जिथे गांधीप्रेम व द्वेष फक्त राजकारणासाठी केला जातो, तिथे ‘गांधी नावाची प्रेरणा’ जिवंत ठेवणे, हे आपले कर्तव्य होते!

३० जानेवारी १९४८ रोजी म. गांधी यांची हत्या झाली. त्याला कालच्या ३० जानेवारीला  ७० वर्षे पूर्ण झाली. आपल्या देशात गांधीप्रेम आणि गांधीद्वेष हे दोन्ही फक्त राजकारणासाठी वापरले जातात, त्यामुळे ‘गांधी नावाची प्रेरणा’ जिवंत ठेवणे, हे आपल्यासारख्या सामान्य नागरिकांचे कर्तव्य होऊन जाते. त्या संदर्भातला एका तरुणाचा हा उदबोधक लेख...

.............................................................................................................................................

ज्येष्ठ विचारवंत प्रा. नरहर कुरुंदकर म्हणतात, “इतिहास हा व्यक्तींचा, घटनांचा किंवा सणावल्यांचा अभ्यास नसतो. इतिहास हा विचार प्रवाहांचा अभ्यास असतो.” गांधी या व्यक्तीपेक्षा विचारप्रवाह म्हणून त्यांच्याकडे पाहिले तर कदाचित ते आपल्याला जास्त चांगले समजतील.

महात्मा गांधी हे नाव अहिंसा या तत्त्वाशी कायमचे जोडले गेले. मुळात हिंसा न करणे म्हणजे अहिंसा असा अहिंसेचा नकारात्मक अर्थ काढण्यात काही हशील नाही. हिंसा वाईट असते हे मान्य, परंतु गुलामीही त्यापेक्षाही जास्त वाईट असते. त्यामुळे जिथे हिंसा किंवा गुलामी हा संघर्ष उभा राहिला तिथे गांधींना हिंसा वर्ज्य नव्हती. १९४२ मध्ये हिटलरच्या विरुद्ध ब्रिटनच्या बाजूने एक स्वतंत्र राष्ट्र म्हणून उतरण्यास गांधींची तयारी होती. १९४७ मध्ये पाकिस्तानने भारतावर हल्ला केल्यानंतर गांधी नेहरूंच्या बाजूने ठामपणे उभे राहिले. अहिंसा हे गांधींचे साधन होते, साध्य नाही.

लाखो करोडो लोकांच्या हाती बंदुका देऊन सशस्त्र लढा उभा करणे हे भारतासारख्या देशात जवळ-जवळ अशक्य होते. सरकारला मायबाप समजणारा हा समाज सरकारविरुद्ध शस्त्र घेऊन उठाव करेल, अशी कोणतीही शक्यता नव्हती. गांधींचे सगळ्यात मोठे यश हे भारतीयांना निर्भय बनवण्यात होते. ज्याला मृत्यूची भीती वाटत नाही आणि आपण केलेल्या कृत्याचे सर्व परिणाम भोगण्यासाठी जो तयार होतो असा कार्यकर्ता तयार करणे, हे गांधींचे फार मोठे यश होते. त्यामुळे पंडित नेहरू, सरदार पटेल यांच्यासारखे आपले सर्वस्व उधळून साथ देणारे सहकारी त्यांना भेटले, तसेच बाबू गेनूसारखे मरणाला हसत हसत सामोरे जाणारे कार्यकर्ते त्यांना लाखोंच्या संख्येने भेटले. ही लोकमान्यता हीच गांधींची सर्वांत मोठी जमेची बाजू होती.

गांधी हे भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याचे सरसेनापती (हा त्यांचा आवडता शब्द) होते. भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याच्या वेळी झालेल्या आंदोलनांनी जी जागृती घडवून आणली तीच या लढ्याचे सर्वांत मोठे फलित होते. संपूर्ण भारत एका धाग्यात गुंफण्यात गांधी यशस्वी झाले होते आणि हाच आधुनिक भारतीय राष्ट्र-राज्याचा पाया होता. शेकडो भाषा, हजारो जाती आणि पंथ यांच्यात विभागल्या गेलेल्या या समाजाला एक सामायिक कार्यक्रम देणे आणि त्यांच्यामध्ये एकराष्ट्रीयत्वाची भावना तयार करणे हे अत्यंत अवघड काम होते. प्रत्येक नागरिकाला समान हक्क आणि त्याच्यातील माणसाला सन्मान देणे, हे भारतासारख्या जाती आधारित समाज असलेल्या देशात नवीन होते.

