अक्षरनामा : लेख

राणीचं राज्य आल्यानंतरचं, भारतातलं इंग्रजी राज्य स्त्रिया आणि दलितांना न्याय देणारं होतं...

१८५७नंतर मात्र साम्राज्याची सूत्रं राणीच्या नावानं ब्रिटिश सरकारने हाती घेतली. राणीचा जाहीरनामा प्रसृत करण्यात आला. त्यात औदार्य, परोपकार आणि धार्मिक भावना असल्या पाहिजेत, यावर राणी व्हिक्टोरियाचा कटाक्ष होता. राणीचं राज्य आल्यानंतरही लढे सुरूच राहिले, पण भारतातलं इंग्रजी राज्य स्त्रिया आणि दलितांना न्याय देणारं होतं, या बद्दल दुमत असण्याचं कारण नाही.......

फुले दाम्पत्याच्या कार्यामुळे केवळ मुक्ता साळवेला ‘मुक्तीचा मार्ग’ मिळाला नाही, तो इतर सर्व स्त्रियांना मिळाला, तसाच तो तमाम पुरुषांनाही मिळावा!

गाव पातळीवर काम करणाऱ्या कार्यकर्त्यांना हे सारं वास्तव माहिती असतं. स्वयंघोषित गुरू, बाबा, महाराज, योगी, साधू आणि त्यांच्या संस्था, देवस्थानं, आखाडे आणि त्यांचे सत्संग, स्वाध्याय यात जनता अडकलेली आहे. हे सारे उपक्रम स्त्रियांच्या दुय्यमत्वाला, अंधश्रद्धांना, रूढी-परंपरांना आणि विशिष्ट प्रकारच्या राजकीय विचाराला खतपाणी घालणारे असतात. या विचारांची समीक्षा करून मग ते स्वीकारावे, अशी मानसिकता निर्माण होत नाही.......

‘अनबिलीव्हेबल’ : ही मालिका व्यवस्थेमुळे निराश झालेल्या स्त्रियांच्या आशा पल्लवित करते!

मी निर्दोष आहे, हे सिद्ध करण्याची जबाबदारी पीडितेवर टाकण्यात येते. खरं तर ती गुन्हेगारावर टाकायला हवी. पण अनेकदा अत्याचार झालेल्या स्त्रीलाच समाज शिक्षा करतो. या मालिकेत हे वास्तव लख्खपणे पुढे आलेलं आहे. हा लिंगपिसाट इतर काही स्त्रियांवरही अत्याचार करतो. त्यांनाही पोलीस मदत करत नाहीत आणि समाज फार चांगल्या नजरेनं त्यांच्याकडे पाहत नाही. वास्तविक, गुन्हा सिद्ध करणं हे पोलिसांचं काम आहे.......

भारतातील मुलांसाठी चार्ल्स डिकन्ससारख्या लेखक-कार्यकर्त्याची आत्यंतिक गरज आहे!

डिकन्सच्या सगळ्या लेखनामध्ये एक समान दुवा आहे – व्हिक्टोरियन काळात आकार घेत असलेल्या औद्योगिक क्रांतीची परखड समीक्षा. याच काळात इंग्लंडच्या आशिया, आफ्रिका आणि अमेरिका खंडात वसाहती झाल्या होत्या. साम्राज्यवाद पारमोच्च बिंदूला पोचला होता. विश्वाच्या २६ टक्के भूमीवर इंग्लंडचं अधिराज्य स्थापित झालेलं होतं. पण इंग्लंडमधील गरीब मात्र पिचत होते. निवासी फॅक्टऱ्यांना छळछावण्यांचं स्वरूप आलं होतं.......

बाबासाहेब आंबेडकरांनी ‘जातिव्यवस्था निर्मूलन’ ही संकल्पना जवळपास ८५ वर्षांपूर्वी मांडली, तरी आजही जात जीवंत आहे, याचा प्रत्यय पदोपदी येतो…

तिसरीत असताना शाळेतल्या परीक्षेत ती पहिली आली आणि तिचा आनंद गगनात मावेना. साहजिकच आपलं प्रगतिपुस्तक घेऊन मित्र-मैत्रिणींमध्ये मिरवावं, असं तिला वाटू लागलं. पण तिच्या वडलांनी तिला तो आनंद मिळू दिला नाही. त्यांचं म्हणणं होतं - आपण ‘महार’ आहोत आणि आपल्या जातीचा तसा स्पष्ट उल्लेख प्रगतिपुस्तकात आहे आणि त्यामुळेच ते इतरांना दाखवायचं कारण नाही. ‘आपण आपली जात का लपवायची?’ असा त्या अजाणत्या वयातील पूजाचा प्रश्न होता.......

व्लादिमीर नोबोकोव्ह यांच्या शैली आणि ट्रीटमेंटमुळे ‘लोलिता’तील हंबर्ट हंबर्ट बलात्कारी राक्षस म्हणून पुढे येत नाही!

