अन्यायाच्या विरोधातली माझी लढाई अजून संपलेली नाही. आताशी कुठे एक ठाणं काबीज केलंय... लढाई अजूनही सुरूच आहे...

हे एका विशिष्ट कालमर्यादेतील कथन आहे आणि हा कालखंड आहे फक्त २३ महिन्यांचा (फेब्रुवारी २०२१ ते डिसेंबर २०२२). म्हणजे जेमतेम दोन वर्षांचा काळ; पण माझ्या संपूर्ण आयुष्यालाही पुरून उरेल असा हा कालखंड आहे, म्हणूनच मी माझं हे आत्मकथन लिहिलं आहे. या जेमतेम दोन वर्षांच्या काळात मी ज्या परिस्थितीला सामोरा गेलो, तो अनुभव सांगण्याचं धाडस मी केलंय.......

‘विक्रम अँड वेताळ @ हैबतपूर’ :  शेती आणि शेतकऱ्यांचे प्रश्न मांडत सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक स्थित्यंतराचं प्रभावी चित्रण करणारी कादंबरी

या कादंबरीत शेतकऱ्यांचे प्रश्न, शरद जोशींचा विचार, शेतकऱ्यांचं आजचं जगणं, शासनाकडून होणारी शेतकऱ्यांची अडवणूक, निवडून येणाऱ्या प्रतिनिधींचं शेतकरीविरोधी वर्तन या साऱ्याचं वर्णन वास्तव दाखवणारं आहे. लेखक जणू काही या साऱ्या घटनांचा प्रत्यक्षदर्शी आहे, असं वाटतं. याशिवाय राजकारणातील सूक्ष्म बाबीही इतक्या नजागतीनं टिपल्या आहेत की, आपण अवतीभोवती पाहताना हे चित्र दिसतं.......

हिंदुत्व व मार्क्सवाद हे भारतीय समाजकारण आणि राजकारणातले दोन ध्रुव आहेत, आणि गेली शंभर वर्षे समाजकारण-राजकारण हे या दोन ध्रुवांमध्ये फिरते आहे...

हिंदुत्व व मार्क्सवाद या दोन ध्रुवांमध्ये काँग्रेस नावाचे विषुववृत्त आहे, पण ते या दोन ध्रुवांसारखे स्थिर नाही. ते कधी कर्कवृत्ताकडे सरकते, तर कधी मकरवृत्ताकडे. त्याशिवाय इतर अनेक छोटे पक्ष आणि प्रादेशिक पक्षांचे अक्षांश-रेखांशसुद्धा साथीला आहेत. हे पुस्तक या दोन ध्रुवांत फिरलेल्या गेल्या शंभर-दीडशे वर्षांतील भारतातील राजकारण आणि समाजकारणाचा इतिहास आहे.......

म. फुले-आंबेडकरी साहित्याकडे मी ‘समाज-संस्कृतीचे प्रबोधन’ म्हणून पाहतो. ते समजून घेण्यासाठी ‘फुले-आंबेडकरी वाङ्मयकोश’ उपयुक्त ठरणार आहे, यात शंका नाही

‘आंबेडकरवादी साहित्य’ हे तळागाळातील समाजाचे साहित्य आहे. तळागाळातील समाजाचे साहित्य हे अस्मितेचे साहित्य असते. अस्मिता ही प्रथमतः व्यक्त होत असते ती नावातून. प्रथमतः नावातून त्या समाजाचा ‘स्वाभिमान’ व्यक्त झाला पाहिजे. पण तळागाळातील दलित, शोषित व वंचित समाजाला स्वाभिमान व्यक्त करणारे नावदेखील धारण करता येत नाही. नव्हे, ते करू दिले जात नाही. जगभरातील सामाजिक गुलामगिरीत खितपत पडलेल्या समाजघटकांचा हाच अनुभव आहे.......

मी एक अद्भुत सृष्टी निर्माण केली आहे, पण यातील अनेक अद्भुत गोष्टी आपल्या पृथ्वीवर वेगवेगळ्या प्रदेशात खरोखर अस्तित्वात आहेत…

या पुस्तकात अनेक रहस्यमयी गोष्टी असल्या, तरीही कुठल्याही अंधश्रद्धेला खतपाणी घालण्याचा प्रयत्न केलेला नाहीये, हे आवर्जून नमूद करावेसे वाटते. यातील जादू फक्त मनोरंजनासाठी आहे. मनुष्य आपली बुद्धिमत्ता, परिश्रम आणि चिकाटीने विश्वातील मोठमोठ्या अगम्य रहस्यांचा उलगडा करू शकतो, हेच सांगण्याचा पुनःपुन्हा प्रयत्न केलेला आहे.......

माझ्या हृदयात कायमस्वरूपी स्थान मिळवलेला हा सीमारेषाविहिन कवी तुमच्याही हृदयात घरोबा करो. माझ्याइतकंच तुमचंही भावविश्व तो समृद्ध करो

आताचा काळ भारत-पाकिस्तानातल्या अधिकारशाही वृत्तीच्या राज्यकर्त्यांनी डोकं वर काढण्याचा आहे. अशा या काळात, देशोदेशींच्या सीमारेषा पुसून टाकण्याची क्षमता असलेल्या वैश्विक कवितांचा धनी ठरलेल्या फ़ैज़चं चरित्र प्रकाशित व्हावं, ही घटना अनेक अर्थांनी प्रतीकात्मकही आहे. कधी नव्हे ती फ़ैज़सारख्या कवींची या घटकेला खरी गरज आहे, असं भारत आणि पाकिस्तान या दोन्ही देशांतल्या विवेकवादी मंडळींना वाटणंही स्वाभाविक आहे.......

या झुंडबळी हिंसाचाराला शासन, पोलीस आणि राजकीय प्रतिनिधी या सर्वांनी सर्व बाबतीत दिलेला प्रतिसाद अत्यंत अपुरा आणि सदोष आहे...

गेली काही वर्षे झुंडबळीचा धोका आणि घटना सतत वाढत असूनसुद्धा या वारंवार घडणाऱ्या घटनांची नोंद घेण्यात सरकार कमी पडत आहे. या वाढत्या झुंडबळींच्या घटनांची नोंद घेण्यात आणि त्यावर उपाय योजना करण्यास शासन अजिबात उत्सुक नाही याचेच हे निदर्शक आहे. अशा घटनांची अधिकृत नोंद ठेवण्यातील सरकारची अनास्था म्हणजे झुंडबळीच्या वाढत्या प्रकारांना तोंड देण्यास आणि याचा प्रसार रोखण्यात सरकारचे अपयश दर्शवते.......

‘राफेल करार : खोटीच्या खोटी उड्डाणे?’ - सद्यकालीन भ्रष्ट व्यवस्थेचं विद्रूप स्वरूप उघड करणारं महत्त्वाचं संशोधनपर पुस्तक

राफेल कराराबाबत जी जी माहिती उघड होत होती, तिचं म्हणावं तसं वार्तांकन दृक श्राव्य माध्यमांकरवी झालं नाही, ही वस्तुस्थिती लेखक उदाहरणांसह मांडतात. काही प्रसंगी तर या माध्यमांनी उघड उघड पक्षपाती भूमिका निभावली होती, असंही दाखवून देतात. सरकारने न्यायालयात कराराच्या बाजूने सादर केलेले दावे संगतवार देऊन लेखकद्वय त्यांतला फोलपणा तर्क आणि पुरावे यांच्या साहाय्यानं उजागर करतात.......

‘एक भाकर, तीन चुली’ : आपल्या अंतरात्म्याला झिंजाडून व्यवस्थेला प्रश्न विचारायला भाग पाडणारी कादंबरी

एखाद्या स्त्रीच्या आयुष्यात आलेले भोग किती तऱ्हेतऱ्हेचे असू शकतात, याचे साद्यंत वर्णन करणारी, जगण्याची हकीकत सांगणारी ही कादंबरी आहे. आयुष्याची लढाई वारंवार हरण्याचेच प्रसंग समोर येत असतानाही, त्यातून जिद्दीने मार्ग काढणाऱ्या, परिस्थितीला यशस्वीपणे तोंड देणाऱ्या पारूची असामान्य प्रतिमा या कादंबरीतून उभी राहते. प्रभावी मांडणीमुळे आणि बोलीभाषेतील मुक्त संवादामुळे लेखनात अधिक परिणामकारकता साधली गेली आहे.......

कायद्यातील श्लील-अश्लीलच्या कसोट्या नेमक्या आहेत तरी काय? कायद्याच्या परिभाषेत नेमके कशाला ‘अश्लील’ समजावे?

‘अभिरुची’, ‘रसिकता’ या जर मानवी मनावर प्रतिबिंबित होणाऱ्या भावक्रिया असतील, तर ‘श्लील-अश्लील’ या संज्ञा, संकल्पनांचेही तसेच आहे. आणि जर या प्रतिक्रिया व्यक्तिपरत्वे बदलतील, तर कायद्याला ‘श्लील-अश्लील’ मोजण्याचे वस्तुनिष्ठ मानक कसे बनवता येईल? म्हणजेच, समीक्षक जसा आपल्या मगदुराप्रमाणे एखादी कलाकृती अभ्यासतो, तसे त्या कलाकृतीतील श्लील-अश्लीलही तपासता येते? पण मग त्यासाठी कायद्याचे वस्तुनिष्ठ निकष कोणते?.......

‘धर्म, राजकारण आणि अन्य प्रश्नांचा धांडोळा’ : आसपासच्या उलथापालथीने अस्वस्थ होणाऱ्या एका सामाजिक कार्यकर्त्याच्या आस्थेच्या प्रश्नांची चर्चा करणारे हे पुस्तक आहे...

गेल्या दहा वर्षांत याबाबत विरोधाभासाचे राजकारण होतेय, ते प्रतिमांच्या व्यक्तिकेंद्रित आभासात जनमानसाच्या लक्षातच येत नाही, ही चिंतेची बाब आहे. पोकळ घोषणांच्या झुल्यावर झळकणारे समाजमन भव्य दिव्य सूचित करण्याचा आभासीकेत अडकले आहे. बधीर झाले आहे. धार्मिक उन्मादात सामाजिक ताणतणाव वाढत आहेत. धार्मिक प्रदूषणाला नैतिकतेच्या आवरणाखाली धर्मभोळेपणाचा राजकीय मुलामा देऊन वाटचाल सुरू आहे.......

‘कडिकाळ’ : ‘दलित साहित्या’च्या बहराच्या काळात हे पुस्तक आलं असतं, तर या लेखकाला डोक्यावर घेतलं गेलं असतं...

दीडशेपेक्षाही कमी पानांच्या ‘कडिकाळ’ या कादंबरीत लेखक अनिल भालेराव यांनी शिक्षण घेऊ पाहणाऱ्या तरुण मुलांची जी परवड होते, त्याचं हृदयस्पर्शी वर्णन केलं आहे. पण कोठेही त्रागा, आक्रस्ताळेपणा, समाजाला किंवा व्यवस्थेला दोष असं काहीही नाही. आनंद शिशुपाल या मुलाच्या माध्यमातून लेखक शांतपणे हे सगळं मांडत पुढे जात राहतो. कारण या मुलाला शिकायचं आहे.......

‘ने हि वेरेन वेरानि’ : ‘धम्मपदां’चा विचारवारसा सांगत ‘अहिंसेचं तत्त्वज्ञान’ मांडू पाहणारं चिंतनशील नाटक

‘धम्मपदा’तील एक श्लोक म्हणजे या नाटकाचं शीर्षक. हा नीतिपर धार्मिक जीवन कसं जगता येईल, हे सांगणाऱ्या वचनांचा स्फुटसंग्रह आहे. त्यात २६ अध्याय आणि ४२३ श्लोक आहेत. त्यांत सर्व पापांपासून दूर राहावं, कुशल गोष्टी संपादन कराव्यात, स्वत:च्या चित्ताची परिशुद्धी करावी, क्षमाशील वृत्ती ठेवावी, कोणाला त्रास देण्याची किंवा इजा करण्याची प्रवृत्ती ठेवू नये, हे तत्त्वज्ञान सांगितलं आहे.......

