मराठी ग़ज़लमध्ये कचरा फार झाला, कोण साफ करणार?

नुकतंच पुणे विद्यापीठात मराठी ग़ज़ल या काव्यप्रकाराविषयी आंतरराष्ट्रीय चर्चासत्र झालं. त्यात सादर करण्यात आलेला हा चिंतनशील निबंध...मराठी ग़ज़ल परंपरेची रोखठोक चिकित्सा करणारा...

मराठी ग़ज़लला अजूनही धड समीक्षक लाभलेला नसल्यामुळे ग़ज़लशी संबंधित संकल्पना स्पष्ट करून देण्या-घेण्याबाबत सगळा सावळा गोंधळ आहे. त्यामुळे सुरुवातीला मी माझ्यापुरता या संकल्पना स्पष्ट करून आपल्यापुढे ठेवत आहे. ‘मराठी ग़ज़ल’ म्हणजे ‘अशीच याद तुझी जाळितसे रे दिलबर’ यासारखी गंगा-जमनी रचना नव्हे. मराठी ग़ज़ल कटाक्षानं मराठी शब्द प्रतिमा, प्रतीकं वापरूनच लिहिली गेली पाहिजे. उदा. ‘मठोमठी मंबाजींना कीर्तने करू द्या, विठू काय बेमानांना पावणार आहे?’ ही मराठी ग़ज़ल. ‘ग़ज़ल’ हा शब्द आपण उर्दूतून उचलला. तिथं तो स्त्रीलिंगी होता. त्यामुळे मराठीत आपण ‘तो ग़ज़ल’ म्हणायचं नाही, तर ‘ती ग़ज़ल’च म्हणायचं. जिच्यामध्ये काफिया सांभाळला गेलेला नाही ती रचना ग़ज़ल नव्हे. या निकषावर मी अमृतराय, मोरोपंत, माधव ज्यूलियन (संग्रह - गज्जलांजलि), विंदा करंदीकर (संग्रह - जातक), आरती प्रभू (संग्रह – नक्षत्रांचे देणे), मंगेश पाडगावकर (संग्रह - गझल) यांची ग़ज़ल बाद ठरवतो. ज्या कवींना गैरमुसलसील ग़ज़ल कळाली नाही, त्यांना ग़ज़ल कळाली नाही. माधव ज्यूलियन, विंदा करंदीकर, आरती प्रभू, मंगेश पाडगावकर प्रभृतींनी मुसलसील किंवा विशुद्ध भावकविताच लिहिल्या. ‘वाटेवर काटे वेचीत चाललो’ ही अनिलांची द्विपदीयुक्त रचना ग़ज़ल नव्हे. आणखी एक, ग़ज़लसदृश्य कविता असा काही प्रकार नसतो. एखादी कविता ग़ज़ल असते किंवा नसते. बस!

पु.ल.देशपांडे यांना ग़ज़लची व्याख्या करता आली होती, पण मराठी ग़ज़लला समीक्षक न लाभल्यामुळे ही सुंदर व्याख्या कुणी समजून देऊ शकलं नाही. आज मी प्रयत्न करतोय. ‘ग़ज़ल हे वृत्त नसून वृत्ती आहे आणि तिच्यात एक सुंदर निवृत्ती आहे’ ही ती व्याख्या.

मराठी ग़ज़लकारांना ग़ज़लेच्या वर किंवा खाली अक्षरगण वृत्ताचं किंवा मात्रावृत्ताचं नाव आणि लगक्रम देण्याचा शिष्टपणा करता आला की, आपली ग़ज़ल सिद्ध झाली असं वाटतं. काल इथं फिरणाऱ्या एका पोलिसाच्या ग़ज़लसंग्रहात शीर्षकंच वृत्तनामांची दिलेली मी पाहिली. हा काय प्रकार आहे? ग़ज़ल ही केवळ वृत्त नाही हे लक्षात ठेवा.

