म. सु. पाटील : उत्तुंग समीक्षक आणि माणूस

३१ मे २०१९ ला रात्री अकरा वाजता म. सु. पाटील यांचं निधन झालं. ही दु:खद बातमी समजताच सरांशी झालेल्या पहिल्या भेटीपासून तर आतापर्यंतच्या त्यांच्या समग्र आठवणी अगदी कालच घडल्यासारख्या मनात सहज तरळून आल्या.

सरांशी माझी पहिली भेट मनमाडला १९८५-८६च्या दरम्यान झाली. (त्या आधी सरांशी आणि पुपाजींशी मी आठवीत असतानापासून पत्रसंवाद होता. ‘अनुष्टुभ’ नियतकालिकामुळे.) मनमाड महाविद्यालयात ते प्राचार्य होते. त्यांच्या निरोपानुसार त्या रविवारी सटाण्याहून डॉ. मोहन माजगावकर दादा आणि आम्ही काही मित्र मनमाडला गेलो होतो. कॉलेजच्या त्यांच्या निवासस्थानावर पोचलो. (तेव्हा मी विद्यार्थी होतो. पण सरांच्या वर्गातला विद्यार्थी नव्हतो.) मुंबईहून अरुण म्हात्रे, रविंद्र लाखे, अशोक नायगावकर आलेले होते. प्रा. प्रभाकर बागले सर, गो. तु. पाटील सर, विजय काचरे सरही होते. मनमाडहून खलील मोमीन, देविदास चौधरी, श्री. परदेशी हेही आले होते.

सकाळच्या गप्पात हॉलमध्ये घरगुती पद्धतीने खाली टाकलेल्या सतरंज्यावर (सरांसह) भिंतींच्या कडेकडेने बसत आम्ही प्रत्येकाने आपापल्या दोन-दोन कविता म्हटल्या. कवितांवर ‘व्वा व्वा, क्या बात है’ वगैरे नेहमीची ठरलेली उडती दाद न येता धीर गंभीर प्रतिसाद मिळत होते. सर अशा गंभीर प्रतिक्रियांना सुरुवात करत. मोजकेच आणि अनौपचारिक बोलत. फक्‍त कविता वाचनाचेच असे दोन-तीन राऊंड आणि अनौपचारिक चर्चा झाल्यावर दुपारी साधं पण चविष्ट जेवण झालं. घरगुती जेवणाची खास तयारी सरांनी आत करून घेतली होती. (सर मनमाडला एकटेच असत. परिवार मुंबईला होता.)

दुपार नंतरच्या अनौप‍चारिक सत्रात सरांनी ‘विदुषकी कविता’ शीर्षकाखाली अनेक कवींच्या कवितांवर लिहिलेली त्यांची समीक्षा वही अतिशय संयत, सावकाश आणि संथ गतीने वाचून दाखवली. या समीक्षेला त्यांचा खास टच होता. ही समीक्षा म्हणजे एक दीर्घ कविताच असल्याचं लक्षात येत होतं. समीक्षेतही सृजन असतं, हे या समीक्षेतून दिसून येत होतं. खुद्द सरांच्या तोंडून त्यांची समीक्षा ऐकण्याचा तो योग अपूर्व होता. कवितेसारखी कवितेच्या समीक्षेलाही दाद देता येते, असं पहिल्यांदा वाटू लागलं. नंतर ही समीक्षा पुस्तक रूपाने पुढे येणार होती. या आधी त्यांचे ‘अनुष्टुभ’मधील आदिबंधात्मक समीक्षा लेख प्राधान्याने वाचत होतो. ‘आदिबंधात्मक समीक्षा’ ही संकल्पना मराठीत आणण्याचं श्रेय सरांनाच जातं.

या नंतर काही दिवसांनी सटाणा येथील आमच्या साहित्यायन संमेलनाच्या एका चर्चासत्राचं अध्यक्ष स्थान बाबांनी स्वीकारावं म्हणून आम्ही त्यांना विनंती केली होती. ते संमेलनाला आले आणि कवितेवर मार्गदर्शनपर उत्तम बोलले. ही आमची (संमेलनात का होईना) दुसरी भेट. (दरम्यान नाशिकच्या सावानातील जिल्हा साहित्य मेळाव्यातही आमची एकदा भेट झाली होती. सोबत नीरजा होत्या. बाबांनी नीरजांशी ओळख करून दिली. १९८५ ते १९९० च्या दरम्यान मी तीन-चार वेळा नाशिकच्या साहित्य मेळाव्यात गेलो आहे. नंतर जाणं बंद झालं.) त्यांना त्यांचे बहुतेक विद्यार्थी ‘बाबा’ म्हणत. मी मात्र त्यांना कायम ‘सर’ म्हणूनच हाक मारत आलो.

...............................................................................................................................................................

या पुस्तकाच्या ऑनलाईन खरेदीसाठी क्लिक करा -

https://www.booksnama.com/book/4901/Startup-marnarach-mi-udyojak-honarach-mi

...............................................................................................................................................................

