संभाजी ब्रिगेड : सामाजिक संघटनेपासून राजकीय पक्षापर्यंत...

मराठा सेवा संघाची युवक शाखा असणाऱ्या संभाजी ब्रिगेडने ३० नोव्हेंबर २०१६ला मुंबईत रंगशारदा सभागृहात या संघटनेचे राजकीय पक्षात रूपांतर केल्याचे जाहीर केले. प्रसारमाध्यमांनी या घटनेची दखल फारशा गांभीर्याने घेतलेली नसली, तरी ही राज्यातली महत्त्वाची ‘पोलिटिकल न्यूज’ आहे. या घटनेचे विश्लेषण करताना २५ वर्षे मागे गेले पाहिजे.

२५ वर्षांपूर्वी विदर्भातील पुरुषोत्तम खेडेकर यांनी मराठा सेवा संघाची स्थापना केली. संस्थापक अध्यक्ष ते स्वतःच होते. खेडेकर स्वतःला ‘कुणबी मराठा’ म्हणतात. सार्वजनिक बांधकाम खात्यामध्ये कार्यकारी अभियंता पदावर कार्यरत असताना त्यांनी सेवा संघ स्थापन केला. मराठा-कुणबी समाजातील सरकारी अधिकाऱ्यांना एका मंचावर आणून त्यांचे संघटन करत समाजाची सेवा करायची, प्रबोधन करायचे हा या संघटनेचा अजेंडा ठरवण्यात आला.

खेडेकर हे जहाल वक्ते आहेत. त्यांची भाषणे आणि पुस्तिका वादग्रस्त ठरल्या. त्यांनी भट-ब्राह्मण यांना टार्गेट केले. सर्व बहुजन समाजाने भटजींच्या विरोधात एकी करावी, हा त्यांचा अट्टाहास होता. त्यांच्या वाटचालीत त्यांनी बामसेफ ही संघटना मित्र म्हणून घोषित केली. बामसेफ आणि सेवा संघ यांनी व्याख्याने, मेळावे, परिषदा अशा मार्गांनी त्यांचा त्यांचा अजेंडा पुढे नेला. दोन्ही संघटनांनी काही वक्ते एकमेकांच्या मंचांवर फिरवले. या दोन्ही संघटनांच्या प्रबोधन कार्यक्रमातून संभाजी ब्रिगेडच्या तरुणांचे मनोविश्व घडले. २५ वर्षे पूर्ण केलेल्या सेवा संघाचे ३२ विभाग आहेत. त्याला ते ‘कक्ष’ म्हणतात. शिक्षण, सहकार, महिला, युवक असे ३२ विभाग. ‘जिजाऊ ब्रिगेड’ महिलांसाठी आणि ‘संभाजी ब्रिगेड’ युवकांसाठी.

या संभाजी ब्रिगेडचे आता राजकीय पक्षात रूपांतर झाले. ते सेवा संघाच्या परवानगीशिवाय झाले नसेल, हे स्पष्ट आहे. संभाजी ब्रिगेडचे अध्यक्ष मनोज आखरे, सरचिटणीस सौरभ खेडेकर हे पुरुषोत्तम खेडेकरांच्या वैचारिक तालमीत घडलेले युवक नेते आहेत. तेव्हा हा नवा राजकीय पक्ष व्हावा, ही पुरुषोत्तम खेडेकरांचीच इच्छा असणार, हे उघड आहे.

सामाजिक चळवळींचे, संघटनांचे राजकीय पक्षात रूपांतर होणे हे काही आपल्याकडे नवीन नाही. शिवसेना ही पहिल्यांदा सामाजिक संघटना होती. मराठी माणसांच्या न्याय्य हक्कांसाठी लढत एक दिवस या संघटनेने २० टक्के राजकारण आणि ९० टक्के समाजकारण हे सूत्र मांडत स्वतःला राजकीय बनवले. आणि आता तो पक्ष स्वतःला देशातल्या हिंदूंचा कैवारी म्हणवून घेतो. हिंदुत्वाचे राजकारण करणाऱ्या भारतीय जनता पक्षालाही धोबीपछाड देण्याची संधी तो सोडत नाही. एवढी हिंदुत्वाची बाधा त्या पक्षाला झाली आहे. मूळ मराठी लोकांना या संघटनेने किती न्याय दिला आणि हिंदू लोकांच्या कल्याणाचा काय अजेंडा आहे, हे कुणी विचारत नसले, तरी एका सामाजिक चळवळीचे पुढे काय होत जाते, हे सेनेकडे पाहताना कळते. आपल्या देशात राजकारण करणे, हे काही सरळ साधे काम नाही. अर्थात, संभाजी ब्रिगेडच्या नेत्यांना हे सांगणे न लगे!