लहान मुलींचं लैंगिकीकरण पूर्वी होत होतं आणि आताही होत आहे. लोलीताची गोष्ट अपवादात्मक नाही. टेलिव्हिजनवरच्या टॅलेंट स्पर्धांमधून लहान मुली कामूक आणि अश्लील गाण्यांवर नृत्य करताना दिसणं आपल्या अंगवळणी पडलं आहे. एकंदरीत सगळा समाजच आता चाइल्डपॉर्नचा ग्राहक झाला आहे. हंबर्टचे आणि लोलीताचे अवशेष प्रत्येक काळात आणि प्रत्येक समाजात दिसतात. आपल्या लहान मुलांचं लहानपण टिकवण्यासाठी समाज म्हणून आपण काय करणार आहोत.......

गौरवर्णीय अमेरिकन नागरिकांना जाग आली आहे. भारतीय सवर्ण समाज कधी जागा होणार?

अमेरिकेतील गोरे लोक वर्णभेदाविरोधात रस्त्यावर आंदोलन करत आहेत. इतिहासातील राज्यकर्ते लेखक, विचारवंत यांच्यावरही धाड आली आहे. अमेरिकेत आफ्रिकन बंधकांना गुलाम बनवून आणणार्‍या राज्यकर्त्यांचे पुतळे पाडले गेले. विन्स्टन चर्चिल यांचाही पुतळा वाचला नाही. हे सारं घडत असताना मनात एक प्रश्न उभा राहतो. आपल्याकडे दलितांच्या दिवसाढवळ्या हत्या होत असताना जातीवादाविरोधात सवर्ण समाज रस्त्यावर का उतरत नाही? .......

हेमाताईंसारख्या अंगणवाडी कार्यकर्त्यांचा विद्यापीठीय चर्चासत्रात सहभाग नसतो आणि त्या स्त्रीवादाला पुढे नेताहेत हे त्यांना कुणी सांगत नाही.

हेमाताईंनी अनेक वर्षांपूर्वी लिंगाधारीत श्रमविभागणीला आव्हान देण्याचं काम सुरू केलं. पुरुषांच्या जबाबदाऱ्यांबद्दल लोकांशी थेट संवाद साधणाऱ्या त्यांच्यासारख्या कार्यकर्त्यांच्या पथदर्शी कामाचा धांडोळा घेणं अत्यंत जरुरीचं आहे. नेमून दिलेल्या कामाच्या पलीकडील अनेक कामांत काही अंगणवाडी कार्यकर्त्यांनी योगदान दिलं होतं आणि कठीण आव्हानं स्वीकारली होती. समाजाला नवीन विचारांची ओळख त्यांनी करून दिली होती.......

गरिबीला ‘चेहरा’ असतो आणि तो चेहरा ‘स्त्री’चा असतो!

स्त्रियांची गरिबी दूर करणं हा खरं तर अत्यंत महत्त्वाचा स्त्रीवादी मुद्दा आहे. पण मुख्य धारेतील स्त्रीवादी चळचळींनी या संबंधात फारसं भाष्य केलेलं नाही. यासंबंधी विचार वा चर्चा अजिबात होत नाही, असं इथं सुचायचं नाही. मुख्य धारेतही आवाज उमटतात पण ते क्षीण असतात. एक दोन लेख इथेतिथे छापून येतात, समाजमाध्यमांवर लाईक्स मिळतात, तर कुठे चर्चासत्र होतं. पण शहरी अभिजन स्त्रीवादी मोहिमेसाठी हा मुद्दा कळीचा ठरत नाही.......

‘जोजो रॅबीट’ : हा सिनेमा जोजो या दहा वर्षीय मुलाच्या नाझीकरणावरचं प्रहसन आहे!

स्वत:ला सिद्ध करून दाखवण्याची उर्मी जोजोला येत असते. पण दुसऱ्या बाजूला त्याचं मन साशंक होत असतं, अनेक प्रश्‍न पडतात. मेंदूमध्ये युद्धज्वर आणि ज्यू द्वेष भरलेला, पण मन साथ देत नसतं. अशा वेळेला त्याचा हिटलरशी मानसिक संवाद सुरू होतो. हिटलर त्याच्या समोर अवतरतो. सिनेमा पाहताना या घटना फार दूरच्या- महायुद्धाच्या काळातल्या वाटत नाहीत. त्यांचा प्रत्यय वर्तमान काळातल्या भारतातही मिळतोय.......

‘पॅरासाईट’ हा ऑस्कर विजेता सिनेमा बांडगुळं आणि अस्तित्वासाठी परोपजीवी झालेले प्राणी यातील फरक अधोरेखित करतो!

‘पॅरासाईट’मध्ये मनोरंजन आणि रूपकांचा मेळ अत्यंत विलक्षणरीत्या गुंफला गेला आहे. अस्तिवासाठीचं परजीवीत्व आणि सतत शोषण करणारं बांडगुळी जीवन, वरचा आणि खालचा मजला, प्रेम आणि निष्ठा, नैतिकता आणि अनैतिकता, गटारं, अस्तित्वासाठी केलेला मामूली गुन्हा आणि सतत होणारं शोषण, सर्वनाश करणारा पाऊस आणि छळ-कपट दिसत असतानाही केलेला कानाडोळा, असे असंख्य प्रतीकात्मक पेच हा चित्रपट उभा करतो.......