‘विक्रम अँड वेताळ @ हैबतपूर’ ही कादंबरी जे आपल्यासमोर घडते, पण त्याकडे आपण कळत-नकळत कानाडोळा करतो, त्याकडे सजग वृत्तीनं पाहण्यास प्रवृत्त करते

या कादंबरीनं शेतकऱ्यांच्या प्रश्नाला, त्यांच्या सद्यस्थितीला, त्यांच्यावर केल्या गेलेल्या अन्यायाला आणि सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे ‘जगाचा पोशिंदा’ म्हणून समजल्या गेलेल्या बळीराजाची व्यथा नव्या परिमाणाच्या माध्यमातून मांडली आहे. ती जाणून घेण्यासाठी आणि वेताळरूपी राजकीय नेत्यांनी बळीराजाची जी गत केली आहे, ती समजून घेण्यासाठी कादंबरी वाचणं गरजेचं आहे.......

सर्वच जण संवादाच्या एकाच पातळीवर येणे, ही ‘समकालीनत्वाची जाणीव’ पक्व होण्याची अवस्था असेन

‘अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य’ म्हणजे केवळ विचारवंत, तत्त्ववेत्ते अथवा कलावंत यांचे नव्हे, तर त्यांच्यासह ‘विचारक्षमता शाबूत असणाऱ्या सामान्य नागरिकाचे समाजव्यवस्था, राज्यव्यवस्था, अर्थव्यवस्था इत्यादीवर मत व्यक्त करण्याचे आणि योग्य प्रसंगी त्या व्यवस्था सामाजिक सार्वजनिक कल्याणाच्या हेतूने बदलण्याच्या अहिंसक कृती करण्याचे स्वातंत्र्य’ असा अर्थ आहे.......

‘मागे वळून पाहताना’ : एका अतिशय यशस्वी डॉक्टरांच्या तितक्याच समृद्ध जीवनाची रोचक आत्मकहाणी

या आत्मचरित्रात साधारण १९५०पासून २०२०पर्यंतच्या घटनांचे तपशीलवार चित्रण आढळते.‌ हे एका डॉक्टरांचे आत्मचरित्र असले तरी त्यांच्या व्यक्तित्त्वाला आणखी काही पैलू आहेत. आत्मचरित्राचा पूर्वार्ध अधिक संघर्षपूर्ण, अधिक रोचक झाला आहे. एका आजोबांच्या स्वप्नपूर्तीसाठी त्यांचा नातू किती पराकाष्ठेचे प्रयत्न करतो, याचे प्रत्ययकारक आणि उत्कंठावर्धक चित्रण तिथे आढळते.......

लोकमान्य टिळकांची ज्ञानपिपासा, लोकसंग्राहक वृत्ती, गणिती तर्ककठोरता, जिज्ञासा, मर्मभेदी अकृत्रिम भाषाशैली यांचा विचार केला की, त्यांच्या श्रेष्ठत्वाचं रहस्य उलगडतं…

स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता ही तत्त्वं, कायद्याचं राज्य जोपासणारी लोकशाही व्यवस्था, भावनिक ऐक्य व सांस्कृतिक ओळख जोपासणारा राष्ट्रवाद, बुद्धिवाद, खुल्या व्यापाराचा पुरस्कार करणारं अभिजात अर्थशास्त्र, धर्मनिरपेक्ष नीतिशास्त्र या सगळ्यांतून घडलेली आधुनिकतेची विचारचौकट टिळक-आगरकरांना परिचित झाली. या वाटेवरूनच टिळकांची पुढची वाटचाल झाली.......

‘चाकोरीपलीकडचा’ या पुस्तकाच्या नावाप्रमाणे लामखडे सर चाकोरी मोडीत जगले. सरांना पुढील कार्यासाठी खूप शुभेच्छा!

लामखडे सरांच्या जीवनाची जडणघडण करणारे दोन गुरू आहेत. एक प्राचार्य कौंडीण्य आणि दुसरे साथी दुर्वे नाना. बी.ए.च्या शिक्षणापासून कौंडीण्य सरांचे मार्गदर्शन मिळाल्यापासून ते कौंडीण्य सरांच्या निधनापर्यंत आणि साथी भास्करराव दुर्वेंच्या पहिल्या परिचयापासून ते त्यांच्या निधनानंतर त्यांच्या स्मारकाची वास्तू संगमनेरमध्ये उभारण्यापर्यंत लामखडे सर या गुरूंच्या अखंड सेवेत, विचारात कार्यरत राहिले.......

‘घेतलंय स्टेअरिंग हाती’ : ‘स्त्रियांची कविता’ या वर्णनप्रधान वैशिष्ट्याला ओलांडून मोठा पैस स्वतःमध्ये सामावून घेणारी कविता

काट्याकुट्यांनी भरलेल्या स्त्रियांच्या इतिहासातून चालताना पुढच्या वाटा अम्लान होणार नाहीत, याची शाश्वती देणाऱ्या या कवितासंग्रहाचे मी मनापासून स्वागत करते! पद्मरेखा यांनी थोडासा ठहराव बाळगला आणि अधिक खोल पाण्यात त्या उतरल्या, तर त्यांना चिंतनाचे अनन्य प्रदेश नक्कीच गवसतील आणि स्त्रीप्रश्नांसह एकूणच मानवी अस्तित्वानुभावाच्या मूलभूत पेचांना त्या अधिक ताकदीने सामोऱ्या जातील, असा विश्वास वाटतो.......

या पुस्तकातील पानापानांवरील अश्रूंची शाई आपल्या डोळ्यांवरील झापड उघडेल, अशी मला आशा आहे…

आपल्या देशात दररोज बापूंची हत्या होते, हे मी यापूर्वीही अनेकदा लिहिलं आहे. एक दिवस मरायचं असेल तर ते सोपं असेल, जे लोक रोज क्षणोक्षणी मरतात आणि तरीही जिवंत उरतात, त्यांना विचारा या वेदनेबद्दल! १० आणि १५ वर्षांच्या तुरुंगवासानंतर जेव्हा जेव्हा एखादी व्यक्ती निर्दोष मुक्त होते, तेव्हा तेव्हा आपली संस्कृती आणि आपला कायदा, या दोन्हींचा पराभव होत असतो.......

आपला स्वभाव ‘काळ्या दगडावरची रेघ’ नसून ‘धुळाक्षरांची पाटी’ आहे. त्याचे विविध पैलू परिवर्तनक्षम असतात आणि त्यावर आपण निश्चित अशी उपाययोजना करू शकतो…

स्वभावातील बदलाची मनःस्वास्थ्याच्या दृष्टीने योग्य दिशा राखण्यासाठी शरीराविषयीची स्वीकारभावना वाढली की नाही, हे एक सुकाणू आहे. वयात येताना शारीरिक वैशिष्ट्यांना फाजील महत्त्व प्राप्त होत असते. ते ओसरुन आपण आहोत ते ठीक आहोत, ही स्थिरता संपादन करावी लागते. स्वतःविषयीच्या स्वीकारभावनेप्रमाणेच सामाजिक व्यवहारातही शरीराला महत्त्व आहे, स्पर्शाला महत्त्व आहे.......

जेव्हा केव्हा ‘मोदीकालीन भारता’चा राजकीय-सामाजिक-सांस्कृतिक इतिहास लिहिला जाईल, तेव्हा ‘भारत जोडो यात्रे’चा सविस्तर आढावा घेणं अपरिहार्य ठरणार आहे…

भारत जोडो यात्रेने काँग्रेससह धर्मनिरपेक्षता, मानवता, समानता या मूल्यांप्रती आस्था असणाऱ्या नागरिकांनादेखील आत्मविश्वास प्रदान केला. या यात्रेच्या माध्यमातून राहुल गांधी यांनी जनतेच्या जगण्या-मरण्याशी संबंधित अनेक महत्त्वाचे प्रश्न सार्वजनिक चर्चेच्या केंद्रस्थानी आणले. त्यांनी ‘नफरत की बाजार में मोहब्बत की दुकान’ अशी घोषणा देऊन धार्मिक विद्वेषाच्या राजकारणाला छेद देण्याचा जाणीवपूर्वक प्रयत्न केला.......

ही कादंबरी स्त्रीवादीचं सोंग न घेता पात्रांच्या सामूहिक शहाणपणाने आणि सामूहिक हतबलतेमधून झालेल्या साक्षात्कारातून स्वत:चा मुक्तीवादी ‘मोक्ष’ शोधत राहते...

मेलोड्रॅमॅटिक सिनेमातील पात्रे जशी आपल्या ‘लार्जर दॅन लाइफ’ मनोविश्वाचा भाग होऊन जातात, अगदी तसेच या कादंबरीतील पात्रे आपल्या मनाला हलवून जातात. कुणाचेच चुकले नाही, पण प्रत्येक जण काहीतरी दुखलं-खुपलं म्हणून न्यायाची दाद मागत आहे : “मला आनंदी जीवन जगायचं आहे, मला माझ्या मायेचा-प्रेमाचा अनुशेष मिळू दे, मला माझे हरवलेले सौख्य मिळू दे... हे दयाघना!” .......

‘पैस पर्यावरणसंवादाचा’ : मिलब्राथच्या ‘राजकीय सहभागा’च्या प्रारूपात उंचावणाऱ्या स्तरागणिक कृतीची परिणामकारकता वाढत जाते…

त्रोटक, मध्यम आणि सर्वाधिक सहभाग, हेच मूळ प्रकार ‘डिजिटल ॲक्टीव्हिझम’च्या प्रारूपामध्येही, तसेच पर्यावरण चळवळीतही वापरले गेले. पण हे साम्य वगळता, दोन्ही प्रारूपांमध्ये तपशीलाचे फरक आहेत. ‘डिजिटल ॲक्टीव्हिझम’चे प्रारूप निव्वळ व्यक्तींसाठी नाही, तर सहभागी व्यक्ती आणि संस्था/संघटना यांच्यासाठीही विकसित झाले आहे. दोन्ही प्रारूपांचे अंतिमतः होणारे परिणाम आणि पडणारे प्रभाव वेगवेगळे आहेत.......

‘फसाना टू अफसाना’ अशी या पुस्तकाची शैली आहे. लेखकाने आपल्या व्यथांची मांडणी करताना कथात्म शैलीचा वापर केला आहे. त्यामुळे ‘व्यथा ते कथा’ असंही म्हणता येईल...

हे पुस्तक १४ ऑगस्ट १९४७ ते १७ सप्टेंबर १९४८ या १३ महिन्याच्या कालखंडातील हैदराबादमधील प्रशासकीय व सामाजिक घडामोडी मांडते. फाळणीचं राजकारण, त्याचे सामाजिक दुष्परिणाम, विलीनीकरणपूर्व हालचाली, निज़ामी धोरण, राजकीय कुटनीती, जनमानस, सांप्रदायिक धोरण, हत्याकांड, स्थलांतर, देशांतर इत्यादींवर लेखकाने प्रकाश टाकला आहे.......

हे पुस्तक लिहिण्यामागील एक हेतू हा होता की, आपल्या डोळ्यांवरील ‘इझम’चे, पारंपरिक समज-गैरसमजांचे काळे गॉगल उतरावेत...