सरांची तिसरी भेट त्यांच्या सेवा निवृत्तीच्या‍ निरोप समारंभावेळी १९८९ ला मनमाडला झाली. सरांच्या अनेक माजी विद्यार्थ्यांनी या निरोप समारंभाला साहित्यिक संमेलनाचं स्वरूप दिलं होतं. तात्यासाहेब (कुसुमाग्रज) प्रमुख पाहुणे होते. धुळ्याहून पुपाजीही (पुरुषोत्तम पाटील) कार्यक्रमाला आले होते. या कार्यक्रमात चेतश्री प्रकाशनातर्फे सरांचं पुस्तकही प्रकाशित झालं, जे त्यांनी मागे खाजगी बैठकीत आमच्या मोजक्याच लोकांच्या उपस्थितीत वाचून दाखवलं होतं. त्यांचे अनेक माजी विद्यार्थी म्हणजे तेव्हाचे प्राध्यापक लोक कार्यक्रमाला आवर्जून उपस्थित होते. पुपाजी आणि तात्यासाहेब (कुसुमाग्रज) यांची सयुक्‍तिक भाषणं झाली. तात्यासाहेबांच्या हस्ते सरांचा सत्कार झाला. या नंतर सर मुंबईला स्थायिक झाले.

द. ग. गोडसे यांच्या कलामीमांसेचा मी अभ्यास करत होतो. २८, २९ फेब्रुवारी १९९० या दोन दिवसांचे मुंबई विद्यापीठ आणि देवरूख (जि. रत्नागिरी) येथील आठल्ये-सप्रे महाविद्यालय यांच्या संयुक्‍त विद्यमाने द. ग. गोडसे यांच्या वयाच्या पंचाहत्तर वर्षानिमित्ताने त्यांच्या कलामीमांसेवर चर्चासत्र आयोजित केले होते. संस्थेचे अध्यक्ष अरुण आठल्ये, प्राचार्य डॉ. सुरेश जोशी, मुंबई विद्या‍पीठाच्या मराठी विभाग प्रमुख सरोजिनी वैद्य हे संयोजक होते. या चर्चासत्रासाठी महाराष्ट्रातील एकूण पस्तीस अभ्यासक निमंत्रित होते. त्यात म. सु. पाटील सर आणि मीही निमंत्रित होतो. दुर्गा भागवत, कमल देसाई, प्रभाकर मांडे, पुष्पा भावे, ‘आलोचना’चे संपादक वसंत दावतर, वसंत पाटणकर, उषा देशमुख, हरिश्चंद्र थोरात, दिपक कन्नल, सीताराम रायकर, रामदास भटकळ, अलका मटकर, रोहिनी भाटे, म. द. हातकणंगलेकर, प्रकाश खांडगे, अशोक निरफराके आदी साहित्यिक आणि विविध कला क्षेत्रांतले दिग्गज लोक या चर्चासत्रासाठी निमंत्रित होते. (या सर्वांत वयाने मीच लहान होतो. शेवटच्या दिवशी महेश केळुस्कर आणि श्रीधर तिळवे यांची भेट झाली. श्रीधर तिळवे त्या वेळी कवी म्हणून फारसे कोणाला माहीत नव्हते.)

देवरूख कॉलेजच्या पटांगणात मंडप देऊन त्याखाली पलंग टाकून आमची राहण्याची सोय निसर्गरम्य परिसरात केली होती. मी आणि पाटील सर एकत्रच असायचो. आमचे पलंगही शेजारी एकमेकांना लागून होते. पहिल्या‍ दिवशी पाटील सरांचं टिपण वाचून झाल्यानंतर सायंकाळी मी माझं टिपण सरांना वाचायला‍ दिलं. चर्चासत्रात माझा सहभाग दुसर्‍या दिवशी होता. म्हणालो, ‘सर, माझ्या टिपणावरून जरा नजर फिरवा. संपूर्ण टिपण वाचावं, का काही टाळावं? माझा निर्णय होत नाही.’ सरांनी माझं संपूर्ण टिपण काळजीपूर्वक वाचलं, पैकी एक मुद्दा मी मांडू नये असं त्यांनी सुचवलं. याचं कारण हे चर्चासत्र म्हणजे पंचाहत्तरी निमित्ताने गोडसेंचा सत्कार कार्यक्रम होता. आणि माझ्या या मुद्द्यात गोडसेंच्या कलामीमांसेवर थोडी कठोर टीका होती. मी तो मुद्दा दुसर्‍या दिवसाच्या माझ्या सादरीकरणात टाळला.

द. ग. गोडसे यांच्या कलामीमांसेवर मला पुणे विद्यापीठाची पीएच. डी. (१९९८) मिळाल्याचं समजताच सरांचं मला पत्र आलं. त्या पत्रात त्यांनी म्हटलं होतं, ‘सुधीर, तू निवडलेला विषय फार किचकट होता. समीक्षेची समीक्षा तू करत होतास. त्यातून तू कसा मार्ग काढलास आणि शेवटी कसा योग्य त्या शोधावर येऊन पोचलास हे तुझं तुलाच माहीत. खूप अवघड विषयाचं शिवधनुष्य तू पेललंस. यासाठी तुझं त्रिवार अभिनंदन.’  