पंचवीस डिसेंबरला ख्रिसमस आणि एक जानेवारीला नववर्ष का साजरं केलं जातं?

एक जानेवारीला नववर्ष मानण्याची परंपरा रोममध्ये होती. जानेवारी या नावाचं मूळ जॅनस या रोमन देवतेमध्ये सापडतं. जॅनसला दोन तोंडं होती. मागील तोंडाने तो मागे म्हणजे भूतकाळात पाहतो आणि पुढील तोंडाने भविष्याकडे पाहतो, असं मानलं जातं. सन ४५ या वर्षी एक जानेवारीपासून वर्ष सुरू होण्याची अधिकृत पद्धत रोमन साम्राज्यात रूढ झाली. उत्तर गोलार्धातील देशांसाठी एक जानेवारी योग्य दिवस होता, कारण त्या तारखेपासून दिवस मोठा होत जातो.......

डॉ. आंबेडकर खऱ्या अर्थाने स्त्रीवादी होते. पण बहुसंख्य उच्चवर्णीय स्त्रियांना आणि स्त्रीवादी कार्यकर्त्यांनासुद्धा याची जाणीव नसते!

डॉ. आंबेडकर खऱ्या अर्थाने स्त्रीवादी होते हे निर्विवाद सत्य आहे. पण बहुसंख्य उच्चवर्णीय स्त्रियांना आणि स्त्रीवादी कार्यकर्त्यांनासुद्धा याची सखोल जाणीव नसते. कडूबार्ंना डॉ. आंबेडकरांचे पांग फेडता येणार नाही असं वाटतं. ‘आम्ही खातो त्या भाकरीवर बाबासाहेबांची सही आहे’, असं त्या म्हणतात. खरंच डॉ. आंबेडकरांनी इतकं देऊन ठेवलं आहे, पण आमची झोळीच फाटकी आहे त्याला काय करणार!.......

युरोपियन निर्वासितांनी अमेरिका खंडांत पाऊल टाकल्यापासून स्थानिक आदिम जमातींच्या संहाराला सुरुवात झाली!

कॅनडा असो, अमेरिका असो की, ब्राझील वा ऑस्ट्रेलिया, युरोपातून आलेल्या निर्वासितांनी आदिम जमातींवर जागोजागी अमानुष हिंसा केली, त्यांचे अधिवास नष्ट केले, जगण्याची संसाधनं हिरावून घेतली आणि विरोध करणाऱ्यांचं शिरकाण केलं. या जमातींपर्यंत समान नागरी हक्क पोचले नाहीत, शिक्षण पोचलं नाही की, आरोग्यसेवाही, पण ख्रिस्ती धर्मोपदेशकांनी त्यांचं धर्मांतर मात्र केलं.......

म. गांधींचं १५०व्या जयंतीनिमित्त स्मरण करताना डॉ. आंबेडकरांचंही स्मरण करायला हवं!

गांधींना ग्रामस्वराज हवं होतं. खेड्यातच दलितांवर अधिक अत्याचार होतात आणि त्यांना उदरनिर्वाहासाठी संसाधनंच मिळत नाहीत, असं डॉ आंबेडकरांचं प्रतिपादन होतं. म्हणूनच ‘खेड्याकडे चला’ या घोषणेविरोधातील ‘खेडी सोडा’ हा विचार डॉक्टरांनी दिला होता. ‘व्यक्ती हेच राज्यकारभाराचे एकक- युनिट असावं’ असा डॉ. आंबेडकरांचा विचार होता. या विचारांचं मूळ पाश्चात्य उदारमतवादी लोकशाही संकल्पनांमध्ये सापडतं.......

‘द न्यू यॉर्क टाइम्स’ अमेरिकेतील गुलामगिरीचा निर्घृण इतिहास जगापुढे आणू पाहत आहे...

‘द न्यू यॉर्क टाईम्स’ने आपल्या ‘द 1619 प्रोजेक्ट’ची नुकतीच घोषणा केली. १६१९च्या सुमारास युरोपीय, विशेषत: इंग्लंडमधील निर्वासितांनी अमेरिका खंडात आसरा घेतला. त्याच वर्षी आफ्रिकन गुलामांची ‘खरेदी’ करून त्यांना जबरदस्तीनं अमेरिकेत धाडण्यात आलं. तिथं पाऊल टाकल्यापासून त्यांच्या अन्वनित छळाला सुरुवात झाली. अनेक वर्षं मानवी आणि नागरी स्वातंत्र्यापासून त्यांना वंचित ठेवण्यात आलं होतं.......

‘आर्टिकल 15’मुळे उच्चवर्णियांचा जातीयवाद केंद्रस्थानी येईल?

बॉलिवुड हिंदू-मुस्लीम एकरूपतेचं प्रतीक आहे. या व्यवसायाच्या व्यवहारातून आणि कलाकृतीतूनही ते प्रतीत होतं. पण जात या विषयाला थेट हात घालण्याचं धाडस बॉलिवुडकडे नाही. वरवर पाहता बॉलिवुड सहिष्णू वाटू शकतं. पण या धंद्यातील किती नट-नट्या आणि लेखक-दिग्दर्शक दलित आहेत? गोरेपणाच्या हव्यासापोटी हिंदी चित्रपटव्यवसाय उच्चभ्रू आणि उच्चवर्णिय झाला आहे. काळ्या-सावळ्या वर्णाच्या नट्यांना नाकारलं जातं.......

