प्रतीकांच्या वापरातून माणसाच्या मनातल्या छुप्या सुंदर आणि गडद भावनांना वर आणायचं काम वर्षानुवर्ष करत आलेल्या आहेत. ‘खेकडा’ वेगळं काय करते!

‘खेकडा’मध्ये मतकरींच्या कथालेखनाची अनेक वैशिष्ट्यं पहायला मिळतात. भाषेचा नेमका वापर हे त्यातलं एक. कमीत कमी शब्दात अचूक अर्थ कसा पोचवायचा याची उत्तम उदाहरणं या एकाच नव्हे तर या भागातल्या बऱ्याचशा कथांमध्ये पहायला मिळतात. जेव्हा त्यांच्या कथा दीर्घ होतात, तेव्हा ती लांबी ही त्या आशयाची गरज असते. पण इतर वेळी नुसतीच वातावरणनिर्मिती, किंवा भाषावैभव दाखवणं, यावर त्यांनी कुठेही शब्द खर्च केलेला दिसत नाही. बहुतेक वेळा शब्दांचा मोजका निश्चित वापर आणि सुचलेल्या दृश्य प्रतिमा, या त्यांच्या भाषेत एकत्र होतात. त्यामुळे पाल्हाळीक वर्णनाची गरज पडत नाही.

प्रत्येक लेखकाकडे व्हिजुअल सेन्स असावाच लागतो, ती जॉबची रिक्वायरमेन्टच आहे. साहित्य केवळ लिहिण्यातून पूर्ण होत नाही. वाचकाने ते वाचून, लेखकाने कल्पिलेलं जग आपल्या डोळ्यांपुढे उभं करणं, हा साहित्याच्या आस्वाद प्रक्रियेचा एक मोठा भाग असतो. लेखकाकडे हे उभं करण्यासाठी चित्रकारासारखे रंग नसतात, नाट्यकर्मींसारखा रंगमंच, किंवा चित्रपट दिग्दर्शकासारखा कॅमेरा. तो हे सारं स्वत:च्याच डोक्यातून निर्माण करत असतो, आणि ते वाचकाच्या डोक्यापर्यंत तसंच्या तसं पोचवण्याचं काम केवळ शब्दच करू शकतात. आणि ते इतक्या स्पष्टपणे पोचवायचं, तर मुळात लेखकाकडे ही स्पष्टता असणं आवश्यक ठरतं. मतकरींकडे ती असल्याचं त्यांनी अनेक क्षेत्रांत केलेल्या कामातून वारंवार दिसून आलेलं आहे. ते स्वत: एक चांगले चित्रकार आहेत. त्याखेरीज नावाजलेले रंगकर्मी आणि चित्रपट दिग्दर्शकदेखील आहेत. प्रायोगिक आणि मुलांच्या रंगभूमीवरल्या मोठ्या काळात दिग्दर्शनासह नेपथ्य, वेषभूषा, रंगभूषा यासारख्या गोष्टी व्हिजुअलाईज करण्याची जबाबदारी त्यांनी सातत्याने पार पाडली आहे. या सगळ्याचाच त्यांच्या दृश्ययोजनेमधल्या सफाईशी संबंध आहे. प्रतिमा, मग त्या वास्तव असोत वा प्रतीकात्मक, काय पद्धतीने योजाव्यात आणि मग त्यांना वाचकापुढे कसं सादर करावं यात त्यांचं कलावंत, दिग्दर्शक आणि लेखक असं अनेक पैलू असणारं व्यक्तिमत्त्व उपयुक्त ठरतं.