राजकारणाकडे पाहण्याची दृष्टी अधिक व्यापक, अधिक खोल व्हावी. आपल्याकडील मास-मीडियाच्या चवचालपणामुळे झाले असे की, राजकारण म्हणजे केवळ सत्तेसाठीच्या साठमाऱ्या असेच चित्र उभे राहिले. पण त्या संघर्षामागेही काही वेगळी बले कार्यरत असतात. आणि ती देशाचे ‘राजकारण’ घडवत असतात. येथील निर्णयांवर, धोरणांवर, एवढेच नव्हे, तर लोकानुबोधावर, पर्सेप्शनवरही परिणाम करत असतात. ‘परकीय हात’ हा त्याची जाणीव करून देण्याचा एक प्रयत्न आहे........

‘Hindutva and Violence Against Women’ : गेल्या दहा वर्षांतील स्त्रियांवर झालेल्या अत्याचारांच्या घटनांचा आढावा आणि धांडोळा        

या पुस्तकात लैंगिक अत्याचारांच्या घटनांची चर्चा तर आहेच, पण सोबत त्या घटनांतील आरोपी व्यक्तींच्या मनात कार्यरत असलेली पुरुषी वर्चस्ववादी मानसिकताही उघड केली आहे. त्यासाठी करात भाजप आणि संघासाठी पवित्र असलेल्या ‘मनुस्मृती’तील वचनांचे दाखले देऊन, त्यांचे प्रतिध्वनी आजच्या संघ-भाजपच्या शीर्षनेत्यांच्या वक्तव्यांतून कसे उमटत आहेत, हे अभ्यासपूर्ण पद्धतीने, सप्रमाण, संदर्भानिशी अधोरेखित केलेलं आहे.......

या पुस्तकाचा मुख्य रोख हा दीर्घ काळापासून पसरलेलं विष, गैरसमजुती आणि अविश्वास दूर करण्यासाठी ‘संवाद’ करण्याचा आहे

दुसरं आणि महत्त्वाचं म्हणजे हे पुस्तक इथल्या बहुसंख्य समाजाविषयीदेखील आहे. काहींना हे प्रथमदर्शनी पटकन पटणार नाही. पण हे पुस्तक जे बहुसंख्याक वा हिंदू आहेत, त्यांना आरसा दाखवणारं ठरतं. म्हणजेच, एका अर्थी ते खुद्द हिंदूंविषयीही बोलतं. हिंदू स्वत:कडे आणि मुस्लीमांकडे कसं पाहतात, त्यातील बरेचसे हिंदू, अशा ‘इतरां’विषयी चुकीचे ग्रह बाळगताना, स्वत:विषयीही कोणत्या चुकीच्या कल्पना जोपासतात.......

आजच्या काळात आपण मान्य करायला हवं की, जग हे एक मार्केट आहे. फायद्यातोट्याचं गणित मानवी संबंधातही चालू असते. बाकी माणसांचे काहीच प्रकार असू शकत नाहीत

मी नावाजलेला ‘सत्यकथा पानोपानी’ हा दिवाळी अंक मागवला आहे. त्यावर ‘लकी गिफ्ट’ आहे. दुकानांच्या बाहेर बोर्ड असतात अगदी कमी किमतीत म्हणजे पन्नास टक्के घसघशीत सूट. साठ टक्के सूट. प्रत्यक्षात सुटेची वस्तू संपलेली असते. नाहीतर एक्सपायरी झालेली असते. मग दुकानदार आपल्या गळ्यात कुठली ना कुठली वस्तू मारतो. ग्राहकाचं आणि दुकानदाराचं घासाघासीचं किमतीचं गणित सारख चालू असतं.......

‘Lynch Files : The Forgotten Saga of Victims of Hate Crime’ या पुस्तकात आजच्या भयावह चित्राची एक बाजू मांडण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न केला आहे

झुंडहत्या आणि त्याला मिळणारं राजसत्तेचं पाठबळ, हा अतिशय गंभीर आणि चिंतेचा विषय झालेला आहे. या हत्या करताना क्रौर्याचं केलं जाणारं बीभत्स प्रदर्शन ही त्याहीपेक्षा अधिक चिंताजनक गोष्ट आहे. सर्वसाधारण माणसाच्या मनात वसणारी मानवतेची भावना, इतरांच्या दुःखांप्रती असलेली सहवेदनेची जाणीव मारून टाकण्याचा प्रयत्न अशा घटनांतून केला जातोय, असं खेदानं म्हणावं लागतं.......

ह्या देशाचे करंटेपण असे की, सतत तेहतीस वर्षे काम करणाऱ्या या तपस्व्याच्या कार्याची स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतरही दखल तर घेतली गेली नाहीच, परंतु त्याच्या कामात अडथळे मात्र आणले गेले

“या देशाचे दुर्दैव आहे की विवेकाच्या आधारावर उभी केलेली कोणतीही चळवळ येथे यशस्वी होत नाही. दांभिक प्रदर्शन, पायी चालणे, लंगोटी नेसणे, केस वाढवणे, खाण्यापिण्याचे काही विलक्षण नियम पाळणे अशा युक्त्यांनी येथे व्यक्तित्व निर्माण होते. लेनिन, स्तालीन, किंवा माओ-त्से-तुंग यांना अशा युक्त्या कराव्या लागल्या नाहीत. परंतु त्यांनी जे काम केले, तसे हजारो ढोंग्यांच्या हातून होणार नाही. असे लोक लोकांची दिशाभूलच करतील...”.......

‘आणि मी रस्ता ओलांडला’ : लहानपणीचा धडपडीचा काळ, पत्रकारितेत येण्याआधीचा संघर्षपूर्ण काळ आणि सिनेक्षेत्रातील मुशाफिरीचा छोटासा काळ यांचा वाचनीय ‘कॅलिडोस्कोप’

पत्रकार आणि साहित्यिक श्रीकांत बोजेवार यांच्या ‘आणि मी रस्ता ओलांडला’ या पुस्तकात त्यांनी ‘ऋतुरंग’ या दिवाळी अंकात लिहिलेल्या सहा लेखांचा समावेश आहे. ‘आणि मी रस्ता ओलांडला’ हा २००८ साली ‘ऋतुरंग’मध्ये प्रकाशित झालेला लेख प्रचंड वाचकप्रिय ठरला. त्यावर त्यांना आजही कुठून कुठून प्रतिक्रिया मिळत असतात. त्यामुळे पुस्तकाचं नाव याच लेखावरून ठेवलं आहे.......

‘भैया एक्स्प्रेस आणि इतर कथा’ : बिहारमधून येणाऱ्या गाडीला पंजाबात ‘भैया एक्स्प्रेस’ म्हटलं जातं. पण या एक्स्प्रेसमधून उतरणाऱ्या श्रमिक वर्गाकडे इतर वर्गाचा पाहायचा दृष्टीकोन मात्र तिरस्काराचाच असतो

अरुण प्रकाश यांची 'भैया एक्स्प्रेस' ही कथा नोकरीसाठी स्थलांतर कराव्या लागणाऱ्या गरीब बिहारी समूहाची व्यथाकथा कथन करते. रामदेव हा अठरा वर्षांचा तरुण पंजाबमध्ये मजुरीसाठी गेलेल्या आपल्या भावाला - विशुनदेव - शोधायला निघतो. पंजाबमध्ये दंगली सुरू असतात. कर्फ्यू लागणं सामान्य घटना होऊन जाते. अशा परिस्थितीत रामदेवला पंजाबात जावं लागतं. प्रवासात त्याला भावाविषयीच्या भूतकाळातील घटना आठवत राहतात.......

पुरंदऱ्यांच्या लेखनातून असे जाणवते की, पाण्याच्या समान वाटपात किंवा हक्काच्या वाटपात सर्वाधिक चुकार अन् लबाड राज्य महाराष्ट्रच आहे!

प्रा. पुरंदरे यांची पाणीप्रश्नावरची सारी पुस्तके अत्यंत मोलाची आहेत. मात्र ती अभ्यासक, शास्त्रज्ञ, अभियंते आणि नोकरशहा यांच्यासाठी. जे या पाणी पळवण्याच्या कटामागे असतात, तसेच सिंचन घोटाळ्यासारख्या भ्रष्टाचारामागे असतात किंवा अत्यंत काळजीपूर्वक तयार केलेल्या योजना व अहवाल धाब्यावर बसवून उजळ माथ्याने पुन:पुन्हा सत्तेत असतात. त्यांना आलेला मेद अशा गंभीर व साधार मांडणीने कधी उतरेल, असे वाटत नाही.......

संथपणे वाहणाऱ्या नदीच्या काठी बसून आपल्या जिवलग सख्यासोबत घरगुती भाषेत हितगूज साधावं, तशा पद्धतीनं या पुस्तकातील प्रत्येक लेख आपल्याशी संवाद साधतो

आपण निसर्ग सान्निध्यात राहतो, भटकंती करतो, म्हणून इतर जगाला तुच्छ लेखणं आणि त्या जगातील लोकांच्या जगण्याकडे तिरस्काराने बघणं, असं काहीही हेसेच्या लेखनात घडत नाही. उलट तो शहरातील धकाधकीच्या, काही प्रसंगी खोट्या वाटणाऱ्या जगण्याला समजून घेण्याचा प्रयत्न करताना दिसतो. हा मनाचा मोकळेपणा त्याच्यात निसर्ग वाचनामुळेच निर्माण झालेला आहे, हे आपल्या लक्षात येतं.......

रॉय किणीकर आणि उमर खय्याम यांनी कवितेचे पंख घेऊन ‘आध्यात्मिक भरारी’ घेण्याचा प्रयत्न केला. आणि आपल्यासाठी हे पंख मागे ठेवून ते पुढच्या प्रवासाला गेले!

क्षुद्र दुःख माणसाला क्षुद्र बनवते. सखोल दुःख माणसाला उदात्त बनवते, ‘नोबल’ बनवते. ह्या दुःखाची झिंगच वेगळी! हे दुःख आपल्याला मोठे बनवते. माणूस म्हणून उत्क्रांत करते. आपण सुखी असतो तर आपली एवढी प्रगती झाली नसती, अशी भावना तयार करते. हे दुःख एक भूल संपूर्ण आयुष्यावर चढवते. किणीकर असे उदात्त दुःख मागत आहेत. त्याची भूल मागत आहेत.......

कित्येक वेळा माणूस एकटेपणाच्या फटकाऱ्यांनी इतका वैतागतो की, आपणच आपले प्रेत आपल्याच खांद्यावर घेऊन चाललेलो आहोत, असे त्याला वाटते

मन मरून गेलेले, प्रेतवत झालेले असते. पण शरीर जिवंत असते म्हणून वाटचाल सुरू असते. इतकेच! मागून आपल्याला छळणारे लोक कोल्ह्या-कुत्र्यासारखे आपल्याला त्रास द्यायला येत असतात. अशा वेळी स्वतःच स्वतःचा हा प्रवास संपवावा असे वाटते. आपण गेलो, तर केवळ आपल्या शरीराला खाणाऱ्या मुंग्यांना आपल्यात रस राहील. आणि त्यांनी खाऊन आपण संपलो, म्हणून फक्त त्यांना आपल्या संपण्याचे वाईट वाटेल. तेच मुंग्यांनी आपल्यासाठी गायलेले शोकगीत!.......

जे जे काही खोटे आहे, कमअस्सल आहे, त्याबद्दल लिहिताना किणीकरांची लेखणी जहाल बनते. कधी कधी विषारीसुद्धा बनते...

लोकांना हे आवडेल का, ते आवडेल का, असा विचार करत लिहिल्यामुळे खरे जीवन त्या लेखनात अवतरत नाही. सगळेच जान नसलेले. कृत्रिम आणि विकावू! बाजारातल्या वस्तू ज्याप्रमाणे विकण्यासाठी तयार केल्या जातात, त्या प्रमाणे हे लेखनसुद्धा विकण्यासाठीच तयार केले जाते. ते उत्स्फूर्त नसते. ते स्वयंभू नसते. विकावू लेखनात अक्षरत्वाची बूज राखली जात नाही. अशा लेखनात अक्षरे वळवळणारे जंतू बनून राहतात!.......