वृत्ती म्हणजे कवीची संवेदनशीलता किंवा संवेदनस्वभाव. या संवेदनस्वभावाला सुफीझमचा स्पर्श पाहिजे. सूफीझमचा स्पर्श असणं म्हणजे पुलं म्हणतात तशी ग़ज़लकाराजवळ आवश्यक तशी वृत्ती-निवृत्ती असणं. कट्टर धार्मिक माणूस, कट्टर हिंदुत्ववादी माणूस ग़ज़ल लिहून शकत नाही आणि लिहिलीच तर त्याची ग़ज़ल विश्वात्मक होऊ शकत नाही. ग़ज़लचं तत्त्वज्ञान पुढील ओळीत आलं आहे –

इश्क आजाद है, हिंदू ना मुसलमान है इश्क

आपही धर्म और आपही इमान है इश्क

जिससे आगाह नही, शेख-ओ-बिरहमन दोनों

उस हकीकत का गरजता हुआ ऐलान है इश्क

हा तो सूफीझम आहे. ग़ज़लचा जाहीरनामा. मला जातीयवाद, धर्मवाद मांडायचा नाही, पण हिंदू असूनही जो फ़िराक ग़ोरखपुरी, सुरेश भट असतो तो महान ग़ज़लकार असतो. ख्रिश्चन असूनही जो मराठीचा श्रेष्ठ कवी असतो तो रमण रणदिवे महान ग़ज़लकार असतो, जैन असूनही जो मराठीचा श्रेष्ठ कवी असतो तो प्रदीप निफाडकर महान ग़ज़लकार असतो. डॉ. अजीज नदाफ, इलाही जमादार, डॉ. शेख इक्बाल मिन्ने यांचा तर प्रश्नच नाही. त्यांना मराठीत ग़ज़ल लिहावीशी वाटते, हे मराठीचं भाग्य! सुरेश भटांनी सूफीझम पुरता आत्मसात केला होता. त्यांना बौद्ध धर्म का स्वीकारावा वाटला, येशू ख्रिस्तावर ग़ज़ल का लिहावी वाटली, याचा जरा अर्थ समजून घ्या. सुरेश भट, प्रदीप निफाडकर, रमण रणदिवे यांच्या मराठी ग़ज़लेत विश्वात्मकता येते याचं महत्त्वाचं कारण ते धर्मांध नाहीत. ज्यांच्या संवेदनस्वभावाला सूफीझमचा स्पर्श झालेला आहे, त्यांचीच ग़ज़ल फक्त विश्वात्मक होण्याची शक्यता असते.

फ़िराक ग़ोरखपुरी, सुरेश भट आणि इलाही जमादार

ग़ज़ल विश्वात्मक होण्यासाठी ती मूलत: आणि श्रेष्ठ दर्जाची कविता असणं आवश्यक आहे. अशी कविता सुचायला कवी प्रतिभावंत असावा लागतो. कविता म्हणजे काय हे त्याला नीटपणे माहीत असावं लागतं. कवितेचं इतर वाङ्मयप्रकारापेक्षा वेगळेपण आणि मर्म कशात असतं, हे त्याला कळावं लागतं. मी सांगू? सांगतो. इतर गद्य वाङ्मयप्रकारामध्ये अनुभवाचं विश्लेषण असतं, तर कवितेमध्ये अनुभवाचं संश्लेषण असतं. कवितेत प्रतिमांचं सेंद्रिय संघटन होत असतं. त्यामुळे कविता ओतीव, घट्ट विणीची आणि व्यामिश्र होत असते. वाचल्याबरोबर जी चटकन कळते अशी, झटितीप्रत्यय देणारी रचना कविता असू शकत नाहीत. तिच्यात जिवंत अर्थनृत्य चालू असतं. कवितेला अनेक स्तर, पदर असतात.

संश्लेषण प्रक्रियेमुळे कवितेत दोन गुणधर्म अवतीर्ण होतात. अनेकार्थ समावेशनक्षमता आणि अनेकार्थ सूचनक्षमता. या दोन गुणांनी युक्त कविताच विश्वात्मक होऊ शकते. माझं विवेचन जड होतंय का? उदाहरणांनी ते समजून घेऊ.