त्यांच्या लेखनाला एक सिनेमॅटीक क्वालिटी आहे आणि हे आपल्याला अनेक कथांमध्ये जाणवतं. आणि सिनेमॅटिक केवळ दृश्य अर्थाने नाही, तर चित्रपटातला ध्वनीचा विचारही आपल्यापुढे स्पष्टपणे मांडला जातो. पण तो मांडणं हे अपेक्षित अर्थानेच असतं असं नाही. अनेकदा मतकरी परिचित वातावरणनिर्मितीचा वेगळ्या पद्धतीनेही उपयोग करताना दिसतात. ‘झाड’सारख्या गोष्टीकडे पाहिलं तर त्यातल्या संपूर्ण वर्णनाला एक गॉथिक छटा असल्याचं दिसून येतं. काळोखी अनोळखी वाट, निनावी गाडीवान, हवेलीवजा घर, त्यासमोर पाहरा देत बसल्यासारखं असणारं सरळसोट उंच झाड, या सगळ्यातून एक विशिष्ट प्रकारची कथा सूचित होते. ब्रॅम स्टोकरची ड्रॅकुला कादंबरी किंवा तत्सम वर्गातल्या कथा मग आपल्या डोळ्यापुढे उभ्या रहातात. प्रत्यक्षात झाड फक्त त्या प्रतिमाचा वापर करते आणि वेगळीच मानसशास्त्रीय वळणाची कथा सांगते. यातला पारलौकिकाचा आभास हा एका परीने मुळात पारलौकिक नाहीच. त्यातून गिल्ट कॉम्प्लेक्सचं अतिशय उत्तम चित्र इथे उभं रहातं.

‘झाड’, ‘बाबल्या रावळाचा पेटारा’, ‘पावसातला पाहुणा’, अशा अनेक कथांमध्ये दृश्य आणि बरोबरचा ध्वनी, यांचा एकत्रित विचार खूप सहजपणे आला आहे, पण ‘निर्मनुष्य’ या कथेमध्ये, तर हा एखादा साउंड डिझाईनचा प्रयोग असल्याप्रमाणे येतो.

४.

रचना, हा मतकरींच्या सर्वच कथांचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. आणि या कथा आपण जितक्या अधिक वाचत जाऊ तितकं या रचनांमध्ये वापरलेलं वैविध्य आपल्याला दिसून येतं. लघुकथांमध्ये ते अधिक उघडपणे जाणवतं, ते त्यात अनेकदा वापरलेल्या ट्विस्ट एन्डिंग्जमुळे. पण हे लक्षात घ्यायला हवं की, शेवटाकडे येणारे धक्के कथांना मजा आणत असले तरी कथेचा तोल हा या धक्क्यांवर अवलंबून नसून तो इतरत्र आहे. उदाहरणार्थ, ‘झोपाळा’ किंवा ‘कुणास्तव कुणीतरी’ यासारख्या कथांकडे पाहता येईल. ‘झोपाळा’ जवळजवळ एका काळाचं, एका व्यक्तीचं विश्व आपल्यापुढे उभं करते, तर कुणास्तव कुणीतरीमध्ये ‘नातं’ या संकल्पनेचाच उहापोह आहे. त्यांचे शेवट आता आहेत तसे झाल्याने त्यांचा परिणाम वाढतो हे खरंच, पण या कथांची गुणवत्ता केवळ त्या शेवटांवर आधारित ठेवता येणार नाही. ती या कथा जशा बांधल्या गेल्या आहेत, त्यावरच ठरायला हवी.

कथा जशा मोठ्या होतात (या संग्रहातल्या ‘इन्वेस्टमेन्ट’ आणि ‘चरित्र’ यांना उदाहरणादाखल घेता येईल) तसतशी ही रचना पक्की जागेवर असली, तरी पटकन लक्षात येत नाही. कथा कोण सांगतय, तिचं केंद्र कुठे आहे, त्यातल्या अंतिम न्यायाला कोणते निकष लावले जातात, अशा गोष्टी या कथांचं फ्रेमवर्क ठरवतात, पण वाचताना त्याची दिशा वाचकाला चटकन कळू दिली जात नाही. ‘इन्वेस्टमेन्ट’ ही माझ्या आवडत्या कथांमधली एक तर चक्क उलट्या भूमिकेतूनच सांगितली जाते आणि ही उलटी भूमिका कुठेही सूर बदलून संदेशवजा होत नाही.

