चार्ली चॅप्लिन – त्याला नाताळ कधीच आवडला नाही, पण तो नाताळच्याच दिवशी सकाळी झोपेत असताना वारला!

१.

नुकताच २५ डिसेंबर रोजी नाताळ झाला. या दिवशीची थोडी वेगळी आठवण सांगायची म्हटलं तर साधारण ४२ वर्षांपूर्वी सगळ्या जगाला हसवणारा आणि हसवता हसवता गहिवर आणणारा मूकपटांचा अनभिषिक्त बादशहा चार्ली चॅप्लिन काळाच्या पडद्याआड गेला. एकशेपाच वर्षांपूर्वी म्हणजे १९१४ साली त्याचा पहिला चित्रपट पडद्यावर आला – ‘Making a Living’ नावाचा, तर १९६७ साली म्हणजे ५२ वर्षांपूर्वी त्याचा शेवटचा चित्रपट आला – ‘A Countess from Hong Kong’. त्याने एकूण ८२ चित्रपट बनवले. त्यातले ७७ मूकपट होते, तर ५ बोलपट होते. त्याच्या अनेक मूकपटांना नंतर संगीत दिलं गेलं. शेवटच्या ‘A Countess from Hong Kong’चा अपवाद सोडला तर सगळे चित्रपट कृष्णधवल ३५ मिमी फिल्मवर शूट केलेले होते. त्याचे ‘The Kid’ (१९२१), ‘City Lights’ (१९३१), ‘Modern Times’ (१९३६), ‘The great Dictator’ (१९४०), ‘Limelight’ (१९५२) हे चित्रपट ‘मास्टरपीस’ मानले जातात. आजदेखील चार्लीचे चित्रपट कुठल्या ना कुठल्या वाहिनीवर दाखवले जात असतातच. त्याची लोकमानसावरची मोहिनी यत्किंचितही कमी झालेली नाही.

चार्ली कुणाला माहिती नाही असं होणं शक्य नाही आणि आवडत नाही, असं तर अजिबातच शक्य नाही. माझ्या नऊ वर्षांच्या मुलीला अन तिच्या कंपूलादेखील तो माहिती आहे, नव्हे तो त्यांचा आवडता आहे आणि त्याचे बरेच चित्रपट तिने मला विकत घ्यायला लावलेत. शिवाय हल्ली सुरू झालेली कार्टुनवरची सिरिअल आहेच, ती मात्र रटाळ आहे. असो.

नुकतीच बीबीसीनं बनवलेली चार्ली चॅप्लिनवरची एक चांगली दीड तासाची डॉक्युमेंटरी डाऊनलोड करून पाहिली आणि थोडा धक्काच बसला. त्या डॉक्युमेंटरीप्रमाणे चार्ली हा हॉलिवुडचा पहिला आंतराष्ट्रीय ख्याती पावलेला इसम. त्याच्या काळात तो जगातला सर्वांत लोकप्रिय इसम होता. इतका की लेनिननं असं एकदा म्हटलं होतं म्हणे की, ‘हा (चॅप्लिन) असा एकच माणूस आहे की, मला त्याला जाऊन भेटायची इच्छा आहे.’ चार्लीचा करिष्मा इतका होता की, चर्चिल आपल्या चार्त्वेल इथल्या राजघरात त्याला राहायला बोलावत असे. बर्नार्ड शॉ, केन्स, एच. जी. वेल्स असे अनेक नामवंत लोक चार्लीचे चाहते होते. याचा चार्लीलाही अभिमान होता. अगदी गर्व वाटावा इतका होता! त्याचमुळे तो एकदा म्हणाला होता, ‘जगात ज्या प्रदेशात लोकांना येशू ख्रिस्तही माहीत नाही, त्या प्रदेशातल्या लोकांना मी ठाऊक आहे!’ आणि ही वस्तुस्थिती होती!

तर ही डॉक्युमेंटरी पाहून मला जाणवलं की, कलाकार, त्याची कला, कर्तृत्व, दानत, त्याची जनमानसातली प्रतिमा, त्याचं सामाजिक व्यक्तिमत्त्व आणि त्यामागचा माणूस आणि त्याचं व्यक्तिगत आयुष्य यांचा आपण जर अन्योन्यसंबंध शोधू गेलो, तर दारुण अपेक्षाभंग होऊ शकतो. चार्लीसारख्या कलाकाराच्या बाबतीत तर या अपेक्षाभंगाच्या वेदना अधिकच तीव्र असू शकतात.

२.

मोठमोठ्या साहित्यिकांचे जसे मानसपुत्र असतात किंवा असत आणि ते इतके प्रसिद्ध असत की, त्या साहित्यिकांचं नाव घेतलं की, ते मानसपुत्रच समोर येतात. उदा. भा. रा. भागवत आणि फास्टर फेणे, ना. धों. ताम्हणकर आणि गोट्या किंवा आर्थर कॉनन डायल आणि शेरलॉक, तसाच चार्ली आणि त्याचा जगप्रसिद्ध लिटल ट्रॅम्प. काहीसा भोळा, वेंधळा, गरीब, धडपड्या पण प्रामाणिक आणि सत्प्रवृत्त लिटल ट्रॅम्प डोळ्यासमोर येतो. मुळातला चार्ली कितीही वेगळा असला (आणि होताच) तरी त्याची ही प्रतिमा आपल्या डोळ्यासमोरून जात नाही.

सिनेजगतात इतकी प्रभावी आणि इतकी दीर्घकाळ आपली मोहिनी टिकवून असणारं प्रतिमासृजन याआधी किंवा नंतरही झालेलं नाही. या लिटल ट्रॅम्पची भुरळ भल्याभल्या चित्ररथींना, साहित्यिकांना, कलावंतांना पडलेली आहे. आपल्याकडे  राज कपूर, शम्मी कपूर, अमिताभ बच्चन, श्रीदेवी ते अगदी आपल्या पु. ल. देशपांडे यांच्यापर्यंत अनेकांनी आपापल्या परीनं हा लिटल ट्रॅम्प साकारलाय (आणि यश ही मिळवलंय)!

पण चार्ली वैयक्तिक आयुष्यात इतका साधा, भोळा, गरीब (स्वभावानेदेखील), विनोदी वगैरे नव्हता. त्याचं आयुष्य आणि व्यक्तिमत्त्व विरोधाभासांनी भरलेलं होतं. तो क्वचितच हसायचा. त्याच्या चेहऱ्यावर सहजासहजी स्मित आलंय असं कधी व्हायचं नाही. तो संशयी होता, रागीट होता, एकलकोंडा होता, बाईलवेडा होता. पडद्यावर साधाभोळा, सज्जन, सहृदय वाटणारा चार्ली प्रत्यक्ष स्वत:च्या मुलांशी क्रूरपणे वागायचा. तो धनाढ्य होता आणि विलासी आयुष्य जगत होता. हा सगळा पैसा त्याने भांडवलशाही अमेरिकेत कमावला, पण तो कम्युनिझमचा समर्थक आणि स्टालिनचा चाहता होता. त्याच्या या कम्युनिस्ट प्रेमानं त्यानं FBIच्या चौकशीचा ससेमिरा मागे लावून घेतला. ज्याचं फलस्वरूप त्याला अमेरिका कायमची सोडावी लागली. त्याचे अनेक स्त्रियांशी संबंध आले आणि त्यातल्या बहुतेक त्याच्यापेक्षा वयानं खूप म्हणजे खूपच लहान होत्या. त्याची चौथी आणि शेवटची पत्नी उना ओ नील ही त्याच्यापेक्षा ३६ वर्षांनी लहान होती. त्या दोघांनी लग्न केलं तेव्हा चार्ली ५४ वर्षांचा होता, तर उना फक्त १८ वर्षांची. लग्नानंतर त्यांना ८ मुलं झाली. शेवटचे मूल झालं तेव्हा चार्ली ७३ वर्षांचा होता.