‘अक्षर’ म्हणजे जे संपत नाही असे ते! परंतु अंतिम सत्यापुढे शब्दांच्या ‘अक्षर’तेचे इमले कोसळून पडतात...

अक्षरांची अपूर्णता किणीकरांनी अनेक प्रकारे लिहिली आहे. अंतिम सत्य अनिर्वाच्य आहे. ते कुठल्याही शब्दाआड लपलेले नाही. ते शब्दाच्या पलीकडचे आहे. शब्द हा अंतिम सत्याचा भाग आहे. त्याला आपल्यापेक्षा विस्ताराने मोठे असलेले अंतिम सत्य कसे सांगता येईल? एखाद्या भागाला संपूर्णाची अनुभूती कशी असेल? अक्षर म्हणजे जे संपत नाही असे ते! परंतु अंतिम सत्यापुढे ह्या शब्दांच्या अक्षरतेचे इमले कोसळून पडतात.......

‘एच-पॉप : द सिक्रेटिव्ह वर्ल्ड ऑफ हिंदुत्व पॉप स्टार्स’ – सोयीस्करपणे इतिहासाचा विपर्यास करून अल्पसंख्याकांविषयी द्वेष-तिरस्कार निर्माण करणाऱ्या ‘संघटित प्रचारा’चा सडेतोड पंचनामा

एखाद्या नेत्याच्या जयंती-पुण्यतिथीच्या निमित्तानं रचली जाणारी गाणी किंवा रॅप साँग्स हा प्रकार वेगळा आणि राजकीय क्षेत्रात घेतल्या जाणाऱ्या निर्णयांवर, देशातील ज्वलंत प्रश्नांवर सातत्यानं सोप्या भाषेत गाणी रचणं हे वेगळं. भाजप थेट अशा प्रकारची गाणी बनवत नाही, पण २०१४नंतर जी काही तरुण मंडळी, अशा प्रकारची गाणी बनवतायत त्यांना पाठबळ, प्रोत्साहन आणि प्रसंगी आर्थिक साहाय्य मात्र करते.......

सावित्रीने दाखवून दिले आहे की, खरी तपस्या मृत्यूला परतवून लावू शकते. हा एक प्रकारे ‘अमृता’ला शापच आहे...

किणीकरांच्या स्वभावात आणि अभिव्यक्तीत एक विक्षिप्तपणा दिसतो. अमृत विकणारे म्हणजे कर्मकांडी भोंदू. हा जप करा, मृत्यू दूर राहील, ही अंगठी घाला शतायुशी व्हाल - असे सांगणारे अमृताचे कंत्राटदार. ह्या लोकांशी किणीकरांनी पैज घेतली. म्हणजे जणू काही साक्षात मृत्यूशीच पंगा घेतला. साप चावूनही सत्यवान मेला नाही. कारण सावित्रीची तपस्या. तिची खरी तपस्या हाच ह्या अमृत विकणाऱ्यांना शाप आहे.......

‘हे राम’ म्हणून गांधीजी फक्त एकटे कोसळले नाहीत. त्यांच्याबरोबर संपूर्ण पृथ्वीचे पृथ्वी म्हणून असणेसुद्धा ‘हे राम’ म्हणून कोसळले आहे

महात्मा गांधींच्या मृत्यूचे दुःख करता करता, किणीकर एकदम मानवी आयुष्यातील मृत्यूच्या अपरिहार्यतेला कवेत घेतात- ‘कापूर जळू दे, जळणे त्याचे काम’. शरीर कधीतरी एकदा पडणारच! संपून जाणे हे त्याचे मुख्य लक्षण आहे. जळून जाणे हे कापराचे काम आहे. मागे फक्त सुवास उरतो. गांधींच्या मृत्यूच्या दुःखात असताना किणीकर मानवी जीवनातील मृत्यूची अपरिहार्यता स्वीकारण्याचा प्रयत्न करतात, पण परत एकदा ते दुःखात कोसळतात.......

या स्त्रिया म्हणजे प्रदर्शनीय वस्तू. एक माणूस म्हणून जिथं त्यांना किंमत दिली जात नाही, त्यात सहभागी होण्यासाठी या स्त्रिया का धडपडत असतात, हे जाणून घेण्यासाठी मी तडफडत होते…

ज्यांनी १९७०च्या दशकाच्या अखेरीला मॉडेल म्हणून काम सुरू केलं आणि १९८०चं संपूर्ण दशकभर व १९९०च्या दशकाच्या सुरुवातीचा काही काळ, म्हणजे फॅशन इंडस्ट्रीच्या वाढीचा आलेख वाढायला सुरुवात झाली, त्या काळापर्यंत काम करत राहिल्या आहेत, त्यांना ‘पहिली पिढी’, असं म्हटलं जातं. मी जेव्हा त्यांच्या मुलाखती घेतल्या, तेव्हा त्या पस्तीस ते पंचेचाळीस या दरम्यानच्या वयोगटात होत्या. सगळ्या इंग्रजी बोलणाऱ्या.......

निर्मितीचा मार्ग हा अंधाराचा मार्ग आहे. निर्मितीच्या प्रेरणेच्या पलीकडे जाणे, हा प्रकाशाकडे जाण्याचा, शुद्ध चैतन्याकडे जाण्याचा मार्ग आहे

ही माया, हे विश्व, हे अज्ञान आहे. हा काळोख आहे. त्याच्या मागील शुद्ध चैतन्य हा प्रकाश आहे. सूर्य, उषा ही भौतिक जगातील प्रकाशाची रूपे आहेत, पण ती मायेचाच एक भाग आहेत. ह्या अर्थाने ती अंधःकारस्वरूप आहेत. निर्मिती ही मायेची स्फूर्ती आहे. त्या अर्थाने माया आणि निर्मिती ह्या एकच आहेत. उषा हे मायेचे एक रूप आहे. तिची निर्मितीशी नाळ जुळलेली असणे स्वाभाविक आहे. निर्मिती कितीही गोड वाटली, तरी तिचे रूपांतर शेवटी दुःखातच होते.......

खोट्या माहितीवर उभ्या असलेल्या सत्तेच्या डोलाऱ्याला सुरुंग लावायचा असेल, तर ‘Love Jihad and Other Fictions’ हे पुस्तक मोठ्या प्रमाणात प्रसारित झालं पाहिजे!

श्रीनिवासन जैन, मरियम अलावी आणि सुप्रिया शर्मा या तीन लेखक-पत्रकारांनी ‘Love Jihad and Other Fictions : Simple Facts to Counter Viral Falsehoods’ या पुस्तकात मुस्लिमांबद्दलचा खोटा प्रचार किती नावांनी कधी मुखवट्यांआड, तर कधी थेट केला जातो आणि त्याचे पडसाद सामाजिक-राजकीय वर्तुळात कसे उमटतात, हे अभ्यासपूर्वक, पुराव्यांनिशी दाखवून दिलं आहे........

ह्या दुनियेची रीतच उफराटी आहे. खरं तर देव माणसातच लपलेला आहे, असे अध्यात्म ओरडून ओरडून सांगते आहे. तरीही माणूस दगडाच्या मूर्तीत ‘देव’ शोधायला जातो

कोरा पाषाण मूर्तीत रूपांतरित झाला म्हणून देव कसा बनेल? स्वतःतील देव विसरायचा आणि दुसरीकडे शोधायचा, ही उफराटी रीत आहे. खरं तर अध्यात्म सांगते की, दगडामध्येसुद्धा देव आहे, पण माणसाला जसा स्वतःमधील देव प्रतीत होऊ शकतो, तसा दगडाला प्रतीत होऊ शकत नाही. ह्या अर्थाने दगड म्हणतो आहे की, मी कोरा आहे, तशी मूर्तीसुद्धा कोरी आहे.......

‘रेघ’ : या पुस्तकाच्या ‘प्रामाणिक वाचना’नंतर वर्तमानपत्रांतील बातम्यांचा प्राधान्यक्रम, त्यांतल्या जाहिरातींमधला मजकूर, तसेच सामाजिक-राजकीय-सांस्कृतिक क्षेत्रांतील घटनांसंबंधीच्या बातम्या, यांकडे अधिक सजगपणे, चिकित्सकपणे पाहण्याची सवय लागेल

मर्यादित संसाधनांच्या साहाय्याने जर डोंगरे यांच्यासारखे लेखक इतकं चांगलं, उल्लेखनीय काम करू शकत असतील, तर करोडो रुपये हाताशी असणाऱ्या माध्यमांनी किती मोठं काम केलं पाहिजे, असा विचार मनात आल्याशिवाय राहत नाही. पण शेवटी प्रश्न येतो तो बांधीलकी, प्रामाणिकपणा आणि न्यायाची चाड असण्याचा. वृत्तवाहिन्यांवर ज्या गोष्टी दाखवल्या जात, त्या विषयांवर ‘रेघ’सारख्या पुस्तकातून प्रकाशझोत टाकला जातो.......

‘होल्डिंग टाईम कॅप्टिव’ : इब्राहिम अल्काझी यांच्याविषयीचं हे पुस्तकं वाचताना त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे इतके पैलू दिसतात की, त्यांना बघावं असं वाटलं मला…

हे साधं सरळ पुस्तकं असतं, तर एव्हाना मी वाचून, चाळून कोणाच्या तरी माथी मारलं असतं, पण या पुस्तकातील छायाचित्रं मला यातल्या बाराखडीपेक्षा प्रिय आहेत... एक छायाचित्र तर मला ‘अल्काझी पर्वा’मध्ये घेऊन जातं. धर्मवीर भारती यांचं ‘अंधायुग’ दिल्लीच्या भग्न पुराने किल्लामध्ये अल्काझी यांनी सादर केलं होतं... भग्नअवशेषात ‘नाट्य’ बघणारा आता कोण आहे?.......

शब्दांना मानवी मनातील विचार पूर्णत्वाने सापडत नाहीत. मनाच्या पलीकडचे काय सापडावे?

ह्या आयुष्यात काय पूर्णत्वास जाते? सगळे अर्धेमुर्धेच राहून जाते. लिहायचे ते लिहून होत नाही. सांगायचे ते सांगून होत नाही. एवढी सगळी निराशा होते, आणि कथा संपते. पण कुणाला ती कथा ऐकण्यात रस नसतो. जीवनाची रात्र संपली तरी वेदना संपते का? तर नाही! पुन्हा एकदा जन्म सुरू होणार असतो. पुन्हा सगळी फरफट सुरू होणार असते. पुन्हा एक अर्धी कहाणी सुरू होणार असते.......

कबिरांच्या वाराणसीच्या वाहत्या वाणीच्या गंगेला जणू मराठी ओव्या-अभंगांचे घाट बांधले आहेत, असे म्हटले तरी वावगे होणार नाही...

या पुस्तकात जे निवडक दोहे आहेत, त्यांतील गूढ अर्थ जरी आपण खोलवर जाऊन बघितला, तरीसुद्धा आपल्याला कबीर अध्यात्म कशाला म्हणतात, हे समजू शकते. तो अर्थ पारंपरिक अध्यात्म परिभाषेपेक्षा खूप वेगळा आहे. कोणतीही उपाधी न करता स्वत:च्या अंतरंगात शोध घेणारी ही दिशा आहे. मराठी संतांनी जे मराठीत सांगितले, तेच कबीर फक्त हिंदीत (त्यांच्या मिश्र) भाषेत सांगत आहेत.......