एकाधिकारशाहीपेक्षा मध्यमवर्गाच्या अध:पतनाची जास्त भीती असते!

आईन्स्टाईन आणि फ्रॉईड यांनी लोकशाही मार्गानं प्रस्थापित झालेली एकाधिकारशाही आणि युद्धखोरीबद्दल चिंतन केलं होतं. अशा राजवटीला पाठिंबा देणाऱ्या मध्यमवर्गाच्या अध:पतनाबद्दलची चिंता या दोघांना छळत होती. विचारवंत जगापासून तुटलेले असतात. शिक्षित मध्यमवर्ग आत्ममग्न असतो. या दोन गटांना सामान्यांच्या अस्तित्वाच्या प्रश्नांची उकल करता येत नाही, असा निष्कर्ष या दोघांनीही काढला होता.......

‘कुपोषणमुक्त भारता’साठी… ‘पोषण पखवाडा’!

अर्भक आणि बालआरोग्य शास्त्रातील नवीन संशोधन अभ्यासानं हे सिद्ध करून दाखवलं आहे की, गर्भधारणेपासून बालक दोन वर्षांचं होईपर्यंत आईला शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक स्वास्थ्य लाभलं, तिनं आणि कुटुंबानं पूर्ण काळजी घेतली तर बाळाच्या बौद्धिक तसंच शारीरिक वाढीच्या शक्यता पूर्ण होऊ शकतात.......

‘सोरी मोठी हिनी, तिना लगीन करीन टाकू’

पनवेल शहराजवळील कातकरी पाड्यांमध्ये हळूहळू होणारा हा कायापालट पूर्णिमासारख्या स्त्रिया घडवून आणत आहेत. दारिद्रय व परंपरा यांची अभद्र युती तोडणे अत्यंत कठीण आहे. त्यामुळे आदिवासी जमाती बरोबर काम करणारे कार्यकर्ते मुलींच्या रक्षणासाठी इतर पर्यायांवर अवलंबून आहेत. खास करून स्त्रीवादी पारंपरिक ज्ञान आणि जुन्या उपचार पद्धती. ज्यामुळे बालकांचे व पालकांचे आरोग्य रक्षण होईल.......

भाऊ पाध्यांचा स्त्री-तिरस्काराचा ‘राडा’

पितृसत्ता आणि त्यातून निघालेल्या मर्दानगी आणि स्त्रीत्वाच्या संकल्पनांना आपण आव्हान करत नाही, त्यासंबंधीची सार्वजनिक चर्चा घडत नाही, तोपर्यंत स्त्रियांवरील हिंसेचं सातत्य टिकून राहतं. रस्त्यावरच्या हिंसक झुंडींमध्ये तरुणांचा प्रवेश होतो तरी कसा, याचं उत्तर मात्र या कादंबरीत मिळतं. कादंबरीतली स्त्रीपात्रं पूर्णपणे झाकोळलेली आहेत, त्यांना काही आवाजच नाही.......

व्हॅटिकनच्या क्षमायाचना आणि हिंदू समाजाचा नकारधर्म

संत तुकारामांचा छळ केल्याबद्दल, त्यांची गाथा नदीत बुडवण्याबद्दल या समाजानं दिलगिरी व्यक्त केली आहे का? ‘हे दुष्कर्म कोण्या मंबाजीने केलं, त्यासाठी सर्व ब्राह्मण समाजाला का दोष द्यायचा?’ असा युक्तीवाद केला जातो. पण प्रश्न फक्त माफीचा नसतो. प्रश्न असतो जातीवर आधारलेली उच्चनीचता समजून घेणं आणि बदल घडवून आणणं याचा.......

कॅथरिन मेयो आणि महात्मा गांधी

भारतात या पुस्तकाचं स्वागत झालं नाहीच, उलट मेयोंच्या विधानांचं खंडन करणारी दोन-चार पुस्तकं प्रकाशित झाली. त्याच काळात भारतीय घटनेचा अभ्यास करण्यासाठी ब्रिटिश पार्लमेंटनं सायमन कमिशन गठित केलं होतं. या समितीत एकही भारतीय नव्हता. या ‘सर्व गोऱ्या’ समिती विरोधात मोठं आंदोलन उभं राहिलं होतं. गांधी अर्थातच या आंदोलनाच्या केंद्रस्थानी होते.......

‘गली गुलियाँ’ : आपल्या अंर्तमनात दडून बसलेल्या हिंसेकडे बोट दाखवणारा सिनेमा

‘गली गुलियाँ’ या सिनेमातल्या वास्तवाला अनेक पदर आहेत. एक वास्तव आपल्याला खुडूसनं लावलेल्या अनेक कॅमेऱ्याच्या लेन्समधून दिसतं. दुसरं वास्तव सिनेमाच्या कॅमेऱ्यातून दिसतं. या दोन्ही वास्तवांमध्ये फरक असतो कारण खुडूस इदूला वाचवण्याचा प्रयत्न करत असतो. पण या बाहेरच्या कॅमेऱ्याला इदूचं काही पडलेलं नसतं.......