संभाजी ब्रिगेडने 'सामाजिक-ऐतिहासिक प्रश्नांवर सत्यशोधकाची भूमिका घेणारी आक्रमक संघटना' असे स्वतःला आजवर पेश केले आहे. जेम्स लेन आणि बाबासाहेब उर्फ ब. मो. पुरंदरे यांच्या वादग्रस्त पुस्तकांच्या निमित्ताने या संघटनेने केलेली आंदोलने वादग्रस्त ठरली. २००४मध्ये पुण्यातल्या भांडारकर प्राच्यविद्या संशोधन संस्थेवर या संघटनेच्या कार्यकर्त्यांनी हल्ला केल्यानंतर महाराष्ट्राला हादरा बसला होता. मुख्य प्रवाहातल्या प्रसारमाध्यमांनी त्या वेळी संभाजी ब्रिगेडला ‘मराठी तालीबान’ म्हणून घोषित केले होते. पुस्तके आणि संशोधन संस्था जाळू पाहणारे हे लोक छत्रपती शिवरायांचे, छत्रपती संभाजीराजांचे नाव कसे घेऊ शकतात, असे प्रश्न विचारवंतांनी त्या वेळी विचारले होते.

सारी प्रसारमाध्यमे विरोधात असताना या संघटनेने स्वतःचा ब्राह्मणद्वेषाचा अजेंडा पुढे रेटला. बाबासाहेब पुरंदरे यांनी इतिहासकार म्हणून शिवराय आणि जिजाऊंची प्रतिमा विकृत केली, म्हणून त्यांच्या भाषणांमध्ये व्यत्यय आणणे, व्याख्यानांचे कार्यक्रम उधळणे हेही कार्य या संघटनेने ताकदीने केले. ‘आम्ही सत्यशोधक आहोत. खोटा इतिहास ना साहणार, ना ऐकणार!’ ही त्यांची भूमिका मराठा समाजातल्या ग्रामीण तरुणांना आकर्षित करणारी ठरली नसती तरच नवल! त्यातून पश्चिम महाराष्ट्र, विदर्भ आणि मराठवाड्यात या संघटनेचा प्रभाव वाढला. मुंबई-कोकणात मात्र त्यांना पाय रोवता आले नाहीत.

संभाजी ब्रिगेडच्या अजेंड्याबद्दल तुमचे मतभेद असू शकतील, पण त्यांनी ज्या तरुणांना गोळा केले त्यांचे मनोविश्व समजून घेतले पाहिजे. दोन-पाच एकर शेती असणारा, शिक्षण घेण्याच्या अडथळ्यांनी वैतागलेला, नोकरी-रोजगार नसलेला 'नाही रे' वर्गातला शेतकरी मराठा समाजातल्या तरुणांना ही संघटना आपली वाटते. त्या 'नाही रे' तरुणांना ही संघटना शिवरायांसारखे लढायचे हे आवाहन करत होती. हे आवाहन भावलेले तरुण पुढे वेगवेगळ्या पक्षांमध्ये गेले. काही राष्ट्रवादीत, तर काही काँग्रेसमध्ये, काही शिवसेनेमध्ये, तर काही भाजपमध्ये. त्यातले काही आमदार झाले. काही वेगवेगळ्या भागांमध्ये नेतेही झाले.

मराठा क्रांती मोर्चाच्या संयोजकांमध्येही संभाजी ब्रिगेडवाल्यांची संख्या मोठी दिसते.

सध्या मराठा समाजात भयंकर अस्वस्थता आहे. ती सत्ताधारी भाजप, सेनेविरोधात आहे, तशी काँग्रेस-राष्ट्रवादी विरोधातही आहे. जातीतल्या नेत्यांबद्दलही लोकांना राग आहे. हा राग संघटित करून त्याचे राजकियीकरण करणे हा संभाजी ब्रिगेडचा हेतू दिसतो. लोकशाही व्यवस्थेत असे राजकीय पर्याय निर्माण होणे साहजिक आहे. त्यामुळे ब्रिगेडच्या नेत्यांनी भटजी, शेटजी, लाटजी आणि बाटजी यांच्या विरोधात तुतारी फुंकलीय. यातले बाटजी म्हणजे बहुजनांचे राजकारण करत भट, शेट आणि लाटणारे लाट या तिघांना पोसणारे बाटगे. सेवा संघ, संभाजी ब्रिगेड यांना बाटजी विरोधात लढताना पहिली आडकाठी होणार ती राष्ट्रवादी काँग्रेसची. राष्ट्रवादी आणि शरद पवार यांची सेवा संघाशी जवळीक यापूर्वी लपून राहिलेली नाही. तेव्हा स्वतःची ताकद वाढवताना, सत्ता शोधताना या सत्यशोधकांना पहिली लढाई राष्ट्रवादीशी करावी लागेल. या लढाईत ब्रिगेड यशस्वी झाली, तर ती पुढे सत्तेत जाऊ शकेल. हे जमले नाही, तर मात्र ब्रिगेडचा सत्ताशोध कठीण होईल.

लेखक ‘लोकमुद्रा’ या मासिकाचे संपादक आहेत.

rajak2008@gmail.com