या दुनियेत प्रेषित म्हणून आलेले, बुद्ध म्हणून आलेले, अवतार म्हणून आलेले सगळे मृत्यू पावलेले आहेत. प्रेषित असो, बुद्ध असो, अवतार असो, देव असो, कुणालाही मरण चुकत नाही

राम, कृष्ण यांनी अवतार घेताना धारण केलेली शारीरिक अस्तित्वे त्या विराट तत्त्वाचाच अंश आहेत. त्यांना आपले अवतार कार्य झाले की, त्या विराट तत्त्वात लुप्त व्हावे लागते. प्रेषित असो, बुद्ध असो, अवतार असो, सगळे त्या विराट तत्त्वाच्या आधीन आहेत. सगळे ‘आभाळा’च्या आधीन आहेत. त्याचे दर्शन कुणाला झाले आहे काय? त्या विराट तत्त्वाच्या ‘मनात’ काय आहे, हे कुणाला कळले आहे काय?.......

रॉय किणीकरांना कवी म्हणून जी प्रतिष्ठा मिळायला पाहिजे होती, ती त्यांच्या आयुष्यात आणि नंतरही मिळाली नाही…

‘दीपावली’ ही किणीकरांची निर्मिती असूनही त्यांना स्वतःला त्यातले काहीही मिळाले नाही. असे अनेक आघात किणीकरांनी पचवले. ह्या आघातांमुळे त्यांची निर्मिती कधीच थांबली नाही. पण एक माणूस म्हणून खंत राहिलीच. एवढा मोठा कवी, त्याला गरिबीत का राहावे लागले? उमर खय्याम प्रचंड श्रीमंतीत जगला, तसे जीवन किणीकरांच्या वाट्याला आले असते, तर किती बहार आली असती?.......

जुने लोक म्हणतात, ‘लोकसंगीतातून रागसंगीत निघालंय.’ पण सांगत कोणीच नाही की, कसं निघालं?...

रागांबद्दल मी नेहमी म्हणतो, ‘राग बनाये नहीं जाते, राग बनते है.’ मी तर त्याच्यावर व्यवस्थित पाय रोवून उभा आहे. त्यासाठी बरीच लॅबोरेटरी वगैरे तयार करावी लागते. केमिकल घालून हा राग आहे की नाही, ते हलवून बघावं लागतं. मग तो झाल्यानंतर आनंद होतो. असे अकरा राग निर्माण झाले आहेत. और पहले का जो पुराना मटेरियल होता हैं, उसपर आप संकीर्ण राग बना सकते हैं.......

‘बहिष्कृतां’च्या घरचे अन्न ‘बहिष्कृतां’प्रमाणेच उपेक्षिले गेले. त्यामुळे ‘ब्राह्मणेतर खाद्यसंस्कृती चळवळी’ने आपली ‘देशी’ बाजू जगापुढे मांडायला सुरुवात केलीय...

स्वच्छता व शुद्धता या दोहोंना अस्पृश्यतेचा मोठा संदर्भ आहे. ज्यांना शिवायचे नाही ते अस्पृश्य. त्यांनी जवळ यायचे नाही की, शेजार करायचा नाही, हा ब्राह्मण व सवर्ण यांचा नियम. घाणीची कामं ज्यांना वर्णाश्रम धर्माप्रमाणे करायला लावली, त्यांना घाण समजून अस्पृश्य ठरवण्यात आले. साहजिकच ही माणसं कशी जगतात, काय खातात-पितात, काय विचार करतात, याची जाणीवच वरच्या तिन्ही वर्णांना म्हणजेच सवर्ण जातींना नव्हती.......

किणीकरांना सगळी दर्शने कळत होती आणि अजून महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे ती काव्यात उतरवता येत होती. आणि अजून मोठी गोष्ट म्हणजे ते काव्य चार ओळींपुरते सुटसुटीत ठेवता येत होते

किणीकरांवर मानवेंद्रनाथ रॉय ह्यांच्या विचारसरणीचा मोठा प्रभाव होता. त्यांच्या नावावरूनच त्यांनी स्वतःला ‘रॉय’ हे नाव घेतले होते. रॉय यांनी 'रॅडिकल ह्यूमॅनिझम’चा पुरस्कार केला. त्या काळच्या महाराष्ट्रात अनेक नेत्यांवर, लेखकांवर आणि विचारवंतांवर रॉय ह्यांचा प्रभाव पडला होता. रॉय ह्यांनी क्रांतीचा मार्ग नाकारला असला, तरी त्या काळी तरुण असलेल्या किणीकरांना मनात कुठेतरी क्रांतीचे आकर्षण वाटले असणार.......

किणीकरांच्या कवितेतील आशयघनता पचवायची असेल, तर खूप विचार करायला लागतो. ह्या अर्थाने ते मर्ढेकरांच्या खूप जवळचे आहेत

कल्पवृक्ष तुम्हाला काय देतो? तो तुमच्या मनाला पाहिजे ते देतो. म्हणजे तुम्हाला मनाच्या पातळीवर अडकवतो. तो तुम्हाला मनाच्या पार जाऊ देत नाही. म्हणजे अध्यात्माच्या दृष्टीने तो चुलीत घालण्याच्याच लायकीचा असतो. एखादी बाई खानावळ घालून भूक भागवते, त्याप्रमाणेच पैसा मानवाच्या विविध भुका भागवण्याचेच काम करतो. सुखे पुरवण्याचे काम करतो. अमृत तरी काय करते? तुम्हाला अमर बनवते. पण आत्मा अमरच असत नाही काय?.......

म्हटले तर हा ग्रामीण राजकारण उलगडून सांगण्याचा खटाटोप आहे अन् म्हटले तर शेतकऱ्यांना लुबाडणाऱ्या व्यवस्थेला पर्याय उभे करणाऱ्या पुढच्या पिढीतील शेतकरी तरुणांचा संघर्ष आहे

ही केवळ भानुदासराव पाटील, विक्रम शिंदेचीच कथा नाही, तर आबासाहेब जाधव, दिनकरराव पाटील यांच्यासारख्या लोकशाही प्रक्रियेने उदयास आलेल्या नव्या सरंजामदारांचीही गोष्ट आहे. आर्थिक संसाधनांच्या बळावर वाट्टेल तेवढा पैसा मोजून निवडणुका जिंकणारे, मतदारांचा कौल फिरवणारे आबासाहेब, दिनकरराव केवळ हैबतपुरातच नव्हे, महाराष्ट्रात सगळ्याच मतदारसंघांत दिसून येतात, पण.......

या पुस्तकातल्या ‘बिटविन द लाईन्स’ नीट वाचल्या, तर आजच्या मराठी पत्रकारितेची ‘अवनत’ अवस्था आणि तिची ‘ऱ्हासपरंपरा’ नेमकी कुठून सुरू झाली, हे लख्खपणे समजते!

आपल्या गुणी-अवगुणी सहकाऱ्यांकडून उत्तम ते काढून घेण्यापासून, समाजातल्या व्यक्ती-संस्था यांचं योगदान नेमकेपणानं अधोरेखित करण्यापर्यंत बर्दापूरकरांचा सर्वत्र संचार राहिला. त्यामुळे त्यांच्या पत्रकारितेला सत्त्व, नैतिक बळ आणि गांभीर्याची झळाळती झालर लाभत राहिली. आजच्या मराठी पत्रकारितेच्या संदर्भात त्या झालरीचा ‘थर्मामीटर’ म्हणून वापर केला, तर जे ‘तापमान’ कळतं, ते काळजी करावं, असंच आहे.......

लोकशाहीबद्दल आस्था किंवा काळजी व्यक्त करणं, ही काही लोकांचीच जबाबदारी आहे, हा समज खोडून काढायचा तर कामच केलं पाहिजे. ‘लोकशाही गप्पा’ हे त्या व्यापक कामाच्या गरजेतून आलेलं छोटंसं काम आहे

पुरेशी मेहनत करून आणि संवादाच्या सर्व शक्यता खुल्या ठेवून लोकांशी बोललं गेलं, तर प्रत्येकाच्याच आकलनात वाढ होते. आणि हळूहळू भूजलाची पातळी उंचवावी, तसं लोकशाहीबद्दलचं भान सखोल होण्याची शक्यता निर्माण होते. आपल्या भोवतीच्या गदारोळातून एकमेकांचा हात धरून, एका सजग आणि जिवंत लोकशाहीच्या मुक्कामापर्यंत मैदान मारणं आपल्याला सहज शक्य आहे. त्यासाठी एकमेकांना शुभेच्छा देणं एवढं तरी आपण करूच शकतो. ते मनःपूर्वक करू या!.......

रॉय किणीकर मोठे ठरतात ते त्यांच्या जीवनदृष्टीमुळे. त्यांच्या जाणीवेला एकाच वेळी मानवी जीवनातले आदर्श आणि पाशवीपणासुद्धा दिसतो!

पाण्याच्या लाटांवर तरंगणाऱ्या आगीइतकी प्रीती अस्थिर असते. क्षणभंगूर असते. पाण्यावरची आग जेवढी सुंदर दिसते तेवढीच प्रीती सुंदर दिसते आणि असतेही. आग ‘इन्टेन्स’ असेल, तरच ती पाण्यावर किंवा पाण्यामध्ये टिकू शकते. ज्वालामुखीचा लाव्हा समुद्रात तेजाळत राहतो. पण, कितीवेळ? हळूहळू पाण्याच्या स्पर्शाने त्याचाही दगड होतो. प्रीतीचेही तसेच असते. लग्न जन्माची गाठ आहे, पण प्रेमाविषयी तसे कसे म्हणता येईल? .......

रॉय किणीकर ‘आधुनिक काळा’तील बंडखोर प्रवृत्तीचे कवी होते. म्हणून त्यांनी शारिरिक प्रेमाच्या रुबाया लिहिल्या...

इंग्लंडमध्ये वर्ड्सवर्थ आणि कोलरिज ह्यांनी १८००च्या सुमारास, साहित्यात ‘रोमँटिक मूव्हमेंट’ आणली. सामान्य माणसाच्या भावभावना हा कवितेचा विषय असू शकतो, हे ह्या मूव्हमेंटमधील कवींनी ठासून सांगितले. पुढे १८८०च्या सुमारास केशवसुतांनी अशा प्रकारची नवी कविता लिहिली, पण त्या काळाच्या मानाने प्रेमभावना फक्त लिहिली गेली. शारिरिक प्रेमाचे वर्णन कवितेत यायला पुढे ७० वर्षांचा काळ जावा लागला.......

‘प्रोपगंडा’ : राजकारणाबद्दल तावातावाने बोलणाऱ्या भावनाशील ‘भारतीय जनमानसा’ला भानावर आणणारं पुस्तक

पत्रकार रवि आमले यांचं ‘प्रोपगंडा’ हे पुस्तक आपल्या डोळ्यांत अंजन घालण्याचं काम करतं. आपण अनावश्यक आणि असत्य माहितीच्या विळख्यात गुरफटलो आहोत. त्यातून जे पद्धतशीरपणे आपल्यापर्यंत पोचवलं जातं, त्यालाच आपण कळत-नकळत ‘सत्य’ मानायला लागतो, याचा हे पुस्तक पर्दाफाश करतं. अनेक उदाहरणांच्या माध्यमातून लेखकाने ‘प्रोपगंडा’ कसा राबवला जातो, हे साधार पुराव्यानिशी सांगितले आहे.......

रॉय किणीकर आध्यात्मिक होते की नाही, मानवी बुद्धीच्या पलीकडे ते गेले होते की नाही, हे कळायला मार्ग नाही, पण त्यांना अध्यात्म बुद्धीच्या पातळीवर तरी चांगलेच उमगले होते, ह्यात शंका नाही!