पण त्याच वेळी तो एक जीनियस कलाकार होता. त्याने त्या काळी जी प्रसिद्धी, प्रेम आणि यश मिळवलं, टिकवलं आणि वाढवलं, तसं मिळवणं आजवर कुणाला जमलेलं नाही!

३.

१६ एप्रिल १८८९ रोजी चार्ल्स स्पेन्सर चॅप्लिनचा जन्म दक्षिण लंडनमध्ये वाल्वर्थ इथं एका जिप्सींच्या कोचमध्ये (वाहनातलं घर) झाला. लंडनचा हा भाग १९व्या शतकाच्या शेवटी शेवटी अस्तित्वात असलेल्या व्हिक्टोरियन कर्मठ इंग्लिश समाजजीवनावरचा उतारा होता, असं म्हटल्यास वावगं ठरणार नाही. अनिर्बंध जुगार, वेश्याव्यवसाय, दारू आणि इतर नशापाण्याचे अड्डे यांनी हा भाग गजबजलेला असे. तिथं असलेल्या म्युझिक हॉलमध्ये अनेक अप्रसिद्ध, गरीब कलावंत आपली कला, गाणी, नाटक, एकपात्री प्रयोग सादर करत आणि उपजीविका चालवत. तिथंच सटरफटर कामं करून उपजीविका चालवणारा चार्लीचा बाप चार्ल्स स्पेन्सर सिनियर (हा एका खाटकाचा मुलगा) आणि आई हाना (एका चांभाराची मुलगी) हेही होते. हे दोघं नवरा-बायको वाल्वर्थ इथल्या गजबजलेल्या म्युझिक हॉलमध्ये गाणी, नाच, नाटक, नकला वगैरे करून लोकांचं मनोरंजन करून आपली गुजराण करत.

या माहितीला तसा पुरावा काही नाही, पण स्वत: चार्लीनेच ही माहिती सांगितली आहे. चार्लीचा मोठा भाऊ सिडने हा त्यांच्या आई-वडलांच्या लग्नाच्या आधीच झालेला होता आणि त्याचे वडील कोण हे ठाऊक नव्हते. सिडने १४ आठवड्यांचा असताना हाना-चार्ल्सने लग्न केलं आणि नंतर चार वर्षांनी चार्लीचा जन्म झाला. काही लोकांच्या म्हणण्याप्रमाणे तो जे सांगतो तेच त्याचे वडील होते किंवा काय, या संदर्भातही प्रश्न आहेत. जो कोणी गृहस्थ वडील म्हणून सांगितला जातो, तो व्यसनी, दारूडा, बाईलवेडा होता. तो ३८व्या वर्षीच दारू पिऊन मेला.

चार्लीच्या आईसंदर्भातही काही गंभीर शंका आहेत. काही काळ तिला लिली हार्ली या नावाखाली बऱ्यापैकी प्रसिद्धी आणि कामं मिळाली खरी, पण अतिरिक्त मद्यपानानं तिचा आवाज खराब झाला, मस्तकशूळाचा विकार जडला आणि मग तिला काम मिळेनासं झालं. नंतर तिनं जगण्यासाठी नर्स, कपडे शिवणं अशी पडेल ती कामं केली. प्रसंगी चरितार्थासाठी देहविक्रयही केला. तीही व्यसनी होती आणि बेकारी, अपयश, गरिबीमुळे लवकरच नैराश्यग्रस्त झाली, पुढे तर मनोरुग्णच. त्यामुळे वेगवेगळ्या पुनर्वसन केंद्रांवर तिला वारंवार दाखल करावं लागलं होतं.

चार्लीचा बराचसा शालेय काळ अनाथ मुलांच्या केंद्रांत वा सरकारी वसतिगृहांतच गेला. एकुणात तो दोन वर्षं शाळेत गेला. १९०१ साली दारू पिऊन बाप मेल्यानंतर आणि आई आधीच मनोरुग्ण म्हणून वेड्यांच्या इस्पितळात दाखल झाल्यामुळे हे दोघं भाऊ रस्त्यावर आले. अत्यंत गरिबी आणि उपासमारीमुळे नाईलाजानं तो आणि त्याचा भाऊ सिडने रस्त्यावर लोकांचं मनोरंजन करून चार दिडक्या मिळवत आणि पोटाची खळगी भरत. या सगळ्या प्रतिकूल परिस्थितीनेच चार्ली चॅप्लिनला घडवलं.

असल्या निराशाजनक वातावरणात राहून स्वत: न बिघडता, न वाया जाता त्यानं पुढे जे कर्तृत्व गाजवलं, जी प्रसिद्धी व यश मिळवलं ते पाहून त्याचं कौतुक वाटल्याशिवाय राहवत नाही. आधी मोठा भाऊ सिडने हा बऱ्यापैकी प्रसिद्ध झाला आणि त्याला फ्रेड कार्णो थिएटर्स या तेव्हाच्या बऱ्यापैकी प्रसिद्ध नाटक कंपनीत काम मिळालं. त्याने लगेच चार्लीला त्या कंपनीत ज्युनियर कलाकार म्हणून लावून घेतलं. तिथं तो नाटकातल्या दोन प्रवेशांच्या मधल्या काळात नकला वगैरे करून लोकांचं मनोरंजन करत असे आणि वेळ पडेल तशी इतरही कामं करत असे.

१९१० साली चार्ली कंपनीतर्फे कार्यक्रमाच्या दौऱ्याच्या निमित्तानं संधी मिळून अमेरिकेत गेला. तिथं तो छोटे छोटे सिनेमे बनवायला लागला. त्याच्या दारू पिऊन तर्र झालेल्या माणसाच्या विनोदी करामती भलत्याच लोकप्रिय झाल्या. त्यात त्याचा साथीदार होता नंतर लॉरेल हार्डी या अतिशय गाजलेल्या दुक्कलीतला स्टेनली लॉरेल (मराठीत हीच जोडगोळी ‘जाड्या-रड्या’ म्हणून प्रसिद्ध आहे!). चार्लीनं दारुड्याच्या भूमिका करण्यात निपुणता मिळवली. पण तो तिथंच थांबला नाही. अशा अनेक भूमिका करता करता त्याला त्याच्या आयुष्यातलं सर्वांत प्रभावी पात्र सापडलं, तेच ते वेंधळ्या चार्लीचं... ज्यात तो पडतो, धडपडतो, त्याच्यावर काही ना काही आदळतं किंवा तो कोणावर तरी आदळतो. हसवणारं पण आतून सहृदय, परोपकारी. विचित्र वाटणारे कपडे घातलेलं. छोटी बोलर टोपी आणि मोठाले बूट, काठी आणि फेंगडी चाल. ढगळ विजार आणि तंग कोट, फाटका विटलेला शर्ट आणि बेंगरूळ वाटणारा टाय आणि मुख्य म्हणजे आखूड मिशा. हे विचित्र रसायन लोकांना फारच भावलं. आश्चर्य म्हणजे या अशाच मिशा हिटलरनेही ठेवल्या होत्या.  अर्थात तेव्हा हिटलर अजून जागतिक पटलावर प्रसिद्धीला यायचा होता. पण तरीही चार्लीला नंतरसुद्धा त्या मिशा आपल्या पात्रातून कमी करायची गरज पडली नाही!

चार्लीचा लिटल ट्रॅम्प लोकांना इतका भावला आणि प्रसिद्ध झाला की, चार्लीने ट्रॅम्पची मध्यवर्ती भूमिका असणाऱ्या ४५ छोट्या छोट्या फिल्म्स फक्त १७ महिन्यांत बनवल्या. आणि त्या सगळ्या धडाक्यात खपल्यादेखील.

