जेव्हा अहिल्या, सीता आणि द्रौपदीला ‘#MeToo’ म्हणायचं होतं...

कथा पहिली

अहिल्येच्या सौंदर्यानं भूललेला इंद्र तिचे पती गौतम ऋषीचं रूप घेऊन आला आणि त्यांच्या अनुपस्थितीमध्ये अहिल्येबरोबर रत झाला. घरी परतल्यावर ऋषींना प्रकार कळला. क्रोधित होऊन त्यांनी अहिल्येला शाप दिला- ‘तू शिळा होशील’. रडून माफी मागणाऱ्या अहिल्येला ‘रामाच्या स्पर्शानं तू पुन्हा स्त्री होशील’ असा उ:शाप मिळाला.

कथा दुसरी

वासनेच्या आहारी जाऊन रावणानं फसवून सीतेला पळवून नेलं. पण तो सीतेला स्पर्श करू शकला नाही (किंवा त्यानं केला नाही). रामानं सीतेची सुटका केली. अयोध्येला परतल्यावर एका धोब्याच्या शंकेचं निरसन करण्यासाठी, आपलं पावित्र्य सिद्ध करण्यासाठी सीतेनं अग्निपरीक्षा दिली (किंवा तिला द्यावी लागली).

कथा तिसरी

द्यूतात सर्व काही हरलेल्या पांडवांनी द्रौपदीलाही पणास लावलं. मासिक धर्म म्हणून आतल्या महालात बसलेल्या द्रौपदीला दु:शासनानं केस धरून ओढत आणलं, अपशब्द आणि कुत्सित हास्याच्या माऱ्यासोबत भर दरबारात तिचं वस्त्र फेडलं गेलं. आपल्या मांडीकडे निर्देश करून ‘तुझी जागा इथं आहे’ असं दुर्योधनानं चिथावलं, तर कौरवांनी हसून तिची विटंबना केली. संतापानं उद्रेक झालेल्या द्रौपदीनं पांडवांना, भीष्म-द्रोणांना खडे बोल सुनावले. पण या घटनेनंतर ‘महाभारताला जबाबदार कोण? तर द्रौपदी!’ हा शिक्का तिच्या माथी बसला.

रामायण-महाभारताच्या अनेक आवृत्त्यांमधल्या या काही प्रचलित कथा. तत्कालीन घटनांचा वेध घेणाऱ्या. कोणत्याही काळातलं साहित्य हेजे त्या काळातील सामाजिक घडामोडींचा आणि मानसिकतेचा आरसा असतं. आपला समाज कसा वागतो, बोलतो, प्रतिक्रिया देतो, हे नकळतपणे या कथांतून मांडलं जातं.

.............................................................................................................................................

अधिक माहितीसाठी क्लिक करा -

https://www.booksnama.com/client/book_list_by_category

.............................................................................................................................................

सध्या वेग घेतलेली लैंगिक अत्याचारांविरुद्ध वाचा फोडणारी ‘#MeToo’ ही चळवळ न्यायपूर्ण समाजाच्या दिशेनं पडलेलं पुढचं पाऊल आहे यात शंका नाही. त्याचबरोबर घटनांचं, प्रतिक्रियांचं बारकाईनं निरीक्षण केल्यास रामायण-महाभारताचा काळाची छाप आजही आपल्या समाजमनावर किती घट्ट आहे, हे दिसून येतं.

वरील कथा आणि सध्याच्या घटना मानसिकतेचे कोणते पैलू दर्शवतात?

अधिकार गाजवणारे पुरुष आणि अधिकाराचा गैरवापर

‘#MeToo’ ही चळवळ प्रत्येक पुरुषासाठी धोका आहे, अशा प्रकारचा एक समज समाजमाध्यमांतून उमटणाऱ्या प्रतिक्रियांमधून दिसतोय. परंतु ही चळवळ, अधिकारांचा गैरवापर करणाऱ्या, अत्याचार करणाऱ्या पुरुषांविरोधात आहे, हे समजून घेणं महत्त्वाचं आहे.

वरील कथांमधील अत्याचार करणारे आणि बघणारे सर्व पुरुष हे राजे, ऋषी किंवा वयस्कर होते. म्हणजे समाजात बडे प्रस्थ असलेले. मुळात पुरुषसत्ताक पद्धतीमध्ये स्त्रीवर अधिकार पुरुषाचा, त्यातून त्या पुरुषांचा सामाजिक अधिकारही मोठा. अत्याचार सहन करणाऱ्या व्यक्तीचं तोंड अदृश्यपणे दाबलं जाणारच. सद्य ‘#MeToo’ घटनांमध्येसुद्धा ‘तो तर मोठा अभिनेता आहे’, ‘त्याचं समाजकार्य मोठं आहे’, ‘त्याचं व्यवस्थेतलं नाव मोठं आहे’, अशा उत्स्फूर्त सामाजिक प्रतिक्रियांमागचं कारणही हेच आहे.

याशिवाय त्या पुरुषाची सामाजिक प्रतिमा, त्याचा जातिधर्म, त्याचा कबुलीजबाब याद्वारे समाजाची सहानुभूती प्रत्यक्ष घटनेकडे कानाडोळा करते. म्हणजेच ‘ते तर ऋषी होते आणि त्यांनी मोठ्या मनानं अहिल्येला उ:शाप दिलाच की’ ही प्रतिक्रिया आणि ‘तो तर मोठा लेखक आहे आणि त्यानं कबुली दिलीय ना’ ही दोन्ही विधानं एकाच साच्यातली आहेत.