किणीकर चार ओळी लिहितात आणि आपल्याला केवढा प्रवास घडतो! कला आणि निसर्ग हा संवेदनशील लोकांचा विसावा असतो. हे रुबाई लिहिणारे लोक मूळचे आध्यात्मिक. किणीकर आध्यात्मिक होते ह्या विषयी कुणाच्या मनात काही शंका असायचे कारण नाही. आता पर्यंत ते अनेक रुबायांमध्ये दिसलेलेच आहे. पुढेही ते दिसत राहीलच. स्वतः उमर खय्याम सूफी होता. पण ह्या लोकांना अध्यात्माच्या अलीकडे जे आहे ते जगून घ्यायचे आहे.......

‘आधुनिक चाणक्य’ : या पुस्तकात अभ्यास असलाच, तर तो केवळ ‘अप्रिय गोष्टी’ कशा टाळाव्या याचा आणि संशोधन असलेच, तर ते बहुधा ‘प्रचारपत्रकां’चे आणि सध्याच्या ‘सरकारी फतव्यां’चेच आहे

पहिल्या प्रकरणाच्या शेवटी लेखकाने लिहिले आहे की, अमित शहा यांचा हा केवळ व्यक्तिपूजनाचा सोहळा नाही (अर्थात असे आवर्जून सांगावे लागते, याचा अर्थ हे लेखन तसेच आहे, हे लेखकालाच अपराधी वृत्तीने जाणवते आहे.), तर नवनवीन नेतृत्व घडणीच्या वस्तुपाठाचाच तो एक भाग ठरावा. काल्पनिक घटना सत्य आहेत असे दाखवून, व्यक्तीमाहात्म्याबाबत दडपून लिहायचे, असा हा मामला आहे.......

प्राचार्य कौतिकराव ठाले सरांनी उन्हातान्हात भटकणाऱ्या माझ्यासारख्या अनेक गरीब, होतकरू तरुणांना सांभाळलंय… म्हणून मला ते ‘आधारवड’ वाटतात!

आज ठाले सरांविषयी लिहिताना त्याच कृतज्ञतेचा मी नम्रपणे उच्चार करतोय. त्यांनी मला रोजीरोटीला लावलं. एवढंच नाही, तर गरिबी सोसताना अनुभवाला येणाऱ्या अपमानित जीवनाचा भूतकाळ विसरायला लावेल, असं सन्मानाचं जगणं माझ्या वाट्याला येण्यात त्यांचा मोलाचा वाटा आहे. त्यांची पितृछाया आजतागायत माझ्यावर आहे. वयाच्या ८१व्या वर्षीही हेवा वाटावी, अशी त्यांची ऊर्जा आहे.......

रॉय किणीकर रुबाईची परंपरागत ताकद आणि भारतीय आध्यात्मिक जीवनदृष्टी ह्यांच्या मिलाफातून एक वेगळेच जादूभरले रसायन तयार करतात…

रॉय किणीकरांमध्ये खूप धूमधाम आहे, निराशा आहे, तळमळ आहे, पश्चात्ताप आहे, माया आहे, प्रेम आहे, रसिकता आहे. सगळ्या सगळ्या भावना आहेत. सुखावणाऱ्या भावना आहेत आणि हैराण करणाऱ्याही भावना आहेत. पण ह्या सगळ्या ‘हैरानगी’ला किणीकर पुरून उरतात. किणीकर ह्यांच्याकडे एक विदुषकी जीवनदृष्टी होती. एक सुंदर मिश्किलपणा होता. किणीकर कित्येकदा फार अप्रतिम ओळी लिहून जातात.......

‘सोलापूर जिल्ह्याचे शिल्पकार : भाग १’ - सोलापूरच्या संघर्षमयी इतिहासाचे ताणेबाणे उलगडणारे पुस्तक!

या नामवंतांपैकी अप्पासाहेब वारद यांचे कार्य हे १९व्या शतकात झाले. माढ्याचे जी. डी. साठे, हाजी हजरत खान अशा पाच-सात जणांचे कार्य हे २०व्या शतकाच्या पूर्वार्धातील आहे, तर बाकीच्यांचे स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरच्या काळातले आहे. हा संग्रह वाचणाराला ग्रामीण जीवनाचे, राजकीय जीवनाचे, तसेच संघर्षमयी विकासाच्या इतिहासाचे सगळे ताणेबाणे पाहायला मिळतात व वाचकांच्या विचारांना चांगलीच चालना मिळते.......

देव आनंद हा हिंदी चित्रपटसृष्टीमधला पहिला ‘रोमँटिक हिरो’ म्हटला, तर त्याचा वारसा थेट शाहरुख खानपर्यंत येतो. आणि मग वाटेत लागतात शम्मी कपूर, राजेश खन्ना आणि ऋषी कपूर

विषय ठरला आणि आमच्या चर्चांना सुरुवात झाली. आमच्या तिघांच्या चर्चांमधून हळूहळू पुस्तकाने आकार घ्यायला सुरुवात केली. देव आनंद आणि शाहरुख खानमध्ये असलेलं साम्य, देव आणि शम्मी कपूर यांचं नातं, राजेश खन्नाचं सुपरस्टार होणं, ऋषी कपूरने अमिताभ बच्चनच्या काळात हिंदी सिनेमामधला रोमान्स जिवंत ठेवणं आणि तिथून शाहरुख खानपर्यंत येणं.......

जागतिकीकरणाच्या परिणामांच्या परिप्रेक्ष्यात १९९०नंतरचा महाराष्ट्र, जनजीवन आणि जनआंदोलने, हे या पुस्तकाचे मध्यवर्ती सूत्र आहे...

नव्वदच्या दशकात जागतिकीकरण आणि आर्थिक नवउदारमतवादी धोरणे राबवण्याच्या प्रक्रियेतून जगभर प्रचंड बदल झाले. महाराष्ट्रातल्या बदलांचा मागोवा या घेतला असून तो वाचकांना एक व्यापक दृष्टी देऊ शकतो. यात महाराष्ट्रातले विविध प्रश्न समजून घेऊन त्यांच्या सोडवणुकीसाठी वैचारिक भूमिका स्पष्ट करणारे महत्त्वाचे लेख आहेत. सर्व प्रत्यक्ष चळवळीतील कार्यकर्ते आहेत. त्यामुळे त्यांच्या लेखनात वैचारिक स्पष्टता दिसते.......

हे पुस्तक वाचणं म्हणजेच ज्वलंत मानवी समस्या सोडवण्याची वाट शोधणं. ज्यांना ती शोधायची आहे, त्यांच्यासाठी हा संदर्भाचा एक दस्तऐवज आहे

कॉ. भीमराव बनसोड यांनी ३० महत्त्वाच्या पुस्तकांबाबत केलेलं हे लिखाण आहे. विविध विषयांवर काम करणाऱ्या किंवा अभ्यास-व्यासंग करणाऱ्या उत्तुंग व्यक्तींच्या वैचारिक-सैद्धान्तिक भूमिकांचा एक प्रकारे या लेखनात बनसोड यांनी ऊहापोह केला आहे. म्हणून दलित तसेच मार्क्सवादी विचारांचा आवाका समजून घ्यायलाही, हे लेखन मदत करेल. हे पुस्तक मूळ पुस्तकं वाचायला प्रेरित करते.......

केवळ इंग्रजी, मराठी, हिंदीच नव्हे, तर इतरही भाषांमध्ये अनुवादाचं काम करणाऱ्या अनुवादकांसाठी हे पुस्तक मार्गदर्शक व्हावं, असा प्रयत्न मी केलेला आहे

खरं तर मी अनुवादाला सुरुवात करण्यापूर्वी कोणताही कोर्स केला नव्हता, अनुवादाच्या तांत्रिक अंगांचं काही प्रशिक्षण घेतलं नव्हतं. पूर्वानुभव तर शून्यच होता; पण इंग्रजी भाषेबद्दल आपुलकी होती आणि मातृभाषा मराठीवर विलक्षण प्रेम होतं. तिची थोडीफार सेवा आपल्या हातून घडावी, ही प्रामाणिक इच्छा होती. बस, एवढ्याच भांडवलावर मी स्वतःला साहित्याच्या या महासागरात खुशाल झोकून दिलं.......

‘वसप’च्या माध्यमातून महादेव माने यांनी मराठी साहित्यविश्वात एक दमदार पाऊल टाकलं आहे. त्याबद्दल त्यांचं अभिनंदन!

वेगवेगळ्या अंगाने मानवी नात्यावर वेळोवेळी वाईट परिस्थितीची जी छाया (वसप) पडते, त्याचंच शब्दरूप म्हणजे या कथासंग्रहातील दहा कथा. ही कथा ग्रामविश्वाचे अनेकानेक सूक्ष्म कंगोरे उलगडून दाखवते. या प्रत्येक कथेचा नायक पुरुष असला, तरी कथा कुठेही पितृसत्ताक होऊ न देण्याचं भान लेखकानं कसोशीनं पाळलं आहे.......

प्रशान्त, तुझ्या लेखनातले धागेदोरे ‘सिम्फनी’मय असतात. त्यात ‘डिस्टॉर्शन’चं सौंदर्य आहे. या लेखनात ‘सुरूप-कुरूप’च्या पलीकडचं काही असतं. ‘चक्रमपणा’ही असतो…

तुझ्या लेखनात चक्रमपणा आहे, परंतु तो निव्वळ चक्रमपणा म्हणून येत नाही. म्हणजे पर्वती पायांवर चालून चढता येते, तर मी ती हातांवर चालून चढून दाखवतो, अशा तर्‍हेचा तो चक्रमपणा नाही. त्या चक्रमपणाला स्वतःची चक्रम शिस्त आहे. मला असं वाटतं की, त्याचं मूळ तुझ्या तत्त्वज्ञानाच्या अभ्यासात आहे. तू जे तत्त्वज्ञान वाचलं आहेस, ते तुला पचलेलं आहे. तू अर्धा-कच्चा नाही आहेस. तुझ्या ‘डिस्टॉर्शन्स’मधून ‘ब्युटी’ दिसत राहते.......

लेखिकेने स्त्री-पुरुष समता, समानता, स्त्रियांचे स्वातंत्र्य, विवाह, संततीनियमन, सामाजिक काम, ब्रह्मचर्य यांवरच्या लिखाणातून ‘रॅडिकल गांधी’ उभा केला आहे. यातच या पुस्तकाचे योगदान सामावले आहे

वास्तविक म.गांधींच्या कार्याचा ऐतिहासिक दृष्टीने विचार करून आजच्या काळाला उचित असा विचार त्यातून शोधला पाहिजे. या ऐवजी ऐतिहासिक व समग्रदृष्टीचा त्याग करून अस्मितांचे जतन सुरू आहे. अर्थातच यात गांधींच्या अनुयायांचाही दोष आहेच. या पार्श्वभूमीवर परिवर्तनवादी लेखिका व झुंजार कार्यकर्त्या निशा शिवूरकर यांनी या पुस्तकात ‘गांधीजी आणि स्त्री-पुरुष समते’च्या विविध पैलूंचा चिकित्सक विचार केला आहे.......

मानवी जगण्याची एकूण होरपळ आणि प्राथमिक प्रेरणांची रटरट व्यक्त करण्यासाठी ‘आधुनिक कथे’सारखं दुसरं प्रभावी माध्यम नाही

सतीश आयुष्याला थेट भिडणारा माणूस आहे. अशी माणसं जे निरखतात ते जगातल्या श्रेष्ठ माणसांना विचाराअंती सुचलेलं असतं. या कथेतला अविनाश हा सतीशचा जुळा भाऊ वाटतो. त्याला कुठल्याही गोष्टीच्या कानाकोपऱ्यात विखुरलेले बारीकसारीक भावनांचे, प्रेरणांचे, इच्छांचे, आकांक्षांचे आणि असूयेचे सुवर्णकण दिसून जातात. त्यांना आपल्या कथेत आणून तो आपल्या कथा अर्थगर्भ तर करतोच, पण त्या वाचताना वाचक सर्वांग तल्लखी अनुभवतो.......