लवकरच जगभरातून लोकांनी त्याच्या या लिटल ट्रॅम्पची नक्कल करणं सुरू केलं. अगदी लॉरेल-हार्डीमधल्या लॉरेललादेखील हा मोह आवरला नाही. वर दिलेलं उजवीकडचे चित्र त्याचंच आहे. तर डावीकडे खराखुरा चार्ली आहे.

४.

चार्लीचे सुरुवातीचे काही चित्रपट हे ‘कि-स्टोन’ कंपनीबरोबर केलेले अर्ध्या तासाचे लघुपट असत. पण लवकरच त्याला दुसऱ्या दिग्दर्शकाच्या हाताखाली काम करणं रुचेना म्हणून त्याने की-स्टोन सोडून एसने (तीच ती पक्ष्यांच्या पिसांचा टोप घातलेल्या रेड इंडिअनचे चित्र-लोगो असलेली) फिल्म कंपनीशी करार केला. इथं त्याला त्याचे चित्रपट स्वत: दिग्दर्शित करायला मिळणार होते. त्याने स्वत:ची टीम बनवली. त्याला नवी फ्रेश नायिका मिळाली एडना प्रोवायन्स. त्यांनी एकूण ३५ लघुपट केले. एडना स्वत: फार ग्रेट अभिनेत्री नव्हती, पण तिची पडद्यावर चार्लीशी तार जुळली.

लवकरच त्यांची वाढती प्रसिद्धी आणि यश बघून त्याच्याकडे अनेक ऑफर्स चालून येऊ लागल्या. त्याने मग न्यूयॉर्कच्या म्युच्युअल फिल्म कॉर्पोरेशनशी करार केला. आठवड्याला १० हजार डॉलर पगार आणि एकरकमी दीड लाख रुपये मानधन. हे साल होतं १९१६. ज्या काळी सुखवस्तू माणूस आठवड्याला १२ डॉलर कमावून व्यवस्थित राहत असे. म्युच्युअल फिल्म कॉर्पोरेशनचे संचालक म्हणालेसुद्धा की, युरोपमध्ये चालू असलेल्या पहिल्या महायुद्धानंतर सगळ्यात महाग चार्लीच आहे.

हा करार घडवून आणण्यात त्याच्या भावानं- सिडनेनं महत्त्वाची भूमिका बजावली. खरं तर तो आधीच भरपूर प्रसिद्धी पावला होता. त्याचं काम लोकांना आवडतही असे, पण चार्लीची लोकप्रियता अफाटच होती आणि तो सिडनेशिवाय इतर कुणावर विश्वास ठेवत नसे. त्यामुळे त्याचे इतर सर्व व्यवहार सिडनेच पाही. पुढे हे काम आता इतकं वाढलं की, स्वत:चा अभिनय बाजूला ठेवून सिडने पूर्ण वेळ चार्लीचे व्यवहार बघू लागला. हे अगदी दिलीपकुमार आणि त्याचा भाऊ नसीर खानसारखंच आहे. (खरं तर मोठा भाऊ नासीर खान दिलीपकुमारच्या आधी चित्रपट क्षेत्रात आला आणि बऱ्यापैकी प्रसिद्धीही पावला, पण लवकरच दिलीपकुमारच्या यशापुढे त्याचं यश झाकोळून गेलं.) पण दोन्हीही ठिकाणी भावाभावांत वितुष्ट आलं नाही.

म्युच्युअल फिल्म कॉर्पोरेशननं चार्लीला पूर्ण स्वातंत्र्य दिलं होतं. दिग्दर्शन, बजेट, टीम, कथा, वेळापत्रक सगळं काही तोच ठरवत असे. चार्ली चित्रपट कसा बनवायचा आहे, काय प्रक्रिया असणार आहे, एवढंच काय कथा, पटकथा, दृश्य, सेट, आजच्या दिवसाचं काम... काही काही कुणाला सांगत नसे. त्याची टीमही फक्त त्याच्या सूचनांचं तंतोतंत पालन करत असे. एडनासारख्या अभिनय फारसा न जमणाऱ्या लोकांनी त्याच्याकडे इतका काळ काढला, कारण ते स्वत:चं डोकं वापरत नसत. चार्ली त्यांना कुठं बसायचं, कसं बसायचं, हे बारीकसारीक तपशीलही सांगत असे. हा एक खांबी तंबू होता. आणि त्यात स्वतंत्र वृत्तीच्या माणसांना फारसा वाव नव्हता.

इथं अभावितपणे दादा कोंडके यांची आठवण होते. निळू फुले यांनी एका मुलाखतीत दादांच्या या अशाच स्वभावाचं वर्णन केलेलं आहे. त्यामुळेच ते फार काळ दादांबरोबर राहिले नाहीत. चार्लीच्या मृत्युनंतर त्याच्या बायकोनं त्याचा सगळा फिल्म रोलचा संग्रह त्याच्यावर माहितीपट बनवायला आलेल्या लोकांना दिला. त्यातून त्याचे फिल्म बनवण्याचं अफलातून पण हुकूमशाही तंत्र उघड झालं.

तो स्वत:देखील पटकथा लिहीत नसे. कॅमेरातून दृश्य बघूनच त्याला चित्रीकरण त्याला हवं तसं झालं आहे की नाही, हे कळत असे आणि पुढे कथा कशी घेऊन जायची हेही समजत असे. त्यामुळे तो नेहमी प्रेक्षकांना कसं दिसतंय आणि आपण काय दाखवू इच्छितो, हे पाहत असे आणि पुढे काय करायचं हे ठरवत असे. त्यामुळे कधी कधी एका साध्या साध्या दृश्याचे ५०-६० रिटेक होत असत. दिवसभराच्या शूटिंगनंतर तो स्वत:ला एका खोलीत कोंडून घेत असे आणि आपण दिवसभर शूट केलेल्या फिल्म्सवर काम करत असे. त्या खोलीत फक्त प्रोजेक्टर, दिवा, टेबल आणि खुर्ची एवढंच असायचं. तिथंच तो पुढे काय करायचं हे ठरवत असे. दिवसभराच्या कामाचा शिणवटा, भूक, झोप कशाचीही तमा तो बाळगत नसे. दिवसभर मेहनत केल्यावर संध्याकाळ आरामात, मजा करत खात-पीत घालवणं त्याला आवडत नसे. तो तितका सोशलही नव्हता.

असे कष्ट करणारा चार्ली त्या काळात आठवड्याला साधारण दीड लाख डॉलर इतकी कमाई करत होता. पण त्याचा वैयक्तिक खर्च ५०० डॉलरही नव्हता. त्या काळात पहिलं महायुद्ध जोरावर होतं, पण चार्ली या युद्धप्रयत्नांपासून दूरच होता. त्याबद्दल मायदेशातून इंग्लंडमधून त्याच्यावर टीकाही होत असे. पण त्याने इंग्लंडमधील गरीब मुलांना युद्धामुळे सर्वत्र अन्नाचं दुर्भिक्ष्य झालेलं असताना उत्तम खायला मिळावं म्हणून सार्वजनिक शाळांतून पैसा पुरवला होता. अर्थात ही गोष्ट त्यानं अप्रसिद्धच ठेवली. टीकेचा रोष वाढला तसा त्यानं युद्धप्रयत्नासाठी निधी उभा करण्यासाठी सरकारने काढलेल्या लिबर्टी बाँडची जाहिरात करणारी शॉर्ट फिल्म केली, तसंच ‘SHOULDER ARMS’ ही विनोदी शॉर्ट फिल्म बनवली. त्यात लिटल ट्रॅम्प खंदकात लढाई करायला जातो आणि धमाल उडवून देतो. हा चित्रपट त्याने सर्व जगभरात फुकट दाखवला- म्हणजे त्याचे पैसे त्याने न घेता युद्ध प्रयत्नांना दान केले.