धार्मिक हिंदू असलेल्या महात्मा गांधींचा राजकीय वारसदार हा एक फॅबिअन समाजवादी, अधार्मिक आणि सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे गांधींचे अर्थशास्त्र अमान्य असलेला का असतो, हा मला भेडसावणारा प्रश्न आहे. गांधी आणि नेहरू यांच्यामध्ये असे काय साम्य होते की, गांधींनी नेहरूंना आपले राजकीय वारसदार म्हणून नेमले? एकदा एका पत्रकाराने गांधींना प्रश्न विचारला की, “तुमच्या आणि नेहरूंच्या मध्ये असलेल्या मतभेदांचे स्वरूप कसे आहे?” गांधींनी यावर फार मार्मिक उत्तर दिले. ते म्हणाले, “जवाहरच्या मते ब्रिटिश गेले पाहिजे आणि ब्रिटिश व्यवस्था राहिली पाहिजे. परंतु मला वाटते ब्रिटिश राहिले तरी चालतील, पण ब्रिटिश व्यवस्था मात्र गेली पाहिजे.”

प्रबळ केंद्राचा पुरस्कार करणारे नेहरू आणि विकेंद्रीकरण हाच विकासाचा पाया मानणारे गांधी हे इतकी वर्षे एकत्र आणि एकदिलाने काम करतात. ब्रिटनमधील उदारमतवादी लोकशाही जवळून बघितलेल्या या दोन नेत्यांनी तोच उदारमतवाद भारतात रुजवायचा आटोकाट प्रयत्न केला. त्यामुळेच आपल्याला प्रचंड विरोध करणाऱ्या लोकांना सुद्धा बरोबर घेणे त्यांना शक्य झाले. ज्याला आज आपण ‘काँग्रेस व्यवस्था’ म्हणतो, ज्यात अतिडाव्यांपासून अतिउजव्यांपर्यंत सर्वांना सामावून घेतले गेले होते, ती व्यवस्था याच उदारमतवादाचे प्रतीक होते. त्यामुळेच कदाचित जागतिक इतिहासाचे आणि राजकारणाचे प्रचंड भान असलेला आणि औद्योगिकीकरणाचा पुरस्कार करणारे नेहरू हे गांधींचे वारसदार झाले.

हीच परंपरा नेहरूंनी पुढे चालू ठेवली. श्यामाप्रसाद मुखर्जी, बाबासाहेब आंबेडकर, चिंतामणराव देशमुख अशा आपल्या राजकीय आणि वैचारिक विरोधक असलेल्या नेत्यांना नेहरूंनी आपल्या मंत्रिमंडळात मानाचे स्थान दिले. १९५६ मध्ये चिंतामणराव देशमुखांनी संयुक्त महाराष्ट्राच्या प्रश्नावरून अर्थमंत्रीपदाचा राजीनामा देताना नेहरूंवर घणाघाती टीका केली होती. त्यानंतरसुद्धा नेहरूंनी देशमुखांना विद्यापीठ अनुदान आयोगाचे अध्यक्ष केले. आज आपल्या विरोधकाचे चारित्र्यहनन करण्याची एकही संधी न सोडणाऱ्या आणि ‘विरोधकमुक्त भारत’ निर्माण करण्याचे स्वप्न पाहणाऱ्या सत्ताधारी पक्षाला गांधी आणि नेहरूंचे वावडे असणार यात काही शंका नाही.

गांधी आणि नेहरू संबंध हा जेवढ्या गुंतागुंतीचा विषय आहे, तेवढ्याच गुंतागुंतीचा विषय म्हणजे गांधी आणि आंबेडकर यांचे संबंध. ‘खेड्यांकडे चला’ असा संदेश देणारे गांधी आणि ‘शहरांकडे चला’ असे सांगणारे आंबेडकर यांच्या विचारांमध्ये वर वर पाहता प्रचंड विरोधाभास वाटतो. पण आश्चर्याची गोष्ट अशी की, दोघांचेही म्हणणे आपापल्या परीने बरोबर होते. ‘खेड्यांकडे चला’ याचा अर्थ समजावून सांगताना यशवंतराव चव्हाण म्हणतात, “खेड्यांकडे चला याचा खरा अर्थ खेड्यांमध्ये परिवर्तन घडवून आणणारे विचार आणि साधने घेऊन खेड्यांकडे जा असा आहे.” गांधींनासुद्धा हाच अर्थ अभिप्रेत असावा. बहुसंख्य लोकांना दुर्लक्षित करून आपण स्वराज्य आणि सुराज्य निर्माण नाही करू शकत याची पूर्ण जाणीव गांधींना होती.