नाट्य समीक्षक कमलाकर नाडकर्णींनी मतकरींबद्दल म्हटलं आहे की, ‘त्यांच्या नाटकातलं प्रत्येक पात्र हे त्याची स्वत:ची भाषा घेऊन येतं. ही सारी पात्रं लेखकाची भाषा बोलत नाहीत. ती सगळी आपापली भूमिका, आपापले शब्द बरोबर आणतात.’ त्यांच्या कथांबद्दलही तेच म्हणावं लागेल. ‘इन्वेस्टमेन्ट’बद्दल बोलायचं तर त्यातली आई ही अतिशय गुंतागुंतीची व्यक्तीरेखा आहे. ‘आई’ या भूमिकेतून ती प्रेमळ आपल्या मुलाची काळजी घेणारी, ‘पत्नी’ या भूमिकेतून नवऱ्यावर प्रेम असलेली, कर्तव्यदक्ष आहे. तिचा प्रगती या संकल्पनेवर ठाम विश्वास आहे. आपण कोणत्या ना कोणत्या मार्गाने पुढे जायलाच हवं हे ती जाणून आहे. तिची ही भूमिका, ही दृष्टी, ही तिला तिच्या मॉरल कम्पसहूनही अधिक महत्त्वाची वाटते. जेव्हा तिचा मुलगा संकटात आहे हे तिच्या लक्षात येतं, तेव्हा ती खंबीरपणे त्याच्या पाठिशी उभी रहाते, मग त्याने केलेली गोष्ट ही नैतिक चौकटीत बसणारी का नसेना ! आपल्या घरापलीकडे, आपल्या प्रगतीच्या वाटेपलीकडे जाऊन नीतीमत्तेच्या आदर्शवादी कल्पनांमधे ती रमूच शकत नाही. आता असं पात्र आपल्या प्रामाणिक भूमिकेतून कथा सांगत असेल, तर या पात्राच्या जगाशी तडजोड नं करता लेखकाची या दृष्टीकोनाच्या संपूर्ण विरोधी भूमिका पुढे येणं हे फार कौशल्याचं काम आहे, कथेतलं निवेदन प्रथमपुरुषी आहे. ते कुठेही बदलत नाही. व्यक्तीरेखाही कायम आपल्या म्हणण्यावर शेवटपर्यंत ठाम राहते. तिलाही उपरती वगैरे होत नाही. लेखक तिच्याकडून कथेला सोयीचं आणि व्यक्तीरेखेला विसंगत असं काहीच घडवून घेत नाही. तरीही त्याचा युक्तीवाद आपल्यापर्यंत पोचतो.

..................................................................................................................................................................

मतकरी यांची एक मुलाखत, राजहंस प्रकाशनाचे संपादक सदानंद बोरसे यांनी घेतलेली

..................................................................................................................................................................

२००३ मध्ये लिहिलेली ‘इन्वेस्टमेन्ट’ ही काळाच्या पुढे होती. २०१२ मध्ये आम्ही जेव्हा त्यावर चित्रपट केला (ज्याची पटकथा आणि दिग्दर्शन मतकरींनी स्वत:च केलं), तेव्हा ती काळाबरोबर आली होती, हे मिळालेल्या सर्वोत्कृष्ट मराठी चित्रपटाच्या राष्ट्रीय पुरस्कारावरून दिसलं. आजची समाजाची परिस्थिती पाहता ‘प्रगती’ या शब्दाचा किती जहाल अर्थ असू शकतो, हे आपल्या कानावर पडत राहणं फार आवश्यक आहे, हे ‘इन्वेस्टमेन्ट’ आपल्याला सांगते. ही सामाजिकपेक्षाही राजकीय म्हणावी अशी गोष्ट आहे, जी मतकरी लेखक म्हणून, निरीक्षक म्हणून, कोणत्या नैतिक भूमिकेवर ठाम उभे आहेत, हे आपल्याला दाखवून देते.

या कथेत मांडली गेलीय त्या प्रकारची राजकीय भूमिका मांडण्यापासून मतकरी कधी कचरले नाहीत. याच भागातल्या, १९७८मध्ये - म्हणजे ‘इन्वेस्टमेन्ट’च्या पंचवीस वर्षं आधी लिहिलेल्या ‘काळ्या मांजराचं स्वप्न’मध्येही आपण ती पाहू शकतो. ‘इन्वेस्टमेन्ट’मधली आई ज्या प्रकारे केवळ आपल्या चौकटीतून जगाकडे पाहते, तसंच या कथेतलं काळं मांजरही पाहतं. दोन्ही कथा या नजरांमध्ये अखेरपर्यंत बदल घडवत नाहीत आणि तरीही लेखक आपलं म्हणणं वाचकापर्यंत पोचवतोच. गंमत ही, की हे एक साम्य आपण बाजूला ठेवलं, तर या दोन गोष्टींमध्ये जमीन-अस्मानाचा फरक आहे. ‘काळ्या मांजराचं स्वप्न’ ही डार्क ह्यूमर असणारी फॅन्टसी आहे, तर ‘इन्वेस्टमेन्ट’ केवळ वास्तव सांगणारी कथा आहे. मी जर हा उल्लेख केला नसता, तर बहुधा हे साम्य तुमच्या लक्षातही आलं नसतं. अर्थात, या प्रकारे लेखकाचा विचार कथेच्या ओघात सहजपणे मांडणाऱ्या काही या दोनच कथा नाहीत.