५.

तेव्हा अमेरिकेत मोठमोठ्या स्टुडिओंचा बोलबाला असे आणि अनेक नट-नट्या त्यांच्याकडे पगारावर काम करत. प्रसिद्ध नटांना जास्त मोबदला देऊन पळवलं जात असे. याचा फायदा नट-नट्याही घेत आणि आपल्या मालकाची अडवणूक करत, म्हणून सर्व बड्या स्टुडिओंनी आणि वितरकांनी एकत्र येऊन पगार, मानधन कामाच्या शर्ती याबाबत आचारसंहिता लागू करायचं ठरवलं. अर्थात यात नटांचा तोटा होणार होता. म्हणून मग डग्लस फेअर बँक्स, मेरी पिकफोर्ड, चार्ली, ग्रिफिथ अशा बड्या नटलोकांनी एकत्र येऊन आपली ‘UNITED ARTISTS’ नावाची कंपनी स्थापन केली. ते स्वत:च निर्मिती, दिग्दर्शन, वितरण करणार होते. इतर कुणाचीही गरज नाही. हा त्या काळी एक क्रांतिकारक निर्णय होता आणि यशस्वीही.

याच वेळी चार्ली मिल्ग्रेड हरीस या षोडशवर्षीय नटीच्या प्रेमात पडला आणि ती गर्भवती झाली. दोघांना घाईघाईनं लग्न करावं लागलं (नाहीतर लहान वयाच्या मुलीशी लैंगिक संबंध ठेवल्याच्या आरोपावरून त्याला तुरुंगात जावं लागलं असतं!) ७ जुलै १९१८ला त्यांना एक मुलगा झाला. त्याचं नाव ठेवलं नॉर्मन, पण तो १० दिवसांतच वारला. चार्ली त्या वेळी लहान मुलासारखा धाय मोकलून रडला अशी आठवण मिल्ग्रेड हरीसनंच नंतर सांगितली. यानंतरच त्याने ‘THE KID’ हा नंतर अत्यंत गाजलेला चित्रपट करायला घेतला. हा एक पूर्ण लांबीचा चित्रपट होता आणि त्याचं तसं असणं हे एक आव्हान होतं.

विनोदी मूकपट अर्ध्या तासाचे असत. त्यात विनोदी घटनांची अव्याहत मालिका असे. लोक पोट धरून हसत, पण ही गोष्ट दोन-अडीच तास चालत नाही. ते प्रकार कंटाळवाणे होऊ लागतात. तिथं कथा, करुणा, प्रेम, राग, संशय, समज-गैरसमज अशा इतर भावना, घटना यांचं महत्त्व वाढू लागतं. हे शिवधनुष्यही चार्लीनं सहज पेललं. हा चित्रपट आपल्यापैकी अनेकांनी पहिला असेल आणि नसला पहिला तरी ‘ब्रह्मचारी’ (शम्मी कपूरचा), ‘ड्रीम गर्ल’, ‘कुंवारा बाप’ (मेहमूद) हे चित्रपट तरी पाहिले असतीलच. हे गाजलेले चित्रपट ‘THE KID’वरच बेतलेले आहेत, त्यातले अनेक प्रसंगही ‘THE KID’मधील प्रसंगांवरून सही सही उचललेले आहेत. रस्त्यावरच्या टाकून दिलेल्या अनाथ मुलाला भणंग ट्रम्प वाढवतो. दोघांत बाप-मुलाचं नातं तयार होतं. पुढे अनाथाश्रमवाले सत्य कळल्यावर त्या मुलाला जबरदस्तीनं ट्रम्पपासून काढून घेऊन जातात. हे दृश्य फक्त हृदयद्रावकच नाही, तर त्याला स्वत: चार्ली लहान असताना आईला वेडाचे झटके येतात म्हणून त्याच्यापासून तोडून मनोरुग्णालयात दाखल केलेलं होतं, त्याची खरी पार्श्वभूमी आहे.

‘THE KID’चं चित्रीकरण चालू असताना मिल्ग्रेड हरीसने चार्लीवर घटस्फोटाची केस दाखल केली. तिने चार्लीवर क्रूरपणे वागल्याचा, टाकून दिल्याचा आरोप केला. तिच्या वकिलांनी चार्लीच्या सर्व संपत्तीमध्ये हक्क मागितला. ‘THE KID’चं वितरण व फायद्याचे हक्क यातसुद्धा हिस्सा मागितला. अर्थातच घटस्फोट मंजूर झाला, तिला संपत्तीत वाटा मिळालाच, शिवाय १ लाख अमेरिकन डॉलर नुकसान भरपाई / पोटगीही द्यावी लागली.

१९२१मध्ये ‘THE KID’ प्रदर्शित झाला आणि जगभरात त्यानं धुमाकूळ घातला. हा चित्रपट चार्लीच्या महत्त्वाच्या चित्रपटांत गणला जातो. आजही तो अधूनमधून एखाद्या वाहिनीवर दाखवला जातो. या चित्रपटात एक स्वप्न दृश्य आहे. ज्यात पंख लावलेले एंजल्स येऊन चार्ली आणि लहान मुलाशी खेळतात. त्यात बाल कलाकार असलेल्या लीटा ग्रेमुळे पुढे चार्लीच्या आयुष्यात मोठं वादळ आलं.

हा चित्रपट चार्लीने इतर सहकलाकारांबरोबर नुकत्याच स्थापन केलेल्या ‘UNITED ARTISTS’ करता तयार केलेला नव्हता, तर आधी ज्या कंपनीशी करार केला होता, त्या ‘NATIONAL FILMS’ साठी केलेला होता. या कंपनीबरोबरचा करार संपल्यावर १९२३ साली म्हणजे ‘UNITED ARTISTS’ स्थापना होऊन पाच वर्षं झाल्यावर चार्लीने पहिला चित्रपट तयार केला- ‘A Woman In Paris’ नावाचा. खरं तर हा एक उत्तम चित्रपट होता, पण हा त्याचा असा बहुधा पहिला चित्रपट होता की, जो त्यानं लिहिला, बनवला आणि दिग्दर्शित केला, पण त्यात काम केलं नाही. आतापर्यंत चार्ली इतका प्रसिद्ध झालेला होता की, लोक फक्त त्याला पहायला चित्रपटगृहात जात. त्यामुळे लोकांचा बहुधा अपेक्षाभंग झाला असावा आणि हा चित्रपट साफ पडला.

१९२४मध्ये चार्लीने त्याच्या सर्वश्रेष्ठ कलाकृतींपैकी एक असलेल्या चित्रपटावर काम सुरू केलं. मागच्या चित्रपटाच्या अपयशातून धडा घेऊन आता त्याने परत ट्रॅम्पला पडद्यावर आणायचं ठरवलं. चित्रपट होता ‘THE GOLD RUSH’. चार्लीनं स्वत: अनेक वेळा अशी इच्छ व्यक्त केली आहे की, त्याची आठवण म्हणून जर फक्त एकाच चित्रपटाचं नाव घ्यायचं असं ठरवलं तर तो हा चित्रपट असायला हवा. सियेरा नेवाडामध्ये बर्फाच्या वादळात अडकलेल्या लोकांच्या अनुभवावर लिहिलेलं एक पुस्तक की, लेख वाचून त्याला या चित्रपटाची कल्पना सुचली. या चित्रपटात त्याला त्याच्या लाडक्या ट्रॅम्पचं सूत्र सापडलं - विनोद आणि दु:ख हे एकमेकांपासून फार लांब असत नाहीत, तर आयुष्य हे त्या दोघांनी हातात हात गुंफून केलेलं नृत्य आहे.