नव्वदोत्तर कवितेला देशीवादी, सौंदर्यवादी किंवा महानगरी अशा कोणत्याही चौकटीत बसवणे तिच्यावर अन्यायकारकच ठरेल, कारण ही कविता सर्व प्रकारच्या चौकटींचा निषेध करते

मराठी कवितेत उत्तर-आधुनिक विचार पूर्णांशाने प्रकट झाला आहे, असे जरी ठामपणे म्हणता येत नसले, तरी प्रस्तुत ग्रंथात निवडलेल्या आठ कवींच्या कवितांमधून ‘उत्तर-आधुनिक संवेदन’ प्रभावीपणे व्यक्त झाले आहे, असे म्हणता येते. नव्वदोत्तर कालखंडातील उत्तर-आधुनिक जाणिवा व्यक्त करणाऱ्या या आठ कवींनी आपापल्या अनुभवक्षेत्राशी संबंधित प्रश्न प्रामाणिकपणे आजच्या वर्तमानाच्या भाषेत जोरकसपणे उपस्थित केले आहेत.......

नाळ तोडायच्या आधीपासून चितेपर्यंत, बाळहंबरापासून हंबरड्यापर्यंत ज्या स्त्रियांचा जीवनप्रवास प्रचंड वेदनादायी अन् संघर्षमय झाला, अशा जगातल्या सगळ्याच जातिधर्मांच्या असंख्य अनामिक स्त्रियांना अन् माझ्या प्रिय आईला ही कादंबरी समर्पित

जुनाट बुरसटलेल्या पायवाटा सोडून अशी बंडखोर अशिक्षित स्त्री ही स्त्री-मुक्तीच्या नव्या वाटा कशा शोधत असेल? स्वतःच्याच घरात निर्वासितांसारखं जीवन जगूनही अन् आयुष्याच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर सतत उपेक्षेची जन्मठेप भोगूनसुद्धा शापितासारखं जीवन व्यतीत करणारी स्त्री खंबीरपणे कशी लढली असेल? तिच्या याच बंडाची अन् संघर्षाची गोष्ट कादंबरीत मांडण्याचा मी पोटतिडकीनं प्रयत्न केलाय.......

श्रीभाऊंसारखा दर्दी, नव्या विचारांचं स्वागत करणारा, आपल्या तरुण संपादकाच्या मागे भक्कमपणे उभा राहणारा आणि चांगल्या लेखनाला दाद देणारा संपादक यापुढे होणे नाही!

श्रीभाऊंसारख्या नामवंत संपादकाच्या मार्गदर्शनाखाली मला संपादनाचे धडे गिरवता आले. मी चार वर्षे त्रैमासिक स्वरूपातल्या ‘माणूस’चं संपादन केलं. श्रीभाऊंचे माझ्यावर खोल संस्कार आहेत. त्यामुळे आजही दिवाळी अंक चाळले आणि ढिसाळ संपादन दिसलं की, डोक्यात राग शिरतो. श्रीभाऊ ‘माणूस’च्या अंकांच्या अनुक्रमणिकासुद्धा किती काळजीपूर्वक तयार करत! त्यांच्या मते अनुक्रमणिका म्हणजे अंकात शिरण्याचा दरवाजा.......

देशात आज काय चाललं आहे, याबाबत भिन्न मतं आहेत. तीही दोन टोकाची. कुणी म्हणतात, हा ‘अमृतकाल’ आहे, तर काहींना हा ‘जहरकाल’ वाटतोय...

मुळात प्रश्न कथानकात जे काही घडतं, ते खरंच घडतं का याचा आहे. आणि समजा घडवलं गेलं असलं, तर ते कोणत्या पद्धतीनं घडवण्यात आलं असावं, त्याला कुणाची प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष मदत-सहाय्य असावं, याचा तर्कशास्त्राच्या आधारे घेण्यात आलेला हा शोध आहे. यासाठी दैनिकं, साप्ताहिकं आणि, नियतकालिकांतील बातम्या, लेख मुलाखती यांचा आधार घेतला आहे. खास उल्लेख करायचा तो ‘गुजरात फाइल्स’ या पुस्तकाचा.......

बऱ्याच काळानंतर मराठीत ‘नवा नायक’ अवतरलाय... हीज नेम इज अगस्ती… ओन्ली अगस्ती!...

भक्कम प्लॉट असेल, तर्कशुद्ध रहस्य असेल, तरच त्याच्या उलगड्यात मौज. श्रीकांत बोजेवार यांनी ते येथे व्यवस्थित साधले आहे. ते ‘कसे’ याची वर्णने करत गेल्यास रहस्यफोडीचा गुन्हा घडायचा. तेव्हा ते प्रत्यक्षातच वाचलेले बरे. ते नक्कीच आनंददायी ठरेल. हां, त्यासाठी एकच अट. ती आपली समीक्षकी दृष्टी जरा बाजूला ठेवावी.......

हा ‘दस्तावेज’ कष्टाने पिचून जाणाऱ्या गरीब माणसांचा आहे... तो धडपडणाऱ्यांसाठी सदैव रस्ता दाखवत राहील!

लेखकाने आजूबाजूचा भोवताल आधुनिकरणाच्या नावाखाली कसा बदलत आहे आणि त्यातून परत माणसू कसा गुलाम होत आहे, याचीदेखील मांडणी केली आहे. म्हणजे सध्याचा माणूस बेकार कसा होत आहे, तो कर्जात, व्यसनात, वैफल्यात कसा अडकला आहे, याचे अनेक दाखले समोर येतात. त्यामुळे या कादंबरीला एक विशेष महत्त्व आहे.......

‘भावनिक प्रथमोपचार घरच्या घरी’ आणि ‘मैत्री मनाशी’ : मानसिक आरोग्याच्या समस्यांबाबतची सजगता, सतर्कता आणि जाण वाढवणारी पुस्तके

आपल्या वागण्यातील बऱ्याचशा नकारात्मक बदलांची नोंद, अभ्यास आणि त्यांचे विश्लेषण हे पुरेशा वैज्ञानिक पद्धतीने होत नाही अन् त्यावर विवेकी संवादही होत नाही. त्यासाठी सर्वसाधारणपणे आपल्या भवतालच्या माणसांचा या विषयावरील प्राथमिक जागृतीचा लसाविसुद्धा सकारात्मक असावा लागतो. त्याचबरोबर सामूहिक साक्षरता आणि सामूहिक इच्छाशक्ती यांची टक्केवारी वाढवावी लागते.......

पत्रकारच व्हायचं असं माझं काही निश्चित नव्हतं...

हे आत्मचरित्र नाही. गेल्या साडेचार दशकातील पत्रकारितेच्या काळाचं इतिहासलेखन नाही, समकालाचा तो वेध किंवा ते एक सरसकट ‘स्टेटमेंट’ नाही, कुणाची स्तुती किंवा कुणाला कमी लेखण्याचा हा प्रयत्न नाही किंवा पत्रकारितेतील योगदानाचा तो दावा नाही. पत्रकारितेच्या बदललेल्या स्वरूपाच्या विरोधात फोडलेला तो निषेधात्मक कर्कश टाहोही नाही, तर पत्रकारिता करताना आलेल्या अनुभवांचं हे काहीसं प्रांजळ कथन आहे.......

‘झांबळ’ : बदलत गेलेल्या ग्रामसंस्कृतीच्या ऱ्हासपर्वाचं चित्रण हा या कथांचा ‘युएसपी’ आहे…

‘झांबळ’मधले दुःख तसं एकजातीय नाही, ते अनेकपदरी आहे. शेवटाच्या अग्रावर उभ्या ग्रामजीवनातल्या बऱ्यावाईट अशा दोन्ही माणूसपणाच्या यातल्या नोंदी अजून भग्न रूपात का होईना शिल्लक अवशेषांचं अस्सल दर्शन घडवतात. तशा गावाच्या लोकजीवनात कालौघात दंतकथा बनलेल्या प्रेमाच्या-सुडाच्या-पिढीजात वैराच्या किस्सेवजा कथाही येतात. पण त्याचा मुख्य स्वर आहे भरलेल्या, नांदत्या ग्रामजीवनाचा ऱ्हास.......

‘निर्मला पाटील यांचे आत्मकथन’ : या कादंबरीत स्त्रीवाद आहे, वर्णव्यवस्थेची चिकित्सा आहे, वसाहतवाद आहे, लिंगभावाचे राजकारण आहे…

या कादंबरीत स्त्रीवाद आहे, वर्णव्यवस्थेची चिकित्सा आहे, वसाहतवाद आहे, लिंगभावाचे राजकारण आहे. या कादंबरीची अनेक वाचनं संभवतात, तरी यापलीकडे हे सगळं असण्याला ठोस कारणं असूनही त्यांची चिकित्सा करत, तरी त्यातून व्यक्तिगत आयुष्यात येऊ शकणाऱ्या नकारात्मकतेला मागे ठेवत निर्मला आयुष्याला कडकडून भेटण्यासाठी आपले बाहू पसरत सकारात्मक सम गाठते.......

इंद्रधनुष्य पाहताना आपल्याला वेगवेगळ्या रंगांच्या छटांचा अनुभव येतो, त्याचप्रमाणे हे पुस्तक वाचताना चेखवच्या कथांच्या विविध रंगच्छटा अनुभवायला मिळतील!

या कथा आपल्याशी ‘स्पेस-टाईम’ ओलांडून ‘रिलेट’ करतील; आपल्याच जगण्याबद्दल आपल्याला छोट्या-मोठ्या कहाण्या सांगतील; कदाचित आपल्या नजरेतून सुटलेल्या आपल्याच दुर्गुणांवर, विसंगतींवर बोट ठेवतील; आपल्याभोवती आपण स्वत: तयार केलेले कोश दाखवतील आणि झालंच तर आपल्या आयुष्यातल्या दररोज घडणार्‍या सापेक्ष शोककहाण्या उलगडून दाखवतील.......

श्री. पु. भागवत : व्यापक सामाजिक-सांस्कृतिक भान असलेले, वाङ्मयासह सर्व कलांवर प्रेम करणारे संपादक, प्रकाशक आणि वाङ्मयचिंतक

श्री. पु. भागवत अपूर्ण, अर्ध्यामुध्या साहित्यकृतीला परिपूर्ण बनवणारे संपादन करत. समोर आलेल्या लक्षणीय साहित्यकृतीला कलासंपन्न बनवू शकणारे, पण तिच्यात सुप्तपणे दडलेले घटक श्री. पुं. ना चटकन जाणवत. अशी अभिरुची, असे साहित्यकृतीच्या स्वरूपाचे अंतर्ज्ञान श्री. पु. भागवतांच्या आधी कुठल्याही संपादकाला प्राप्त झाले नव्हते. या अर्थाने ते एकमेव संपादक होते.......

‘आम्हीही भारताचे लोक’ : तृतीयपंथीयांबद्दलच्या पूर्वग्रहांनी सामाजिक मानसिकतेला प्रचंड विळखा घातला आहे. त्यातून सुटायचे असेल, तर आपल्या पूर्वग्रहांचे ‘डी-कंडिशनिंग’ करावे लागेल!