टॉलस्टॉय, नायपॉल आणि गांधी

गांधींच्या दक्षिण आफ्रिकेतील अखेरच्या टप्प्यावर टॉलस्टॉय यांचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसतो. विरोध दर्शवण्यासाठी आपल्या हक्कांचा त्याग करणे ही कल्पना त्यांना या थोर लेखकाच्या चिंतनातून मिळाली. अहिंसा आणि सत्याग्रहाच्या संकल्पना टॉलस्टॉय यांच्या मांडणीतून विकसित झाल्या. गांधी वसाहतवादाविरोधात लढले. वसाहतवाद मूलत:च अनैतिक असतो असं टॉलस्टॉय यांचं म्हणणं होतं. नॉयपॉल साम्राज्यप्रणित विस्थापनामुळे होरपळले होते.......

जात, धर्म आणि मर्दानगीची अभद्र युती तोडण्यासाठी प्रयत्न करायला हवेत

गोरक्षेच्या मांडणीमुळे वीरश्रीयुक्त हिंदू गतकाळाला उजाळा मिळतो. चेतवलेली राष्ट्रीय भावना, तसंच सत्ताधारी पक्षाच्या समर्थनामुळे हिंदू पुरुषांच्या हाती नियंत्रण असल्याचं चित्र निर्माण होतं. या मांडणीतून सरकार आपलं अंग काढून घेण्याचा प्रयत्न करतं. गोरक्षकांच्या नावानं नुसती बोंब मारण्यात काय हशील आहे? अशा झुंडी तयार होऊ नयेत म्हणून समाज काय करतो?.......

‘नॅशलन जिओग्राफिक’नं १३० वर्षं आफ्रिकन-आशियायींना वस्तूसंग्रहालयातील कलाकृतींसारखं पेश केलं आणि एप्रिल २०१८मध्ये माफी मागितली!

‘नॅशलन जिओग्राफिक’नं आफ्रिकन आणि आशियाई माणसांना वस्तूसंग्रहालयातील कलाकृतींसारखं पेश केलं. या मासिकाचा १३० वर्षांचा इतिहास अ-गौरवर्णीयांचं अगोचर चित्रण करण्याचा इतिहास आहे. यांच्या संग्रहात गौरवर्णीयांकडे आ वासून पाहणाऱ्या सावळ्या/काळ्या ‘रानटी’ माणसांच्या फोटोंचा खच पडलेला असेल .......

सांस्कृतिक-राजकीय संघर्षात स्त्रीचं शरीर रणभूमी होतं हेच खरं!

कथुआची कथा ‘व्हर्जिन स्प्रिंग’पेक्षा फारशी वेगळी नाही. युद्धकाळात बलात्कार हत्यार म्हणून वापरलं जातं. जर्मनीच्या नाझींनी आणि पूर्व बंगालात पाकिस्तानी सैन्यानं या शस्त्राचा उपयोग केला. जगात इतरत्रही अनेक संघर्षांमध्ये शत्रूला नामोहरम करण्यासाठी आणि शत्रूपक्षातील पुरुषांना नामर्द ठरवण्यासाठी हे हत्यार वापरलं जातं. स्त्रियांची शरीरं राजकीय रणभूमीसारखी वापरली जातात.......

पाणी, बेट, माणूस आणि समुद्री परिसंस्था यांची नाळ तुटली तर कहर होऊ शकतो!

फक्त ७१ मतदार असलेल्या या गावात ग्राम पंचायतीची निवडणूक होत नाही. ग्रामसभा होते आणि उमेदवारांची नावं ठरवली जातात. प्रतिस्पर्धी उमेदवार नसतोच. त्यामुळे मतदान होत नाही. पाणी, बेट, माणूस आणि समुद्री परिसंस्था यांच्यात ताळमेळ असतो याचं प्रत्यंतर जुवे बेटात येतं. ही नाळ तुटली तर कहर होऊ शकतो याचा उच्चार महाश्वेतादेवींनी वेळोवेळी केला होता.......

नाझी हत्याकांडात स्वयंप्रेरणेनं सामील झालेल्या स्त्रिया

स्त्रिया हिंसा का आणि कधी करतात? कोचसारख्या स्त्रिया कशा निर्माण होतात? स्त्रियाही या समाजाचाच भाग आहेत. जे आणि जसे संस्कार पुरुषांवर होतात, ते आणि तसेच संस्कार स्त्रियांवरही होतात. एखा़द्या वंशाबद्दल, जातीबद्दल समाजाच्या मनात द्वेष निर्माण झाला की, तो द्वेष तिच्याही मनात निर्माण होतो. समाजानं शस्त्र उचललं की तिच्या मनातही हिंसा जागृत होते. पुरुषसुद्धा जन्मजात हिंसक नसतो, त्याच्या मनात हिंसा जागवली जाते.......