लीटा ग्रे - ‘The Kid’ मधली एंजल

याची नायिका आधी ठरली होती लीटा ग्रे.

नेहमीप्रमाणे चार्ली या १६ वर्षं वयाच्या अल्पवयीन मुलीच्या प्रेमात पडला, तिला दिवस गेले. त्यांना मेक्सिकोत जाऊन गुपचूप लग्न करावं लागलं. गर्भारपणामुळे तिला अर्थात चित्रपट सोडावा लागला. तिच्याऐवजी ते काम मग केलं १८ वर्षीय जॉर्जिया हेलने.

या चित्रपटात बर्फाच्या वादळात अडकलेल्या व भुकेमुळे हैराण झालेल्या ट्रॅम्पने बूट उकळून खाणं, किंवा तो व त्याचा पार्टनर यांची कड्याच्या टोकावर अडकलेल्या लाकडाच्या खोपटातली धडपड (हा प्रसंगसुद्धा अनेक ठिकाणी कॉपी झालाय!) असे अनेक प्रसंग अजूनही लोकांच्या लक्षात आहेत. पण सगळ्यात गाजलेलं दृश्य म्हणजे त्याने पावाचे की बटाट्याचे तुकडे काट्याला खोचून केलेला ओशियाना रोल डान्स.

६.

यानंतर त्याचा चित्रपट आला ‘THE CIRCUS’. हाही प्रचंड गाजला. यात ट्रॅम्पच्या हातून विनोद होतो, पण खरं तर त्याचा काही विनोद/थट्टा करायचा हेतू नसतो, पण घटनांवर त्याचा ताबा नसतो. अशी काहीशी याची कथा आहे. या काळात चार्लीच्या आयुष्यातही अशा घटना घडत होत्या, ज्यावर त्याचा काहीच ताबा राहिला नव्हता. लीटा ग्रे बरोबर त्याचे संबंध नावापुरते राहिले होते. खरं तर तिला वयाची २० वर्षं पूर्ण व्हायच्या आत चार्लीच्या दोन मुलांची आई व्हावं लागलं होतं आणि या काळात कुठल्याही पत्नीला हवं असलेलं नवऱ्याचं प्रेम, आधार सोबत तिला मिळत नव्हती. चार्लीचं नेहमीच्या सवयीप्रमाणे जॉर्जिया हेल या त्याच्या नायिकेबरोबर प्रेमप्रकरण चालू होतं. शिवाय मेरना केनेडी, (‘CIRCUS’ची नायिका), मेरियान डेविस (हॉलिवुडची तत्कालीन प्रसिद्ध अभिनेत्री) अशी इतर अनेक प्रकरणं होतीच. तो या ना त्या कारणानं लीटा ग्रे राहत असलेल्या घरापासून, मुलांपासून लांब राहत होता आणि तशीही त्याला राहायला अनेक घरं आणि उंबरे उपलब्धही होते.

सप्टेंबर १९२६मध्ये चार्लीच्या स्टुडिओला भयंकर आग लागली आणि तो जाळून खाक झाला, एवढ्यात अमेरिकन आयकर विभाग त्याच्यामागे हात धुवून लागला. त्याने १३.५ लाखाचा कर चुकवल्याचं त्यांच्या लक्षात आलं होतं. अशात लीटाने त्याच्यावर घटस्फोटाचा दावा दाखल केला. त्यात त्याच्यावर, त्याच्या चारित्र्यावर गंभीर आरोप तर होतेच, शिवाय बायकोला आणि दोन लहान मुलांना टाकून दिल्याप्रमाणे वागणं, लक्ष न देणं, मानसिक छळ आणि पाणउतारा करणं असेही आरोप होते. लीटाने तीन लाख डॉलरची नुकसान भरपाई मागितली होती. या सगळ्या खमंग प्रकरणाला हॉलिवुड आणि अमेरिकेत प्रचंड प्रसिद्धी मिळाली. पडद्यावर साधा, भोळा, गरीब दिसणारा ट्रम्प प्रत्यक्षात फार वेगळा होता! हे प्रतिमाभंजन चार्लीच्या फार जिव्हारी लागलं आणि त्याला नैराश्याचा मोठा झटका आला. अखेर त्याने या सगळ्या कटकटींना कंटाळून आयकर विभागाला १० लाख डॉलर एकरकमी भरून ते प्रकरण मिटवलं, तसंच लीटाला सव्वासहा लाख अमेरिकन डॉलरची एकरकमी पोटगी दिली. शिवाय मुलांना प्रत्येकी एकेक लाख डॉलर दिले आणि कोर्टकचेरीतून स्वत:ची सुटका करून घेतली!

तेव्हाच्या ‘The Washington Post’ या अमेरिकन वर्तमानपत्रात या बातमीचं शीर्षक मोठं मार्मिक होतं- “तो कदाचित चांगला नवरा नसेलही, पण तो एक लग्न करायच्या लायकीचा पुरुष नक्कीच आहे. (He may not proved tobe a great husband, but he certainly is man worth marrying!)

७.

यानंतर चार्लीनं ‘सिटी लाईट्स’ या चित्रपटाचं चित्रीकरण सुरू केलं. एका फुलं विकणाऱ्या अंध मुलीला गरीब ट्रॅम्प तिची दृष्टी परत मिळवून देतो, अशी याची कथा आहे. १९३१ साली हा चित्रपट प्रदर्शित झाला आणि नेहमीप्रमाणे गाजला. चार्ली कसाही असो लोकांचं ट्रॅम्पवरचे प्रेम अजिबात कमी झालं नव्हतं.

१९३२ साली चार्ली पॉलेट गोडार्ड या २१ वर्षीय अभिनेत्रीच्या प्रेमात पडला. चार्लीप्रमाणेच ती एक अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीतून वर आलेली अभिनेत्री होती. स्वतंत्र, हुशार, सुंदर आणि कर्तबगार. तिचं आणि चार्लीचं कसं जुळलं कुणास ठाऊक, पण ते टिकणारं नव्हतं. ती दोघं आठ वर्षं एकत्र होती, शेवटची चार वर्षं ती त्याची पत्नी होती. तिने आग्रह केल्यावरून त्यानं आपल्या लीटा ग्रेपासून झालेल्या दोन मुलांना- चार्ल्स स्पेन्सर ज्युनिअर आणि सिडने चॅप्लिन यांना आपल्याकडे राहायला बोलावलं. सिडनेनेच नंतर सांगितल्याप्रमाणे चार्ली एक कडक, तुसडा, रागीट, अति शिस्तप्रिय, कमालीचा संतापी, मारकुटा असा बाप होता. त्याच्या असल्या वागण्यानं मोठा मुलगा चार्ल्स स्पेन्सर हा कुमारवयातच व्यसनांच्या आहारी गेला आणि चार्लीच्या मनातून उतरला.

१९३६ साली अमेरिका आर्थिक महामंदीच्या विळख्यातून बाहेर पडत असताना चार्लीचा ‘The Modern Times’ हा चित्रपट आला. तो भांडवलशाही, प्रचंड आणि बिनडोक उत्पादन, गळेकापू स्पर्धा, त्यामुळे माणसाच्या व्यक्तिगत गुणांचा होणारा ऱ्हास, बेकारी, बकाली, गुन्हेगारी अशा अनेक पैलूंवर मोलाचं भाष्य करतो, अर्थात मूकपट बनूनच. खरं तर या वेळेपर्यंत बोलपट आलेले होते आणि चांगलेच रुळलेही होते, पण चार्लीला चित्रपटातले संवाद आवडले नाहीत. त्याने चित्रपटात संवाद घ्यायचं नाकारलं. मात्र या चित्रपटात पार्श्वसंगीत भरपूर वापरलं. अर्थात बदलत्या काळासोबत त्याला जुळवून घ्यावं लागणार होतं. बोलपट आल्यावर मूकपट झपाट्यानं मागे पडत चालले आणि त्याबरोबरच स्वत:ला न बदलू शकणारे डग्लस फेअर बँक्ससारखे एकेकाळचे मूकपटांचे शहेनशहाही...