वस्तुत: अत्याचार करणाऱ्या व्यक्तीच्या स्वभावातल्या इतर सर्व गोष्टींचा जरी स्तुतिपाठ वाचला तरी त्या व्यक्तीचा दोष आणि गंभीरता पुसली जाऊ शकत नाही.

अत्याचारात बळी ठरलेल्या स्त्रीला दोषी मानणं

अहिल्येला मिळालेला शाप असो किंवा सीतेची अग्निपरीक्षा किंवा द्रौपदीवर फोडलं गेलेलं महाभारताचं खापर, अत्याचार झालेल्या स्त्रीवर विश्वास न ठेवणं, तिच्या चारित्र्यावर शंका घेणं, ‘ती तसलीच आहे’ याचे पुरावे सादर करणं, तिच्यावर प्रश्नांचा भडीमार करणं, हे आपल्या मानसिकतेतून पुसलं गेलेलं नाही. उदाहरणार्थ, सद्य घटनेच्या वर्तमानपत्रांतील बातम्यांवर उमटलेल्या या दोन प्रातिनिधिक प्रतिक्रिया पहा-

‘पीडित व्यक्तीला दोषी मानणं’ हा आपल्या सामाजिक मानसिकतेचा एक भीषण दु:खद कोपरा आहे. ‘ही झोपडपट्टीमधली लोकं अशीच असतात’पासून ‘आजकालच्या दारू पिणाऱ्या मुली तसल्याच’ या सर्व विधानांमध्ये एक पूर्वग्रह असतो, जो अत्याचाराच्या घटनांना वाचा फोडण्यास आणि गुन्हेगारास शिक्षा देण्यास मारक ठरतो. ‘लोक काय म्हणतील?’ या भीतीचा बागुलबुवा पीडित व्यक्तीच्या मनात इतका मोठा असतो की, विरोधातलं पाहिलं पाऊल उचलणं हेसुद्धा महाकठीण होऊन बसतं.

वस्तुत: समाज जर संपूर्ण आधार देणारा असेल तर झालेल्या प्रत्येकच गुन्ह्यास वाचा फुटेल.

‘#MeToo’ म्हणजे ‘हो! तुझ्यासारखाच माझ्यावर अन्याय झालाय. आपण दोघी मिळून उभ्या राहू!’

अहिल्येसोबत कुणीच स्त्री नव्हती जी ‘#MeToo’ म्हणू शकली असती. धोब्यानं शंका घेतली, पण धोब्याच्या बायकोमध्ये ती शक्ती नव्हती जी सीतेसह ‘#MeToo’ म्हणू शकली असती. द्रौपदीच्या संतापग्रस्त हाकांना कोणत्याच राजस्त्रियांचा ‘#MeToo’ हा प्रतिसाद लाभला नाही.

समाजातील प्रत्येक यंत्रणा, कुटुंब, वस्ती, पोलीस किंवा न्यायव्यवस्था पुरुषसत्ताक व्यवस्थेत लहानाची मोठी झाली आहे. अशा अवस्थेत पीडित व्यक्तीला ‘आपल्याला समजून घेतलं जाईल’ हा विश्वास वाटेलच कसा? आणि हेच ‘#MeToo’सारख्या चळवळीचं यश म्हणावं लागेल. जेव्हा एक पीडित व्यक्ती आवाज उठवते, तेव्हा दुसऱ्या व्यक्तीमध्ये हिंमत निर्माण होते आणि मग तिसऱ्या व्यक्तीमध्ये...!

आपल्या सामाजिक मानसिकतेमध्ये जशा विकृत गोष्टी फैलावतात, तशा सकारात्मक गोष्टीसुद्धा पसरू शकतात, हे चित्र आशावादी आहे.

पतिव्रतेच्या भूमिकेत शिरलेल्या अहिल्येला आपला संताप जाणवलाच नसावा...

सीतेनं स्वत:ला सिद्ध करण्याच्या आवेशात संतापाला वाट करून दिली असावी...

द्रौपदीचा संताप तिच्या शिव्याशापांतून प्रकटला असावा...

आता काही हजार वर्षांनी त्या संतापाच्या ठिणग्या एकमेकींसोबत उभ्या रहात आहेत, हेही नसे थोडके. त्याला आधार देणं, हे एक समाज म्हणून आपलं कर्तव्यच आहे.

.............................................................................................................................................

लेखक अनुज घाणेकर मानववंशशास्त्रज्ञ व समुपदेशक आहेत.

anujghanekar2@gmail.com

.............................................................................................................................................

Copyright www.aksharnama.com 2017. सदर लेख अथवा लेखातील कुठल्याही भागाचे छापील, इलेक्ट्रॉनिक माध्यमात परवानगीशिवाय पुनर्मुद्रण करण्यास सक्त मनाई आहे. याचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर कायदेशीर कारवाई करण्यात येईल.      

.............................................................................................................................................

‘अक्षरनामा’ला आर्थिक मदत करण्यासाठी क्लिक करा -

.............................................................................................................................................