रूक्सानाच्या काळ्या अंतरंगाचा शोध न घेणं ही ‘परी’ची डावी बाजू आहे!

‘परी’मध्ये अशी अनेक सूत्रं दिसतात, पण त्यांचा पुरेसा शोध न घेतल्यामुळे चित्रपट अपूर्ण आणि विखुरलेला वाटू लागतो. एक मात्र खरं मुख्य प्रवाहातल्या हिंदी चित्रपटांत या प्रकारचा भय/भूतपट झाला नव्हता. अनुष्का शर्मा प्रयोग करते, सिनेमाच्या नवनवीन प्रदेशात मुशाफिरी करते. या चित्रपटातही तिनं जीव ओतून काम केलंय. तिची रुक्साना विश्वसनीय वाटते.......

‘वेजेस ऑफ फियर’ : अन्नासाठी दाही दिशा फिरविशी जगदिशा

साऱ्या जगभर लोक अन्नासाठी दाही दिशा फिरत असतात. अगदी काठावर जगणाऱ्या समूहांना अनेकदा जीव धोक्यात घालून अन्न मिळवावं लागतं. हेच सत्य हा चित्रपट अधोरेखित करतो. हा अस्तित्वाचा लढा आहे. हाताला चटके बसल्याशिवाय भाकरी मिळत नाही! जगातील सर्वोत्कृष्ट थरारपट असं ज्याचं वर्णन केलं जातं, तो ‘वेजेस ऑफ फियर’ हा फ्रेंच चित्रपट जगण्यासाठी कराव्या लागणाऱ्या याच हाराकिरीवर टाकलेला झोत आहे.......

लैंगिक अत्याचारांबद्दल पीडितेलाच लाज वाटायला लावणारी संस्कृती

हार्वे वाईन्स्टीन या हॉलिवुड चित्रपट निर्मात्यावरोधात ‘#metoo’ अभियान सुरू झालं. वंशभेदविरोधी आणि इतर पुरोगामी मोहिमांमध्ये सक्रिय सहभाग घेणारे वाईन्स्टीन विद्यानीठांनाही आर्थिक मदत करायचे. पण या पुरोगामी चेहऱ्यामागे एक कुरूप चेहरा होता, लैंगिक शोषणाचा. हॉलिवुडच्या एका अभिनेत्रीनं तोंड उघडलं आणि अलिसा मिलानो, नाओमी वॉटस्, सलमा हायेक, एमा थॉम्सन, केट बेकिन्सेल आणि इतर अनेक अभिनेत्रींना बळ मिळालं.......

लैंगिक अत्याचार अ‍ॅक्ट झाला, पण अ‍ॅक्शन कुठे आहे?

स्त्रियांच्या हिताचे कायदे केले अशी केवळ टिमकी वाजवण्यात काय अर्थ आहे? हा कायदा केल्यामुळे स्त्रियांना आपल्यावर झालेल्या अत्याचाराबद्दल बोलून दाखवण्याची जागा मिळाली. पण स्त्रिया बोलणार कशा? त्यांच्या डिग्र्या आणि ग्रेड्स प्राध्यापकांच्या हातात असतात. त्यांचे मार्कस आणि डिग्री, त्यांची नोकरी आणि बढती यांचे अधिकार पुरुषांच्या हाती असतात.......

‘आजी’मुळे काव्यात्म न्याय मिळाल्याचा प्रत्यय मिळतो

काहींना हा चित्रपट अतिरेकी आणि क्रूर वाटू शकतो, पण बलात्कारीच अनैतिक आणि अति क्रूर असतो हे आपण विसरता कामा नये. या सिनेमानं बलात्कार आणि बलात्कार करणाऱ्या पुरुषांबद्दल खणखणीत भाष्य केलं आहे. गरिबांसाठी पोलीस यंत्रणा आणि राजकारणीही राक्षसरूपी असतात. स्त्रीसाठी विशेषत: दहा वर्षांच्या मुलीसाठी तरी बलात्कारी राक्षसच असतो.......

गावलास तावडीत...

कर्र...कर्र...कर्र...दरवाजा हळूहळू हळूहळू उघडतो...एक लांबच लांब हात बाहेर येतो... फक्त हाडं... बोटांची हाडं.... सांगाड्याचा हात… अंधारातून कर्कश्श किंकाळी ऐकू येते... वाऱ्याचा आवाज, सळसळत्या पानांचा आवाज... पावलांचा आवाज... काळं मांजर खिडकीतून उडी मारून आत येतं. त्याचे फक्त डोळे चमकतात... सांगाड्यांचं नृत्य सुरू होतं... हाडं कडकडा वाजतात..........

‘महानगर’, लिपस्टिक, सिगरेट आणि मॉल

‘लिपस्टिक...’ ने पुरुषत्वाच्याही साऱ्या छटा समोर आणल्या आहेत. होणाऱ्या वधूशी धिटार्इनं बोलू न शकणारा, लाजणारा, लीलाने संभोगाचं सूचन केल्यावर भांबावून जाऊन आपला नकार दर्शवणारा वाग्दत्त पुरुष, जीवनाचा आनंद लुटणारा आणि लीलावर प्रेम करणारा फोटोग्राफर, बायकोवर बलात्कार करणारा, तिला गर्भनिरोधकं वापरू न देणारा, कंडोम वापरायला नकार देणारा, शिरीनचा एमसीपी नवरा.......