ऑक्टोबर १९४० मध्ये चार्लीचा पहिला बोलपट ‘The Great Dictator’ आला. हा अर्थातच एक विडंबनपट होता - जर्मनीच्या हुकूमशहा हिटलरवर बेतलेला. (हा चित्रपट तेव्हा जर्मनीत प्रदर्शित होऊ शकला नाही. साहजिक आहे, हुकूमशहाला व्यंगात्मक टीका कशी सहन होणार? त्याला कसलीच टीका सहन होत नाही!) ते १९४० साल होतं आणि हिटलरच्या क्रौर्याची खरी कहाणी जगाला कळायला अजून पाच-सहा वर्षं वेळ होता, अन्यथा चार्ली तरी असा विनोदी चित्रपट त्याच्यावर बनवू शकला असता की, नाही कुणास ठाऊक! पण आज ६७ वर्षांनीदेखील हा चित्रपट कालबाह्य वाटत नाही!

८.

हिटलर आणि चार्लीच्या व्यक्तिमत्त्वात काही समानता नि विरोधाभास दोन्ही होते. दोघं एप्रिल १८८९ साली जन्मले, चार्ली १६ तारखेला तर हिटलर २० तारखेला. दोघंही व्यक्तिगत आयुष्यात अत्यंत संशयी, हेकेखोर आणि हुकूमशाही वृत्तीचे होते. दोघंही प्रतिकूल परिस्थितीतून स्वत:च्या कर्तृत्वावर मोठे झालेले. चार्लीचा ट्रॅम्प आणि हिटलर दोघांच्या छोट्या आखूड मिशा जगात प्रसिद्ध. तशा मिशा म्हटल्या की, फक्त हे दोघंच समोर उभे राहतात, पण एक आबालवृद्धांचा अत्यंत आवडता तर दुसरा कमालीचा तिरस्कृत. पण दारू आणि स्त्रिया याबाबत मात्र दोघांचेही स्वभाव पूर्णपणे भिन्न.

पूर्वीपासूनच चार्ली काहीसा कम्युनिस्ट विचारधारेकडे आकर्षित झालेला होता आणि दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात रशिया दोस्तांच्या बाजूनं (नाईलाजानं का होईना) युद्धात उतरला होता. त्यामुळे या चित्रपटाच्या निमित्तानं अनेक ठिकाणी चार्ली गेला असताना त्यानं रशियन क्रांतीचं, समाजवादी विचारधारेचं खूप कौतुकही केलं होतं. हे सगळे त्याच्या नंतर अंगलट येणार होतं. आणि कारण ठरणार होती जोन बेरी नावाची एक दुय्यम दर्जाची अभिनेत्री.

ही बाई सुंदर होती आणि एका अशाच टाईमपास म्हणून खेळल्या गेलेल्या टेनिस स्पर्धेच्या निमित्तानं ती चार्लीला भेटली. तिनं लवकरच आपल्या सौंदर्यपाशात चार्लीला ओढलं. त्याने तिला पुढील चित्रपटासाठी करारबद्धही केलं. पण झालं काय की, बेरीबाई जरा जास्तच उतावीळ होत्या, तर चार्ली आधीच्या दोन अनुभवांनी सावध. त्यामुळे तो आपण कुठे अडकणार नाही याची काळजी घेत होता. परिणामी बेरीबाईंचा संयम संपत चालला. तिने नैराश्यातून किंवा अधीर होऊन रात्री-बेरात्री चार्लीच्या घरात घुसायचा प्रयत्न केला आणि चौकीदारांनी अटकाव करताच रस्त्यावर गोंधळ घातला. झाल्या प्रकारानं चार्ली लगेच सावध झाला आणि त्याने तिला करारातून मोकळं करून तिची सगळी रक्कम देऊन टाकली आणि ‘बाय बाय’ केलं!

जोन बेरीला काढल्यावर आता परत नव्या नायिकेचा शोध सुरू झाला आणि समोर आली १८ वर्षांची उना ओ नील. ही अमेरिकेचा प्रसिद्ध नाटककार युजीन ओ नीलची मुलगी. पण तिचं वडिलांशी फारसं पटत नव्हतं. उनाला पाहून चार्ली पुन्हा एकदा प्रेमात पडला. तिलाही चार्ली आवडला. लवकरच दोघांनी लग्न केलं. तेव्हा ती १८ वर्षांची होती, तर चार्ली होता ५४ वर्षांचा. ज्या चित्रपटासाठी जोन बेरीला काढलं आणि उनाला घेतलं तो चित्रपट शेवटी चार्लीने बनवलाच नाही. त्यांच्या या लग्नाला उनाच्या वडलांनी अजिबात संमती दिली नव्हती आणि त्याने नंतर मुलीशी उरलेसुरले संबंधही तोडले. इतके की, तो चार्लीला आणि उनालाच काय, त्याच्या नातवंडांनाही कधी भेटला नाही. नातवंडं काही एक-दोन नव्हती तर तब्बल आठ होती.

उना ओ नील - शेवटपर्यंत साथ

पण हे सगळं चालू असताना जोन बेरी स्वस्थ बसलेली नव्हती. तिने चार्लीवर फसवून, चित्रपटात काम देतो असं सांगून, आमिष दाखवून तिचा उपभोग घेतल्याचा आणि आता तिच्या पोटात असलेलं मूल त्याचंच असल्याचा दावा दाखल केला. हा काळ दुसऱ्या महायुद्धानंतरचा - शीतयुद्धाचे ढग क्षितिजावर जमू लागले होते आणि अमेरिकेची FBI संशय येईल अशा कुणाच्याही मागे हात धुऊन लागत असे. यातून ओपेन हायमरसारखे विख्यात अणुशास्त्रज्ञ सुटले नाहीत, तसेच चार्ली चॅप्लिनही नाही. दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात चार्लीने रशियासंबंधी काढलेले गौरवोद्गार FBIला त्याच्याबद्दल संशय यायला पुरेसे होते. खरं तर वैद्यकीय चाचणीत ते मूल चार्लीचं नाही, हे सिद्ध झालं होतं आणि ज्युरीने त्याला निर्दोषही सोडलं होतं. पण मग त्याच्यावर जोन बेरीला बेकायदेशीररीत्या अमेरिकन सीमेबाहेर घेऊन गेल्याचा, त्याकरता रशियन हेरांची मदत घेतल्याचा, स्वत: चार्लीही रशियनांसाठी हेरगिरी करत असल्याचा आरोप केला गेला. न्यायाधिशांनी परत केस चालवायची परवानगी दिली आणि पुरावे चार्लीच्या बाजूनं असतानाही त्याला जोन बेरीच्या मुलीला ती सज्ञान होईपर्यंत आर्थिक मदत देण्याचा आदेश दिला. या सगळ्यामुळे चार्ली अंतर्बाह्य बदलला. यानंतर त्याने परत कधीही ट्रॅम्पला पडद्यावर आणलं नाही. ट्रॅम्पचा एकप्रकारे या केसनं बळीच घेतला!