इतुकेच मला जाताना सरणावर कळले होते

मरणाने केली सुटका जगण्याने छळले होते

केवढी व्यामिश्रता, चिंतन आणि विश्वात्मकता आहे या कवितेत! ही कविता सुरेश भटांनी आधी लिहिली आणि कितीतरी वर्षांनी अरुणा शानभाग या परिचारिकेचा मृत्यू झाला. पाशवी बलात्कारानंतर अनेक वर्षं कोमात गेलेल्या अरुणाच्या मृत्यूची बातमी देताना पत्रकारांना सुरेश भटांच्या याच ओळी आठवल्या. खरंच अरुणाला जगण्यानेच छळलं होतं आणि या छळातून मरणानं शेवटी तिची सुटका केली. याला म्हणायचं अनेक संदर्भसूकत्व. तिचं दु:ख पाहिल्यानंतर कोणालाही वाटेल,

पाहिले दु:ख मी तुझे जेव्हा

दु:ख माझे लहानसे झाले

या ओळी ओठांवर येणं ही सुरेश भटांच्या ग़ज़लेतील विश्वात्मकता. आता त्यांच्या कवितेतील अनेकार्थ समावेशनक्षमता पाहा-

राग नाही तुझ्या नकाराचा

चीड आली तुझ्या बहाण्याची

नरेंद्र मोदी, आमच्या खात्यातले आमचेच पैसे उचलण्यास तुम्ही नकार दिलात, त्याचा देशाला राग नाही, पण त्यासाठी तुम्ही काळा पैसा बाहेर काढण्याचा जो बहाणा सांगितलात त्याची पन्नास दिवसांनी चीड आली. याला म्हणायचं सुरेश भटांच्या ग़ज़लेतील अनेकार्थ समावेशनक्षमता.

निफाडकरांची प्रेमकविता असलेली ग़ज़ल - ‘तू तिथे मी इथे’. एका देवलशा बाईने त्यांना हटकलं तेव्हा ते म्हणाले, ‘अहो, ही देवावरची ग़ज़ल आहे’. ‘करूनही काय मी करू? तू तिथे मी इथे.’ ही ओळ पुन्हा म्हणताना ‘तू’च्या वेळी त्यांनी आकाशाकडे हात केले आणि ‘मी’च्या वेळी जमिनीकडे. बाईंना पटलं, आवडलंही. त्यांनी अर्थ काढला की, आपण माणसं काय करू शकतो? आपण पडलो इथं पृथ्वीवर आणि कर्ताकरविता देव म्हणजे तू राहिलास आकाशात! ही अनेकार्थ समावेशक्षमता.

रमण रणदिवे, प्रदीप निफाडकर आणि डॉ. शेख इक्बाल मिन्ने

संगीता जोशींची ‘आयुष्य तेच आहे’ ही ग़ज़ल गाताना घरही सुनेच आहे या ओळीच्या वेळेस भीमराव ‘च’वर अनुस्वार देऊन तीच ओळ पुन्हा वेगळी गातात आणि त्याला सासू-सुनेच्या नात्याचा अर्थ प्राप्त होतो. म्हातारपणी आपलं घरही आपलं राहत नाही. कारण त्याचा ताबा आपल्या सुनेनं घेतलेला असतो! आहे की नाही गंमत.

ग़ज़लेत विश्वात्मकता येण्याच्या वेळी श्रेष्ठ कवीमध्ये आणखी एक गुण कार्यान्वित होतो. तो म्हणजे प्रॉफेटिक क्वालिटी. पुढच्या शंभर-पन्नास वर्षानंतर काय होणार आहे, हे ज्या गुणामुळे कवीला कळत-दिसतं तो हा गुण आहे. केशवसुतांनी ‘उठा उठा बांधा कमरा, मारा किंवा लढत मरा’, असा नारा अठराव्या शतकात दिला आणि एकोणिसाव्या शतकात म. गांधी कडाडले, ‘करो या मरो’. याला म्हणायचं प्रॉफेटिक क्वालिटी. मराठी ग़ज़लकारांमध्ये सुरेश भटांमध्ये हा गुण होता.