२७ फेब्रुवारी २०१६ च्या सायंकाळी दादरच्या रविंद्र नाट्य मंदिरात सरांशी माझी शेवटची प्रत्यक्ष भेट झाली. ‘लांबा उगवे आगरी’ या त्यांच्या आत्मचरित्रासाठीचा पुरस्कार घेण्यासाठी ते तिथं आले होते. आणि मी ‘अहिराणीच्या निमित्ताने : भाषा’ या माझ्या भाषाविषयक पुस्तकासाठीचा ‘नरहर कुरुंदकर भाषा पुरस्कार’ (दोन्ही महाराष्ट्र शासनाचे) घेण्यासाठी. रस्त्यातल्या ट्रॅफिक जॅममुळे कार्यक्रम सुरू होण्याच्या फक्त पाच मिनिट आधी सर पोचले. त्यानंतर दोन-तीनदा फोनवर बोलणं झालं.  

पाटील सरांना २०१८ चा मानाचा साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला. प्रामुख्याने सर कवितेचे मर्मग्राही समीक्षक म्हणून सर्वत्र विख्यात झाले. काव्यासोबत संत साहित्य, दलित साहित्याचेही ते मर्मग्रहण करत असत. जवळजवळ पन्नास वर्षांपासून ते मराठी समीक्षा प्रांतात ठळकपणे ओळखलं जाणारं व्यक्तिमत्त्व आहे. (होतं नाही, आहे. सरांचे ग्रंथ म्हणजेच त्यांचं अस्तित्व! ते कोणालाही पुसता येणार नाही. अगदी काळालाही नाही!!)

सरा प्राचार्य पदावरून १९८९ साली निवृत्त झाले. त्यांची एकूण फक्त सतरा पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत. २०१४ आणि २०१८ असे दोन साहित्य अकादमी पुरस्कार त्यांना मिळाले आहेत. ‘स्मृतीभ्रंशानंतर’ या पुस्तकाच्या अनुवादासाठी २०१४ साली आणि ‘सर्जनप्रेरणा आणि कवित्वशोध’ या ग्रंथासाठी २०१८ चा साली. समीक्षा क्षेत्रात त्यांच्या कार्याची सर्वदूर म्हणता येईल अशी योग्य दखल नक्कीच घेतली गेली आहे.

कविता म्हणजे काय, कविता का लिहावी, कवितेचे अस्तित्व, कविता आस्वादायची कशी, कवितेची सौंदर्यस्थळे म्हणजे काय, कविता आणि अकविता आदी गोष्टी काव्य प्रकारात शोधण्याचा त्यांना ध्यास होता. त्यांच्या कडून मार्गदर्शन मिळावे म्हणून अनेक नवोदित त्यांच्याकडे सतत येत-जात असत. आणि त्यांच्याकडे गेलेले आणि त्यांना अनुसरणारे नवोदित कधीही साहित्य प्रांतात अपयशी ठरले नाहीत.

मराठीत ‘आदिबंधात्मक समीक्षा’ व ‘तृष्णेचे काव्यशास्त्र’ या दोन नवीन संकल्पना मांडण्याचं श्रेय म. सु. पाटील सरांना जातं. प्रा. गंगाधर पाटील आणि डॉ. म. सु. पाटील यांनी मराठी समीक्षेत ‘पाटील युग’ सुरू केलं. (‘कुलकर्णी युग संपलं आणि पाटील युग सुरू झालं’, असं साहित्य-समीक्षा क्षेत्रात गांभीर्यानं म्हटलं जाऊ लागलं.)

पाटील सर माणूस म्हणूनही उत्तुंग व्यक्‍तिमत्त्व होतं. त्यांची समीक्षा किचकट-अवजड-अवघड नसून सहज, सोपी, सर्जनात्मक आहे. अगदी अलीकडे त्यांनी ‘बदलते काव्यसंवेदन’ नावाचा समीक्षा ग्रंथ लिहिला केला. तो प्रत्येकानं जरूर वाचला पाहिजे.

.............................................................................................................................................

लेखक डॉ. सुधीर रा. देवरे भाषा, कला, लोकवाड्‍मय, लोकसंस्कृती आणि लोकजीवनाचे संशोधक आहेत.

sudhirdeore29@rediffmail.com

.............................................................................................................................................

Copyright www.aksharnama.com 2017. सदर लेख अथवा लेखातील कुठल्याही भागाचे छापील, इलेक्ट्रॉनिक माध्यमात परवानगीशिवाय पुनर्मुद्रण करण्यास सक्त मनाई आहे. याचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर कायदेशीर कारवाई करण्यात येईल.

.............................................................................................................................................

‘अक्षरनामा’ला आर्थिक मदत करण्यासाठी क्लिक करा -

.............................................................................................................................................