त्याचा हा सगळा कडवटपणा त्याच्या पुढच्या चित्रपटात ‘Monsieur Verdoux’ (१९४७)मध्ये आला. ही कथा कुप्रसिद्ध फ्रेंच गुन्हेगार लान्द्रू याच्या जीवनावर बेतलेली होती, जो श्रीमंत स्त्रियांना फसवून त्यांच्या पैशाकरता त्यांच्याशी लग्न करतो आणि त्यांचा खून करतो. (आपल्याकडील गाजलेल्या आचार्य अत्र्यांच्या ‘तो मी नव्हेच’ नाटकासारखा प्रकार!) चार्लीनं हे असलं पात्र करणं लोकांना झेपणं शक्यच नव्हतं. परिणामी हा चित्रपट साफ कोसळला.

९.

१९५२ साली आलेला ‘The Limelight’ हा चार्लीचा हॉलिवुडमध्ये बनलेला शेवटचा चित्रपट. एक काळ गाजवलेला पण आता म्हातारपणामुळे, एकटेपणामुळे आणि फारसं काम नसल्यानं दारुडा झालेल्या या निराश विदुषकाच्या आयुष्यात एक तरुण मुलगी येते. ही एक काम शोधायला आलेली नृत्यांगना असते आणि काम न मिळाल्यानं निराश होऊन आत्महत्या करायचा प्रयत्न करते, तेव्हा हा म्हातारा विदूषक तिला वाचवतो. तिला हळूहळू नैराश्यातून बाहेर आणताना ती तरुण पोरगी या म्हाताऱ्याच्या प्रेमात पडते. तिला स्टेजवर काम मिळवून देण्यात त्याला त्याच्या आयुष्याचं ध्येय सापडतं. त्याला त्याचा जुना साथीदार भेटतो, तोही पुन्हा उभारी धरून, व्यसनातून बाहेर येऊन काम करायचं ठरवतो, पण ऐन कार्यक्रम चालू असताना हृदयविकाराचा झटका येऊन तो स्टेजवरच प्राण सोडतो. पण जाताना आपण एका गुणी कलाकाराला त्याचा आत्मविश्वास परत मिळवून दिला, याचं त्याला समाधान असतं, अशी काहीशी या चित्रपटाची कथा आहे.

आता शीतयुद्ध अगदी भरात होतं आणि अमेरिकाविरोधी, भांडवलशाहीविरोधी, विशेषत: साम्यवाद, समाजवाद याबद्दल जराही सहानुभूती बाळगणाऱ्या माणसाच्या मागे FBI आणि त्याचा सर्वेसर्वा अध्यक्ष जे एडगर हूवर अगदी हात धुवून लागले होते. त्यांचा हरतऱ्हेनं मानसिक छळ करून भंडावून सोडलं जात असे. खोटेनाटे आरोप करून त्यांचं चारित्र्यहनन केलं जात असे. चार्लीसारखा माणूस आता त्यांच्या रडारवर आला. सप्टेंबर १९५२मध्ये चार्ली इंग्लंडमध्ये ‘The Limelight’च्या प्रीमियरसाठी गेला असताना FBIने अमेरिकेच्या अॅटर्नी जनरलकडे चार्लीची बऱ्याच वर्षांपासून तयार केलेली फाईल सोपवली. सगळं काही ठरल्याप्रमाणे होऊन दोनच दिवसांत चार्लीवर अमेरिकेत परत यायला बंदी घातली गेली. बरोबरच होतं, चार्लीची जगभरातली लोकप्रियता पाहता आणि कोणतेही सबळ पुरावे नसताना ते चार्लीचं फार काही नुकसान करू शकत नव्हते म्हणून ही पळवाट! ना केस, ना खटला, ना आरोपपत्र, ना सवालजवाब. यानंतर पुढची २० वर्षं चार्ली अमेरिकेत परतला नाही.

१९५२ साली ‘The Limelight’ अमेरिका सोडून जगभरात प्रदर्शित झाला आणि तुफान चालला. अमेरिकेत परत यायला बंदी घातल्यावर चार्लीने स्वित्झर्लंडमध्ये लेक जिनिव्हा इथं ३७ एकराची इस्टेट विकत घेतली आणि आपल्या सर्व कुटुंबासमवेत तो तिथंच राहिला. तिथं त्याला आणि उनाला अजून ४ मुलं झाली. १९६२ साली शेवटचा ख्रिस्तोफर जन्माला आला, तेव्हा चार्ली ७२ वर्षांचा होता.

अमेरिकेतून अपमानास्पदरीत्या हाकलला गेल्यावर आलेला त्याचा चित्रपट ‘A King in New York’ (१९५७) हा पूर्णपणे इंग्लंडमध्ये चित्रित झाला. हा त्याचा नायक किंवा प्रमुख भूमिका असलेला शेवटचा चित्रपट. नुकत्याच झालेल्या अपमानाचं दाट सावट या चित्रपटावर होतं. याचं युरोपात चांगलं स्वागत झालं. पण अर्थातच तो त्या वर्षी अमेरिकेत प्रदर्शित होऊ शकला नाही. उना-चार्लीचा पहिला मुलगा मायकेल हा या चित्रपटात एका महत्त्वाच्या भूमिकेत होता. या आधी त्याला त्याच्या इतर दोन भावंडांबरोबर ‘The Limelight’मध्ये अगदी छोटीशी भूमिका होती. हा चित्रपट देशात बंडाळी माजल्यामुळे परागंदा होऊन अमेरिकेत आलेल्या एका राजाची कथा आहे.

१९६४ साली चार्लीनं आत्मचरित्र लिहिलं- ‘My Autobiography’ (माझं आत्मचरित्र) या नावानं. त्याच्या चित्रपटांप्रमाणे हेही तुफान गाजलं. जगभरातून लोकांच्या त्याच्यावर उड्या पडल्या. एका महिन्यात तिसरी आवृत्ती छापण्याचा विक्रम या पुस्तकानं केला. त्याची अनेक भाषांत भाषांतरंही झाली. पण आयुष्याच्या संध्याकाळी, एक भव्य कारकीर्द घडवून झाल्यावरसुद्धा प्रच्छन्नपणा, प्रामाणिकपणा किंवा मोकळेपणा या आत्मचरित्रात दिसत नाही. चार्ली या आत्मचरित्रात त्याची कला, त्याचे चित्रपट बनवण्याचं तंत्र, त्याला दिसणाऱ्या\जाणवणाऱ्या गोष्टी, त्यांचा त्याच्या चित्रपटनिर्मितीवर पडलेला प्रभाव याबद्दल कमीच लिहितो, पण त्याच्या आयुष्यात आलेले मोठमोठे लोक, त्यांची दोस्ती किंवा ओळख, त्यांच्या विचारांचा, व्यक्तिमत्त्वाचा  त्याच्यावर पडलेला प्रभाव, मानसन्मान याबद्दल अगदी भरभरून लिहितो. त्याचा सावत्र भाऊ व्हीलर ड्रायडन, अनेक वर्षं त्याचा कॅमेरामन म्हणून काम केलेला रोली टाथ्रो, त्याचा सहायक दिग्दर्शक रॉबर्ट फ्लोरे आणि दुसरी बायको लीटा ग्रे यांचा तर या आत्मचरित्रात त्याने उल्लेखही केलेला नाही.

१९६५ साली चार्लीचा जन्मापासूनचा सुखदु:खातला साथीदार असलेला भाऊ सिडने वारला, तर १९६८ साली त्याचा थोरला मुलगा चार्ल्स ज्युनियर अतिरिक्त मद्यपानानं आजारी पडून मेला. चार्ली आता एकटा पडत चालला होता. नशीब इतकी लफडी करूनही त्याची शेवटची बायको उना त्याच्याबरोबर होती. तिच्या रूपानं त्याला आयुष्यात खरं प्रेम, शांती आणि स्थैर्य  मिळालं!