तृतीयपंथीयांच्या अनेक समस्या या पुस्तकात मांडल्या आहेत. त्या काय आहेत ते समाजापर्यंत पोहोचणे व त्यांच्याबद्दल जागृती होणे अपेक्षित आहे. परंतु फक्त समस्या मांडून हे पुस्तक थांबत नाही, तर या समस्यांच्या निवारणासाठी काय करता येईल, याचा ऊहापोहही राजकीय पक्ष, शैक्षणिक क्षेत्र, सामाजिक संस्था, शासकीय विभाग अशा वेगवेगळ्या दृष्टीकोनांतून त्यात केला आहे. त्यामुळे हे पुस्तक कृतिशीलतेला चालना देणारे आहे.......

‘आम्हीही भारताचे लोक’ : हे पुस्तक केवळ परिषदेचा दस्तावेज न होता, त्याला संदर्भग्रंथाचंही मोल यावं, या दृष्टीने आम्ही प्रयत्न केला आहे…

स्वतंत्र भारताचा राजकीय, सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक इतिहास अशा अनेक संघर्षांनी व मूलगामी परिवर्तनांनी भरला आहे. अशा सर्व घटकांमधला कदाचित सर्वांत दुर्लक्षित आणि संख्येने कमी असल्याने बेदखल ठरलेला घटक म्हणजे ‘तृतीयपंथी समुदाय’. त्यावरचं हे पुस्तक म्हणजे तृतीयपंथीयांची व्यापक समाजात दखल घेण्याच्या दृष्टीने केलेली एक छोटीशी सुरुवात आहे.......

‘प्रॉफेट साँग’ : आयर्लंडमधल्या हुकूमशाहीच्या आगमनाची चुणूक दाखवणारी ‘बुकर’प्राप्त कादंबरी

‘प्रॉफेट साँग’चा लेखक पॉल लिंच वाचकांना बर्फाळ नदीत खेचत नेतो. एक स्त्री तिच्या देशात अवतरलेल्या फॅसिस्ट सरकारच्या पोलादी पकडीमधून आपली उर्वरित दोन मुलं आणि स्वत:ला कशी वाचवते, त्याची ही कहाणी आहे. उद्धव शेळक्यांच्या ‘धग’मधली कौतिक सतत आठवत राहावी, इतकी आयलिश धडपडी आणि ठाम आहे. ती स्वत:साठी जगतच नाही जणू, फक्त स्वातंत्र्यासाठीच जगते.......

‘आठवणी व संस्मरणे’ : स्वातंत्र्यपूर्व काळात समाजाची निरलस सेवा करणाऱ्या बहुजन समाजातील एका कर्तबगार स्त्रीची, ‘भगिनी जनाक्का’ची जीवनकथा

या लेखनातून जनाक्का शिंदे यांच्या चरित्रकार्यावर तर प्रकाश पडणार आहेच; त्याचबरोबर एकोणिसाव्या शतकाअखेरीच्या व विसाव्या शतकातील पूर्वार्धातील महाराष्ट्रातील स्त्रीजीवनावर व त्यांच्या भावविश्वावर काहीएक प्रकाश पडणार आहे. बहुजन समाजातील स्त्रियांचे शिक्षण व कुटुंबजीवनाचे स्वरूप लक्षात येईल. वैधव्यस्वरूपाचे जिणे जगणाऱ्या स्त्रीचे हे आगळेवेगळे असे कथन आहे.......

पहिल्या मोहिमेवर निघालो, तेव्हा मानवी क्रौर्याची आणि अगतिकतेची एवढी परिसीमा अनुभवाला येईल, असं मात्र वाटलं नव्हतं!

सत्ता, मग ती आर्थिक वा धार्मिक असो वा साधनसंपत्तीच्या अधिकारासाठी असो, कोणाच्या हाती असावी यावर त्या सामान्य जनतेचं काही मत असतं असंही नाही. या नाड्या कोणाच्या हाती असाव्यात, याबाबत त्याचा काहीही आग्रह नसतो. पण दुर्दैवाने याच लोकांची युद्धात सर्वाधिक होरपळ होताना मी बघितली आणि अनेकदा मन उदास झालं. .......

‘पत्र आणि मैत्र’ : मराठी साहित्यव्यवहाराचे आणि विशेषत: मुद्रण\प्रकाशन-संस्कृतीचे दर्शन घडवणाऱ्या या ग्रंथातून लेखक, वाचक आणि समीक्षक ही त्रिपुटी नेमकी कशी आहे, हेही उमगते

दिलीपरावांविषयीचे लेख आणि त्यांच्या मुलाखती यांशिवाय या ग्रंथामधील अत्यंत महत्त्वाचा भाग त्यांनी लिहिलेली पत्रे. यातील सर्वाधिक पत्रे दिलीपरावांनी आपल्या लेखकांना लिहिली आहेत. आणि बहुतेक वेळा ही पत्रे संबंधित लेखकाच्या पुस्तकाच्या निमित्ताने त्यांनी त्यांच्याशी साधलेला एक प्रकारचा मुक्तसंवाद आहे. दिलीपरावांनी जिथून आपली कारकीर्द सुरू केली, त्या नियतकालिकाचे नावच ‘माणूस’ होते.......

दिलीप माजगावकर मराठी प्रकाशनक्षेत्रात ‘मशागतीच्या माळीकामा’त रमले. त्यांनी वाचकांच्या मनात चांगल्या साहित्याची जाण पेरली

दिलीपरावांचे लेखन, भाषणे, मुलाखती यांच्यातील महत्त्वाचे गुण म्हणजे त्यांची निरीक्षणशक्ती व चिंतनशीलता. यातील सातत्य विस्मयचकित करणारे आहे. ही निरीक्षणशक्ती व चिंतनशीलता व्यक्तीबद्दल, व्यवसायाबद्दल, साहित्याबद्दल आणि त्यापलीकडे अवघ्या समाजाबद्दल दिसते. दिलीपराव ही व्यक्ती त्यांच्या भिडस्त स्वभावामुळे स्वतःला लेखक मानत नसली, तरी त्यांच्या लेखनातून हे चिंतन अल्पाक्षरात आणि म्हणूनच रेखीवपणे प्रकट होत असते.......

भारताच्या यातनांकडे किसिंजर यांचं लक्ष जाईल अशी कल्पना करणार्‍या भारतीयांना अमेरिकेच्या लेखी किती क्षुल्लक महत्त्व होतं, हे समजून आल्यानंतर विटंबना झाल्यासारखं वाटायला लागलं

किसिंजर आणि त्यांचा चमू हे भर पावसात उतरले असले, तरी त्यांच्याविरुद्धची डाव्यांची अनिवार्य निदर्शनं होतच राहिली. विमानतळावर पोलिसांपेक्षाही कमी संख्या असलेले निदर्शक काळे झेंडे फडकवून आणि ‘मृत्युदूत किसिंजर, परत जा.’ तसंच ‘खुनी किसिंजर, परत जा.’ असे फलक दाखवून घोषणा देत होते. अमेरिकी अभ्यागतांना उभ्या मोटारींमध्ये कोंबून वेगाने दूर नेण्यात आलं.......

‘तत्त्वभान’ हे आधी वाचनाचे ‘निमंत्रण’ आणि मग चर्चेचे ‘निमंत्रण’ आहे, ‘आमंत्रण’ नाही. सर्व प्रकारच्या वाचकांसाठी हे ‘निमंत्रण’ आहे

या ग्रंथाचे वाचन ही तत्त्वचिंतनाची पूर्वतयारी आहे. ती पूर्वतयारी करणे म्हणजे तत्त्वज्ञानाच्या चिंतन पद्धतीचा अवलंब करणे, वाचकाला मदतकारक ठरेल, अन्यथा त्याचे चिंतन केवळ ‘स्वैरकल्पनाधारीत तत्त्वचिंतन’ होण्याचा धोका नाकारता येत नाही. तत्त्वज्ञानाच्या चिंतनपद्धतीचा अंगीकार करणे याचाच अर्थ तत्त्वचिंतनाच्या परिभाषेत विचार करणे. या ग्रंथाचे वाचन, मनन व चिंतन आणि मग चर्चा हे ‘तात्त्विक चिंतनाचे प्रशिक्षण’ आहे.......

‘मराठवाडा १९४८ : मुक्तिसंग्रामाचा समकालीन शोध’ - इतिहासाचा अभ्यास करताना, वर्तमानाची चिकित्सा करत, भविष्याचा वेध घेणारे पुस्तक

हैद्राबाद मुक्तिसंग्राम म्हणजे या भूभागाला केवळ भारताशी जोडणे नव्हते. केवळ लष्करी करून थांबता येणार नव्हते. मुत्सदीपणे हा प्रश्न हाताळणे गरजेचे होते. निजाम मीर उस्मान अली यांचे ५ ऑक्टोबर १९४८चे फर्मान व आकाशवाणीवरचे भाषण हे भारताच्या कूटनीतीचे मूल्यात्मक यश असल्याचे लेखक अभ्यासाअंती विवेचन करतात, तेव्हा या लढ्याची आणि लढ्यामागची आणि लढ्यानंतरची यशोगाथा कळते.......

‘अखईं तें जालें : तुकाराम – हिंदुस्थानी परिवेशात’ या ग्रंथाचे दोन्ही खंड अनेक वर्षांच्या ‘तुकारामगाथे’च्या झाडाझडतीचे फलित आहे!

तुकाराम समजून घेण्यासाठी कोणत्या परंपरा समजून घ्यायला हव्यात, याचे उत्तर नेमाडे यांच्या ‘तुकाराम’ या पुस्तकात मिळाले. भक्तिआंदोलन आरंभी कदाचित प्रादेशिक स्वरूपाचे असावे, पण ते केवळ विशिष्ट प्रदेशापुरते सीमित न राहता, त्याचा प्रभाव कालांतराने संपूर्ण हिंदुस्तानामध्ये पाहायला मिळतो. त्यामध्ये वरकरणी भिन्न असलेल्या अनेक परंपरांचे योगदान होते. तेव्हा तुकाराम ‘हिंदुस्तानी परिवेशात’ समजून घ्यायला हवे.......

‘प्रलयानंतरची तळटीप’ : या कवितारूपी तळटीपांना प्रलयंकारी अनुभवांची / घटनांची स्पष्ट पार्श्वभूमी आहे

आपण भवतालाला, अस्तित्वात असलेल्या परंपरागत व्यवस्थांना पेलता येणार नाहीत, सुसह्य होऊ शकणार नाहीत, असे ‘निरागस’ अनुभव आपल्या कवितांमधून व्यक्त करत आहोत, याची जाणीवदेखील कवयित्रीला आहे. ही जाणीव कोणत्याही कवीला / कवयित्रीला आपल्या निर्मितीविषयी आवश्यक असणाऱ्या आत्मविश्वासाच्या जाणिवेशी नाते प्रस्थापित करणारी आहे. अनुभवांची अशी सघनता आणि व्यामिश्रता कवयित्रीच्या समृद्ध अनुभवविश्वाची निदर्शकच मानावयास हवी.......

‘संविधानसभेचे सदस्य’ : देशाचे भवितव्य घडवणारा सामायिक सहमतीचा दस्तावेज तयार करणाऱ्या संविधानसभेच्या सदस्यांची माहिती, संविधान मंजुरीच्या पंचाहत्तरी निमित्ताने…

येत्या २६ नोव्हेंबरला संविधानाच्या मंजुरीची पंचाहत्तरी सुरू होते आहे. त्यानिमित्ताने या पुस्तकाची कल्पना सुचली. संविधानसभेतल्या २९९ जणांची माहिती एका पुस्तकात मावणार नाही, हे उघड होते. म्हणून मग संविधानसभेतल्या या २९९ मधले जे अधिक सक्रिय होते, त्यांची अधिक माहिती, कमी सक्रिय असलेल्यांची थोडक्यात माहिती आणि उरलेल्यांची संक्षिप्त नोंद किंवा फक्त नावांची यादी, असे नक्की केले.......

© 2024 अक्षरनामा. All rights reserved Developed by Exobytes Solutions LLP.