याउलट लहानपणापासून जातीचे चटके सहन केलेल्या आंबेडकरांना गाव म्हणजे भारतातील मागासलेपणाचे मूर्तीमंत उदाहरण वाटत होते. दलित जोपर्यंत गावाच्या दलदलीतून बाहेर पडणार नाही, तोपर्यंत त्यांची प्रगती होणार नाही, हे त्यांचे प्रामाणिक मत होते. बाबासाहेबांची हिंदू धर्मातील समाजसुधारक ते हिंदू धर्म विरोधक असा भूमिका बदल होताना एक गोष्ट आपण नीट समजून घेतली पाहिजे आणि ती म्हणजे स्वातंत्र्यानंतर भारत हा लोकशाही, प्रजासत्ताक, सेक्युलर, स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता या मूल्यांवर आधारित असेल हेच प्रत्येक नेत्याचे स्वप्न होते. शेवटी भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील सर्व नेते हे इंग्लंड आणि अमेरिकेत शिकलेले आणि तेथील उदारमतवादी लोकशाही जवळून पाहिलेले लोक होते. व्यक्तीला समान वागणूक देणारी, त्याच्या सर्वांगीण विकासासाठी पूर्ण मदत करणारी समाजव्यवस्था भारतात निर्माण करण्याचे त्यांचे स्वप्न होते.

लोकशाहीची व्याख्या करताना आंबेडकर एके ठिकाणी लिहितात, “लोकांच्या आयुष्यात रक्तविहीन मार्गाने क्रांती घडवणारी समाजव्यवस्था आणि शासनव्यवस्था म्हणजे लोकशाही!” अहिंसा हे तत्त्व म्हणून सांगणारे गांधी एकटेच नव्हते. गौतम बुद्धाचा मार्ग अनुसरणारे आंबेडकर हेसुद्धा अहिंसेचाच पुरस्कार करणारे होते. आपल्या सामाजिक कारकीर्दीच्या सुरुवातीला गांधी हे आंबेडकरांचे नायक होते. त्यामुळेच कदाचित चवदार तळ्याच्या सत्याग्रहाच्या वेळी आंबेडकरांनी एकट्या गांधींचा फोटो तिथे ठेवला होता. पुणे कराराच्या वेळी शीख, मुस्लीम यांच्याप्रमाणे स्वतंत्र मतदारसंघ मागणाऱ्या आंबेडकरांना गांधींनी विचारले होते, “शीख हे पुढे पण शीखच राहणार आहेत, मुसलमान हे पुढेही मुसलमानच राहणार आहेत, पण दलित हे पुढेसुद्धा दलितच राहणारे आहेत का?”

‘पुणे करारा’तील दलितांना स्वतंत्र मतदारसंघाऐवजी राखीव मतदारसंघ देण्याच्या गांधींच्या भूमिकेचे समर्थन करताना ज्येष्ठ विचारवंत प्रा. नरहर कुरुंदकर लिहितात, “स्वतंत्र मतदारसंघाबाबत आंबेडकरांना शेवटपर्यंत भूमिका घेता आली नाही... जर आंबेडकरांना खरेच स्वतंत्र मतदारसंघ महत्त्वाचे वाटत होते, तर मग एका व्यक्तीच्या उपोषणाला एवढे महत्त्व द्यायची गरज नव्हती... जे दलित कार्यकर्ते आज गांधींना विरोध करतात त्यांची भूमिका ही अज्ञानातून आलेली आहे. स्वतंत्र मतदारसंघाच्याऐवजी दुपटीपेक्षा जास्त राखीव जागा दलितांना मिळाल्या.” आंबेडकर ‘पुणे करारा’ला आपला विजय मानत असत हे जरी लक्षात घेतले तरी या करारात गांधींची भूमिका योग्यच होती असे म्हटले पाहिजे.