१९६६ साली म्हणजे वयाच्या ७७व्या वर्षी त्याने त्याच्या ८२व्या आणि शेवटच्या चित्रपटाचं काम सुरू केलं. चित्रपट होता ‘A Countess from Hong Kong’. तो त्यानेच दिग्दर्शितही केला आणि त्यात भूमिकाही केली. यात मार्लन ब्रान्डो, सोफिया लोरेन असे बडे बडे स्टार्स होते. हा त्याचा पहिलावहिला ७० मिमि रंगीत बोलपट. हा चित्रपट जपान, कॅनडा इथं तुफान चालला, मात्र युरोपात चालला नाही. अमेरिकेत तर त्याचे ‘The Lime Light’ पासूनचे चित्रपट प्रदर्शितच झाले नव्हते!

१०.

पण अमेरिकन जनता त्याला विसरली नव्हती की, तिचं त्याच्यावरचं प्रेम कमी झालं नव्हतं. चित्रपट नाही दाखवले तरी त्याचं आत्मचरित्र मात्र अमेरिकेत धडाक्यात खपत होतं. दरम्यानच्या काळात अमेरिकन सरकारही जरा मवाळ झालं होतं. बराच काळ लोटला असेल म्हणून असेल, पण १९७१ साली चार्लीनं अमेरिकन व्यावसायिक मोझेस रोथमनबरोबर करार करून त्याचे चित्रपट अमेरिकेत पुन:प्रदर्शित करायचे ठरवले. त्याला १९७२ साली अमेरिकेतून ऑस्कर पुरस्कार स्वीकारण्यासाठी मानाचं बोलावणं आलं आणि तोही मागचं शल्य, अपमान विसरून गेला. १९५२ साली अमेरिकेतून अपमानास्पदरीत्या बाहेर काढला गेलेला चार्ली २० वर्षांनी पुन्हा परतला, तेव्हा अमेरिकनांनी त्याचं स्वागत केलं!

४४व्या ऑस्कर पुरस्कार सोहळ्यात त्याला जीवनगौरव पुरस्कार दिला गेला. त्या वेळी चाहत्यांनी त्याला ऑस्करच्या इतिहासातलं सगळ्यात मोठं ‘Standing ovation’ दिलं. सलग २० मिनिटं लोक उभे राहून, टाळ्या वाजवून त्याचा गौरव करत होते. त्याला पुरस्कार दिला जात असताना, त्याने पुरस्कार स्वीकारल्यावर आभार व्यक्त करतानाही ते उभेच होते. गैरसमजाचे, कटुतेचे, द्वेषाचे, सगळे बांध फुटले; सगळी अंतरं खलास झाली; सगळे किंतु, किल्मिषं चाहत्यांच्या प्रेमात वाहून गेली!

११.

चार्लीला नाताळ कधीच आवडला नाही. नाताळ त्याला त्याच्या लहानपणच्या गरिबीची आणि हलाखीच्या दिवसांची आठवण करून देतो, असे तो नेहमी म्हणत असे. पण चार्ली वयाच्या ८८व्या वर्षी म्हणजे १९७७ साली नाताळच्याच दिवशी सकाळी झोपेत असताना वारला. त्याच्या रूपानं वर्तमानात तग धरून असलेला मूकपटयुगाचा अखेरचा दुवा खऱ्या अर्थानं इतिहासजमा झाला.

२५ डिसेंबर १९७७ रोजी चार्ली वारला. त्याला त्याच्या स्वित्झर्लंडमधील घराजवळच्या एका दफनभूमीत पुरलं गेलं. त्यानंतर जवळपास दोन महिन्यांनी म्हणजे २ मार्च १९७८ रोजी त्याचं थडगं उकरून कुणीतरी त्याचा मृतदेह असलेली शवपेटीच चोरून नेल्याचं आढळून आलं. आधी ही कोणातरी चार्लीच्या चाहत्यानं त्याचे अवशेष आपल्या संग्रही असावेत म्हणून केलेली कृती असावी असं वाटलं, पण उनाला जेव्हा सहा लाख डॉलरची मागणी करणारा फोन आला, तेव्हा सगळ्यांनाच आश्चर्य वाटलं. उनानं अर्थातच ही मागणी फेटाळली. मग चोरांनी त्याची आधीची पत्नी पॉलेट गोडार्ड हिला फोन करून आपल्याकडे चार्लीचा मृतदेह असल्याचं सांगितलं. त्यावर तिनं त्यांना ‘बरं मग?’ असा प्रश्न विचारला आणि फोन ठेवून दिला असं सांगतात! ११ आठवड्यांनी चोर सापडले. त्यांनी जवळच्याच एक मक्याच्या शेतात पुरलेली शवपेटी आणि त्यातलं त्याचं शव, असं सर्व काही सहीसलामत (?) अवस्थेत सापडलं. या दोन चोरांपैकी एक होता - पोलंडचा रोमन वार्डास आणि दुसरा बल्गेरियाचा की गुस्ताव गानेव. दोघंही साधे मेकॅनिक होते आणि थोडेफार पैसे कमावण्याच्या लालसेनं त्यांनी हे कृत्य केलं होतं. चार्लीसारख्या इतक्या प्रसिद्ध माणसाच्या शवाकरता सहा लाख डॉलर ही क्षुल्लक रक्कम कुणीही देईल, असा त्यांचा कयास असावा. त्यांनी चार्लीच्या एखाद्या धनिक चाहत्याला संपर्क केला असता तर कदाचित त्यांचा विचार खरा ठरलाही असता!

या चोरांना अनुक्रमे चार वर्षं आणि १८ महिन्यांच्या शिक्षा झाल्या. २०१४मध्ये या घटनेवर आधारलेला एक विनोदी चित्रपट आला. त्याचं नाव होतं- ‘द प्राईस ऑफ फेम’. दिग्दर्शक होता झेवियर बोवी. आश्चर्य म्हणजे या चित्रपटामुळे चॅप्लिन कुटुंबीय किंवा चोरांचं कुटुंबीय यांच्यापैकी कुणाच्याही भावना वगैरे दुखावल्या गेल्या नाहीत. उलट चॅप्लिन कुटुंबीयांनी दिग्दर्शकाला बारीकसारीक तपशील पुरवून मदतच केली.

१२.

ऋषीचं कूळ आणि नदीचं मूळ शोधू नये म्हणतात. हीच बाब कलाकारांबाबतही तंतोतंत लागू होते. त्यांचं वास्तवातलं चरित्र आणि चारित्र्य आपल्या मनातील त्यांच्या प्रतिमेशी विसंगत असू शकतं, नव्हे असतंच. तेव्हा त्यांचं मूल्यमापन कोणत्या फुटपट्टीनं करावं आणि कोणत्या फुटपट्टीनं करू नये, असल्या फंदात न पडलेलंच बरं, नाही का?

संदर्भ -

१. My Autobiography - Charles Chaplin

२. हसरे दुःख – भा. द. खेर

३. Charlie Chaplin - Full Length Biography (Documentary) यु-ट्यूब डॉक्युमेंटरी

लिंक (https://www.youtube.com/watch?v=6-T7y5A5e7Y)

४. Paul Merton's Silent Clowns - Episode 2 - Charlie Chaplin

लिंक  https://www.youtube.com/watch?v=5Pf3MPqnpMY

.............................................................................................................................................

लेखक आदित्य कोरडे टाटा मोटर्स, पुणे इथं डिझाईन इंजिनिअर म्हणून कार्यरत आहेत.

aditya.korde@gmail.com

.............................................................................................................................................

Copyright www.aksharnama.com 2017. सदर लेख अथवा लेखातील कुठल्याही भागाचे छापील, इलेक्ट्रॉनिक माध्यमात परवानगीशिवाय पुनर्मुद्रण करण्यास सक्त मनाई आहे. याचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर कायदेशीर कारवाई करण्यात येईल.

.............................................................................................................................................

‘अक्षरनामा’ला आर्थिक मदत करण्यासाठी क्लिक करा -