अॅडव्होकेट गांधी ते गांधीजी... प्रिटोरिया ते चंपारन...

२ ऑक्टोबर २०१९ रोजी म. गांधी यांची १५०वं जयंती वर्षं साजरं केलं जाईल. त्याचं निमित्त साधून वर्ध्याच्या सेवाग्राम आश्रमानं २१-२२ फेब्रुवारीपासून ‘गांधी १५० जयंती अभियान’ सुरू केलं आहे. (२२ फेब्रुवारी हा गांधींच्या पत्नी कस्तुरबा यांचा स्मृतिदिन असतो.) या अभियानाअंतर्गत विविध कार्यक्रम केले जाणार आहेत. त्याला प्रतिसाद म्हणून ‘अक्षरनामा’वर दर महिन्याच्या दोन तारखेला गांधींविषयी एक लेख प्रकाशित केला जातो........

आता तुझी ‘पाळी’ रे सरकारा...

धनदांडग्या उद्योगपतींची कर्जे माफ करून सॅनिटरी नॅपकिनवरील कर रद्द करण्यास नकार देणं या सरकारला शोभणारं नाही. स्त्रियांनी आपल्या आरोग्य हक्कांसाठी आणि सन्मानासाठी देशव्यापी मोहीम उघडली आहे, निवेदनं पाठवली आहेत. वर्तमानपत्रं या मोहिमेत स्त्रियांच्या बाजूने मैदानात उतरली आहेत. सोशल मीडियावरही चर्चा घडून येत आहेत. चेंडू आता हस्तिनापूरच्या म्हणजेच दिल्लीच्या अंगणात आहे.......

गोरे रंग पे ना इतना गुमान कर...

अजूनही ‘कृष्णवर्णीय दाक्षिणात्यांबरोबर राहत असल्यामुळे आम्ही वर्णभेदी कसे असू शकतो?’, असं म्हणणाऱ्या तरुण विजयसारख्यांची मानसिकता डोकं वर काढते. आफ्रिकन विद्यार्थ्यांवरचे हल्ले थांबत नाहीत की, फेअर अँड लव्हलीचा खप कमी होत नाही. गौरवर्ण मापदंड म्हणून प्रचलित होण्यात जातश्रेष्ठत्वाचा आणि प्रादेशिकतेचाही स्तर आहे. अजून बराच पल्ला गाठायचाय. शिवाय काही मूलभूत संकल्पनांना धक्का द्यायचं बाकी आहे........

आक्रमक राष्ट्रवादाच्या गदारोळात मुलींचे प्रश्‍न केंद्रस्थानी येतील?

नुकतीच मराठवाड्यातील एका शेतकऱ्याच्या मुलीने वडिलांकडे लग्नात हुंडा देण्यासाठी पैसे नसल्याने आत्महत्या केल्याची घटना घडली. ग्रामीण भागातील, विशेषत: मुलींच्या समस्यांचे स्वरूप स्पष्ट करणारा हा लेख. जगभरात दर वर्षी दहा ते बारा लाख मुलींचं अल्पवयात लग्न लावून दिलं जातं. संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या एका अहवालानुसार २०२५पर्यंत १८ वर्षांखालच्या एक कोटी पन्नास लाख बालिकांचे विवाह लावले जातील........

‘मूकनायक’ अजूनही काहीसा ‘बहिष्कृत’च?

निमित्त १४ एप्रिल : व्यवस्थेला प्रश्न करण्याचे मूलगामी प्रयत्न डॉ. आंबेडकरांनी केले होते. पण ते आपल्या काळात समाजनिंदेचेच धनी झाले. त्यांचे मोल त्यांच्या पश्चात उमजते आहे. आज ‘बहिष्कृत भारता’त बदल घडताहेत. डॉ. आंबेडकरांच्या लेखनाला आणि विचारांना उजाळा मिळतोय. जातींच्या सीमा उल्लंघल्या जातायत, पण जातींच्या अस्मिताही जागवल्या जातायत. ‘मूकनायक’ अजून काहीसा ‘बहिष्कृत’च आहे!.......

भारतीय भोजनात रोज वापरल्या जाणाऱ्या पांढऱ्या मिठाचा इतिहास काळा आहे. मिठाच्या या काळ्याकुट्ट बाजूकडे गांधींचे लक्ष गेलं नसतं, तरच नवल!

५ मार्च १९३२ रोजी साबरमती आश्रमातील सकाळच्या प्रार्थनेनंतर गांधींनी मीठ सत्याग्रहाचे तपशील जाहीर केले. बारा मार्च रोजी दांडी इथं कूच करण्याचं ठरवण्यात आलं. स्त्रियांना मात्र यात्रेत सहभागी करून घेतलं गेलं नाही. कारण ‘ब्रिटिश स्त्रियांवर सहसा हल्ला करत नाहीत. त्यामुळे त्यांना सोबत नेणं भ्याडपणचे ठरेल’ असं गांधींना वाटत होतं. गांधींनी दीडशे वर्षांच्या मीठाच्या जुलमाला आव्हान दिलं होतं........