महात्मा गांधींचे नातू आणि प्रसिद्ध लेखक राजमोहन गांधी यांनी ‘Why Gandhi Still Matters’ या त्यांच्या पुस्तकात आणखी एका वेगळ्या पैलूवर प्रकाश टाकला आहे. महात्मा गांधींनी लिहिलेली पुस्तके आणि त्यातून या महात्म्यातील एका प्रामाणिक व्यक्तीचा आपल्याला बोध होतो. ‘माझे सत्याचे प्रयोग’ हे गांधींचे गाजलेले आत्मचरित्र प्रामाणिकपणाचा अस्सल नमुना आहे. आपण केलेल्या चुका प्रामाणिकपणे मान्य करणे हे आजच्या ‘सत्योत्तरी जगात’ (Post-Truth World) कालबाह्य झाल्यासारखे वाटेल. खासकरून स्वतःला गांधींचे वारसदार म्हणवून घेण्याचा केविलवाणा प्रयत्न करणारे आपले प्रधानमंत्री जेव्हा दिवसाढवळ्या खोटं बोलतात, तेव्हा तर याची जाणीव प्रकर्षाने होते. आज ‘स्वच्छ भारत अभियाना’चे प्रतीक झालेला गांधींचा चष्मा, हे खरे तर त्यांच्या विचारांच्या स्वच्छतेचे प्रतीक आहे.

आधुनिक भारत समजून घ्यायचा असेल तर गांधी, नेहरू आणि आंबेडकर वाचावेच लागतात. वरवर प्रचंड विरोधाभासी वाटणाऱ्या या नेत्यांच्या विचारांमध्ये प्रचंड मोठी सुसंगती होती. भारत स्वतंत्र करणे एवढेच त्यांच्या आयुष्याचे उद्दिष्ट नव्हते. मागासलेल्या, प्रचंड अन्याय सहन केलेल्या आणि आत्मसन्मान गमावलेल्या प्रचंड मोठ्या जनसमूहाला त्यांना एक नवी दिशा द्यायची होती. स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता या मूल्यांवर आधारित नवसमाज त्यांना निर्माण करायचा होता. त्यामुळेच एका बाजूला ब्रिटिश सरकार विरुद्ध लढणारे हे नेते दुसऱ्या बाजूने आपल्याच समाजाविरुद्ध लढत होते.

सध्याच्या, आपले सगळे हक्क सरकारला स्वाधीन करायच्या, काळात गांधींची सरकारची संकल्पना काय होती हेही बघितले पाहिजे. गांधी म्हणतात, “खऱ्या अर्थाने जे सरकार सर्वांत कमी राज्य करते, तेच आदर्श सरकार होय. जे सरकार लोकांना काहीच करू देत नाही, ते स्वराज्य नाही.” (In truth, a government that is ideal governs the least. It is no self-government that leaves nothing for the people.) गांधी पुढे असेही म्हणतात, “मूठभर लोकांच्या हातात सत्ता केंद्रित झाल्याने खरे स्वराज्य येणार नाही, तर अधिकारांचा गैरवापर झाल्यावर त्याला विरोध करण्याची क्षमता प्रत्येकाने मिळवली तरच खरे स्वराज्य येणार आहे.” (Real Swaraj will come not by the acquisition of authority by a few but by the acquisition of the capacity by all to resist authority when it is abused.) गांधींचे खरे स्वप्न हे एक नवीन माणूस घडवण्याचे होते. राज्याने माणसाच्या प्रगतीतला अडथळा बनले नाही पाहिजे, तर त्या प्रगतीला पूरक झाले पाहिजे. त्यांचे खरे उद्दिष्ट माणूस सुधारण्यावर होते. म्हणून तर गांधी म्हणतात, “जेथे माणसे शुद्ध चारित्र्याची असतात, तेथे कायद्याची गरज नसते. आणि जेथे माणसे भ्रष्ट असतात, तेथे कायदा निरुपयोगी ठरतो.” (Where men are pure, the law is not required and where men are corrupt, the law is useless.)

या वर्षी महात्मा गांधींच्या हत्येला ७० वर्षे पूर्ण झाली. जिथे गांधीप्रेम आणि गांधीद्वेष हे दोन्ही फक्त राजकारणासाठी वापरले जातात, तिथे गांधी नावाची प्रेरणा जिवंत ठेवणे, हे आपल्यासारख्या सामान्य नागरिकांचे कर्तव्य होऊन जाते.

.............................................................................................................................................

लेखक राकेश परब नागरी सेवा परीक्षेचा अभ्यास करणारे विद्यार्थी आहेत.

rakeshparab700@gmail.com

.............................................................................................................................................

Copyright www.aksharnama.com 2017. सदर लेख अथवा लेखातील कुठल्याही भागाचे छापील, इलेक्ट्रॉनिक माध्यमात परवानगीशिवाय पुनर्मुद्रण करण्यास सक्त मनाई आहे. याचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर कायदेशीर कारवाई करण्यात येईल.