या निर्भीडपणाचीच झलक आपल्याला या संग्रहातल्या अखेरच्या कथेत दिसेल. सध्याच्या राजकीय आणि सामाजिक परिवर्तनातून अस्वस्थ होऊन मध्यंतरी मतकरींनी काही कथा लिहिल्या. ‘अलीकडे त्यांच्या हत्या नाही करत’ ही त्यातलीच एक प्रातिनिधीक गोष्ट म्हणावी लागेल. जवळजवळ ऑरवेलीयन वळणाच्या या कथेत आपल्याला नजीकच्या भविष्यकाळाचं एक घाबरवून टाकणारं चित्र दिसतं. आज देश ज्या दिशेने पुढे जातोय त्याचच लॉजिकल कन्क्लूजन म्हणावं असं हे चित्र आहे. वरवर पाहता आलबेल असणाऱ्या, आणि प्रगतीच्या दिशेने वाटचाल करणाऱ्या समाजामागचं विदारक सत्य इथे आपल्याला दिसतं. ही खरं तर सामाजिक-राजकीय वर्गात येणारी गोष्ट, प्रत्यक्षात एखाद्या भयकथेहून कमी नाही.

५.

श्रेष्ठ कथासाठी निवडलेल्या कथा या कथांमधला वेगळेपणा, त्यांचं कथा म्हणून असणारं वजन यावर निवडलेल्या आहेत, त्या काही मतकरींच्या सर्वांत लोकप्रिय कथा नाहीत, तशा त्या असणं अपेक्षितही नाही. त्यामुळे काही वैयक्तिक आवडीच्या कथांचा (उदाहरणार्थ ‘जेवणावळ’) यात समावेश नसणं सहज शक्य आहे. माझ्या स्वत:च्या आवडत्या यादीतल्या काही कथाही इथे बाहेर राहिल्या आहेतच. पण त्याला इलाज नाही. मी एवढंच म्हणेन की, निवडलेल्या कथा, हे संग्रह बनवण्यामागे आमची जी दृष्टी होती आहे, तिच्याशी अधिक सुसंगत आहेत.

चित्रपटांबद्दल मतं मांडताना नेहमी एक म्हटलं जातं की, चित्रपट दोनच प्रकारचा असतो - चांगला किंवा वाईट. तेच आपण कथा साहित्याबद्दलही म्हणू शकतोच की! कथा या दोनच प्रकारच्या असतात - चांगल्या किंवा वाईट. वर्गवारीच्या फंदात न पडता या कथांकडे पाहिल्यावरही सहज लक्षात येईल की, त्या कथा म्हणून चांगल्या आहेत. त्यांना विशिष्ट वर्गवारीत बसवण्याची गरजच नाही. तसं केल्याने आपण त्या कथांना एका अनावश्यक साच्यात बसवू पाहतो. त्या साच्यापलीकडलं त्यांचं अस्तित्व नाकारण्याचा प्रयत्न करतो. तसं होऊ नये, एवढंच.

..................................................................................................................................................................

रत्नाकर मतकरी यांच्या पुस्तकांच्या ऑनलाईन खरेदीसाठी क्लिक करा -

https://www.booksnama.com/author/8/Ratnakar-Matakari

..................................................................................................................................................................

Copyright www.aksharnama.com 2017. सदर लेख अथवा लेखातील कुठल्याही भागाचे छापील, इलेक्ट्रॉनिक माध्यमात परवानगीशिवाय पुनर्मुद्रण करण्यास सक्त मनाई आहे. याचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर कायदेशीर कारवाई करण्यात येईल.

..................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................

‘अक्षरनामा’ला आर्थिक मदत करण्यासाठी क्लिक करा -