जरी या वर्तमानाला कळेना आमुची भाषा

विजा घेऊन येणाऱ्या पिढ्यांशी बोलतो आम्ही

सुरेश भटांची ग़ज़ल कधीही भूतकाळात जमा होत नाही. ती सदैव जिवंत आणि समकालीनच असते, म्हणून तिच्यात विश्वात्मकता येते.

मराठी ग़ज़लच्या विश्वात्मकतेची चर्चा करताना मला जास्त अवतरणं सुरेश भटांची द्यावी लागली, हे माझं नाही, मराठी ग़ज़लचं दुर्दैव आहे. मराठीत अजूनही सुरेश भटांना ओलांडून, मागे सारून, त्यांच्याही पुढे जाणारा ग़ज़लकार झाला नाही. समीक्षकांनी मराठी ग़ज़लकडे पाठ फिरवली. असं का व्हावं याचा तुम्ही विचार करणार का नाही? क्षमा करा, पण मराठी ग़ज़लची जरा जास्तच ‘चळवळ’ झाली आहे, हे त्याचं कारण आहे. निकृष्ट ग़ज़लांचं उदंड पीक आल्यामुळेच समीक्षकांनी मराठी ग़ज़लकडे पाठ फिरवली.

बहुप्रसवता ही नेहमी गुणवत्तेला मारक ठरते. फेसबुकवरचे ग़ज़लकार माझ्या घृणेचा विषय आहेत. एक कवी वर्षाला अडीच हजार ग़ज़ल पाडल्याचं अभिमानानं सांगतो आणि त्याला दहा हजार लाईक्स मिळतात. काय चेष्टा आहे ही? लक्षात ठेवा, सगळ्यात श्रेष्ठ प्राणी माणूस. त्याला वर्षात एकच लेकरू होतं. त्यानंतर सिंह. त्याला बारा वर्षांनी एखाद-दोन छावे होतात. आणि बहुप्रसवा डुक्कर? किती विपुल आणि किळसवाणी असते ती निपज? मराठी ग़ज़लमध्येही वाघ, सिंह आहेत, नाही असं नाही. प्रदीप निफाडकर किती कमी लिहितात, पण जे लिहितात ते कसलं भारी असतं! रमण रणदिवे याच निकषावर मला श्रेष्ठ वाटतात! वाघ, सिंह आहेत ते! आणि बहुप्रसवा डुक्करं, त्यांची नावं मी घेत नाही, माझ्यापेक्षा तुम्हाला ती जास्त माहीत आहेत.

मराठी ग़ज़ल विश्वात्मक होण्यातल्या अडचणीतला शेवटचा मुद्दा सांगून मी थांबतो. निरनिराळ्या वृत्तांमध्ये ग़ज़ल लिहून पाहण्याची हौस आणि स्पर्धा. प्रत्येक वृत्तात मला ग़ज़ल लिहिता आलीच पाहिजे, येत नाही म्हणजे काय, म्या कवी हाय कौने? मला एका फ.मुं.शिंदे म्हणाले होते, ‘बेवड्यांना काही महत्त्वाकांक्षाच नसते असं समजू नका. एखादं मोठं गटार पाहिलं की, त्याला वाटतं, अरे गड्या, या गटारात आपलं पिऊन पडायचं राहिलंच.’ निरनिराळ्या आणि प्रत्येक वृत्तात लिहून पाहण्याचा अट्टाहास त्या बेवड्याच्या महत्त्वाकांक्षेसारखाच आहे. असो. फार बोललो. कारण कचरा फार झाला. कोण साफ करणार? माझी मराठी ग़ज़लकारांना एक कळकळीची नम्र विनंती आहे, ती डॉ. संतोष कुळकर्णींच्या शब्दांत सुचवतो आणि थांबतो –

बळे ती कशाला लिहावी ग़ज़ल?

…मनातून यावी सुचावी ग़ज़ल

लेखक मराठवाड्यातील पण आता पुण्यात स्थायिक झालेले प्रसिद्ध कवी आहेत.

editor@aksharnama.com