स्कार्फ, बुरखा, बुर्किनी आणि लिपस्टिक

सौदी अरेबिया प्रशासन स्त्रियांना बुरखा घालण्याची सक्ती करतं, तर फ्रेंच सरकार स्त्रियांचे कपडे फेडण्याचा प्रयत्न करत आहे. बुरखाबंदी करणारे फ्रेंच, बुरखा घालण्याची सक्ती करणारे सौदी, ‘लिपस्टिक अंडर माय बुरखा’ला प्रमाणपत्र नाकारणारं सेन्सॉर बोर्ड, विशिष्ट पोषाख घातल्यामुळे लैंगिक अत्याचार होत असल्याचं विधान करणारे मंत्री, हे सगळेच स्त्री-शरीराचं राजकारण करत आहेत........

मुंबई लोकल रेल्वेमधल्या झुंडी समजून घेताना...

लोकल ट्रेनच्या प्रवासामध्ये कराव्या लागणाऱ्या क्रिया काहींना अनैतिक आणि माणुसकीहीन वाटतात. दुसऱ्यांना ढकलून, मागच्यांचं काय होर्इल याची पर्वा न करता चढायचं. आपण गाडीत चढू शकलो, याचा अर्थ दुसऱ्या कोणाला तरी खाली राहावं लागलेलं असतं. काही जणांना दारातच उभं राहावं लागतं. बसण्याच्या जागेसाठी कडाक्याची भांडणं होतात. उतरतानाही ढकलाढकली करून उतरावं लागतं, हे सारं हिंसेनं भरलेल्यासारखं वाटतं........

यशस्वी होण्याचं ओझं स्त्रियांवरच का लादलं जातं?

यशस्वी होण्याचं ओझं स्त्रियांवर का लादलं जातं? यश हे हक्क मिळवण्यासाठीची पूर्वअट का असावी? यशस्वी न झालेल्या किंवा लौकिकार्थानं यश न मिळवलेल्या स्त्रियांच्या हक्कांचं काय? यश न मिळवताही आपले हक्क प्राप्त करण्याचा, आपल्या इच्छा पूर्ण करण्याची धडपड करण्याचा अधिकार सर्वांना आहे. यशासोबत स्त्रियांचं अस्तित्व जोडणं अत्यंत धोकादायक आणि उद्दिष्ट प्राप्तीला अडथळा आणणारं आहे, हे आपण ओळखलं पाहिजे........

‘स्लमडॉग’च्या पल्याड मिलियन्स… अभिजनांच्या डोळ्यांत खुपणारे!

धारावी हा एक चैतन्यशील आणि क्रियाशील लोकसमूह आहे. इथं अक्षुण्ण आशावाद सतत नांदत असतो. इथं प्रत्येक घरात निर्मितीची, दुरुस्तीची, पुर्ननिर्माणाची कामं अव्याहतपणे चालत असतात. याचं विलक्षण वैशिष्ट्य म्हणजे उद्योग आणि निवासांचा जवळचा नातेसंबध. प्रत्येक चौरस इंच भूमी काही तरी निर्माण करण्यासाठी वापरली जाते. अभिजनांच्या डोळ्यात मात्र ती खुपते. धारावीतील २.१६५ किमी भूमीवर बिल्डरांचा डोळा आहे........

व्हॅलेंटाईन, ‘कामसूत्र’ आणि लवजिहाद!

लवजिहादच्या सध्याच्या काळात वात्स्यायनाच्या ‘कामसूत्रा’बद्दल बोलणं अत्यंत निकडीचं झालं आहे. फक्त विवाह चौकटीतील स्त्रीरूपं ठसवण्यासाठी अनेक यंत्रणा कार्यरत आहेत. फक्त लग्नबंधनातील संबंध मान्य असल्यामुळे मुलींच्या डेटिंग आणि लिव्ह इन यांना लवजिहादी आणि समाजही विरोध करताना दिसतो. स्त्रियांच्या लैंगिकतेला वेसण घालणं, हेच या विरोधाचं प्रमुख उद्दिष्ट्य आहे, हे वेगळं सांगण्याची गरज नाही........

खाजगी कंपनीचे पॅनेल ग्रामपंचायतीची निवडणूक जिंकते तेव्हा...

उद्योगपतींनी सार्वजनिक निवडणुका लढवल्याचे ऐकिवात होते. अंबानी-अदानींसारखे उद्योगपती उघड-उघडपणे एका विशिष्ट राजकीय पक्षाला वित्त पुरवठा करतात हेही ऐकले होते. पण एखाद्या उद्योगसमूहाने पक्ष स्थापन करून स्थानिक निवडणुकांमध्ये बाजी मारल्याचे तुम्ही ऐकले आहे का? असा प्रकार नुकताच केरळात घडला आहे. जे भल्या भल्या उद्योग सम्राटांना जमले नाही ते केरळमधलील एका खाजगी कंपनीने करून दाखवले आहे........